Category: Class 10

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Amod Chapter 13 चित्रकाव्यम् Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 13 चित्रकाव्यम्

Sanskrit Amod Std 10 Digest Chapter 13 चित्रकाव्यम् Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

श्लोकः 1

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
कृष्णः कं जघान?
उत्तरम् :
कृष्ण: कंसं जघान।

प्रश्न आ.
दारपोषणे के रताः?
उत्तरम् :
केदारपोषणरता: दारपोषणे रताः।

प्रश्न इ.
कं शीतं न बाधते?
उत्तरम् :
कम्बलवन्तं शीतं न बाधते।

2. समानार्थकं शब्द लिखत ।

प्रश्न 1.
समानार्थकं शब्द लिखत ।
कृष्णः, गङ्गा, रतः, बलवान् ।
उत्तरम् :

• कृष्णः – माधवः, केशवः, मुरारिः, दामोदरः।
• गङ्गा – विष्णुपदी, जहुतनया, सुरनिम्नगा, जाह्नवी, भागीरथी।
• रतः – लीनः, मग्नः ।
• बलवान् – शक्तिशाली।

3. ‘गङ्गा’ इति पदस्य विशेषणम् अन्विष्यत लिखत च ।

प्रश्न 1.
‘गङ्गा’ इति पदस्य विशेषणम् अन्विष्यत लिखत च ।
उत्तरम् :

विशेषणम्	विशेष्यम्
शीतलवाहिनी	गङ्गा

4. ‘कं संजघान’ इति श्लोकं माध्यमभाषया स्पष्टीकुरुत ।

प्रश्न 1.
‘कं संजघान’ इति श्लोकं माध्यमभाषया स्पष्टीकुरुत ।
उत्तरम् :
चित्रकाव्यम् हे काल्पनिक काव्य आहे. असे काव्य कवीची अफाट बुद्धिमत्ता तर दर्शवितात, त्याच बरोबर मनोरंजन व आनंदही निर्माण करतात. ‘के संजघान’ हे त्याचे उत्तम उदाहरण आहे. हे अन्तरालापाचे उदाहरण आहे.

येथे श्लोकात विचारलेल्या चार प्रश्नांची उत्तरेही तिथेच दडली आहेत. शब्दालंकारावर आधारित असा हा श्लोक आहे. काही अक्षरे जोडल्यास अथवा विभाजित केल्यास विचारलेल्या प्रश्नांची उत्तरे मिळू शकतात.

ज्याप्रमाणे (1) कं संजघान कृष्ण म्हणजे, कृष्णाने कोणाला ठार मारले? येथे, प्रथम चरणातील पहिली दोन अक्षरे जोडल्यास कंस असे योग्य उत्तर मिळते. (2) का शीतलवाहिनी गंगा? शीतल वाहणारी गंगा नदी कोणती? दुसऱ्या चरणातील पहिली दोन अक्षरे जोडल्यास काशी म्हणजे काशीक्षेत्र असे उत्तर मिळते. याचा अर्थ, काशीक्षेत्रात वाहणारी गङ्गा.

(3) कुटुंबाचे पोषण करण्यात कोण मग्न असतात? तिसऱ्या चरणातील पहिली दोन अक्षरे जोडल्यास केदारपोषणरताः (शेतकरी) असे उत्तर मिळते. (4) कोणत्या बलवानास थंडी बाधत नाही? येथेही, चौथ्या चरणातील तीन अक्षरे जोडल्यास कंबलवन्तं असा शब्द म्हणजेच उत्तर मिळते, त्याचा अर्थ, कांबळे धारण करणाऱ्या बलवानास थंडी वाजत नाही.

चित्रकाव्यम् is image poetry. Such poems show the prodigious intellect of the poets as well as arouse amusement and pleasure.

This श्लोक is the example of अन्तरालाप, Here are four different questions along with their answers within. It is based on शब्दालङ्कार. One can obtain the answer of given question either by joining or dividing letters. Just as, (1) कं संजधान कृष्णः means, whom did कृष्ण kill? The answer the can be obtained by joining first two letters together.

(2) का शीतलवाहिनी गङ्गा? Which is cool river गङ्गा? Answer (काशी) तलवाहिनी is obtained by joining the first two letters. (3)Who is engrossed in looking after wife? के दारपोषणरता: The answer केदारपोषणरताः (They who are engaged in taking care of fields – farmers), can be found by joining first three letters.

(4) कं बलवन्तं न बाधते शीतम्? which strong man is not affected by the cold? the one who has alc, means blanket. This is obtained by joining first three letters.

श्लोक: 2.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
गगने के सन्ति?
उत्तरम् :
गगने बहवः अम्भोदा: सन्ति।

प्रश्न आ.
कविः कं ‘मित्र’ इति सम्बोधयति?
उत्तरम् :
कविः चातकं “मित्र’ इति सम्बोधयति।

प्रश्न इ.
जलदाः काम् आर्द्रयन्ति?
उत्तरम् :
जलदा: वसुधाम् आर्द्रयन्ति।

2. मेलनं कुरुत।

प्रश्न 1.
मेलनं कुरुत।

उत्तरम् :

विशेषणम्	विशेष्यम्
बहवः	अम्भोदाः
दीनम्	वचः

3. सूचनानुसारं कृती: कुरुत ।

प्रश्न अ.
अम्भोदा: वसुधाम् आर्द्रयन्ति । (कर्तृपदम् एकवचने परिवर्तयत ।)
उत्तरम् :
अम्भोदः वसुधाम् आर्द्रयति।

प्रश्न आ.
त्वं दीनं वचः मा ब्रूहि । (‘त्वं’ स्थाने भवान् योजयत ।)
उत्तरम् :
भवान् दीनं वच: मा ब्रवीतु।

4. ‘रेरे चातक’ इति श्लोकं माध्यमभाषया स्पष्टीकुरुत ।

प्रश्न 1.
‘रेरे चातक’ इति श्लोकं माध्यमभाषया स्पष्टीकुरुत ।
उत्तरम् :
चित्रकाव्यम् हे काल्पनिक काव्य आहे. असे काव्य कवीची अफाट बुद्धिमत्ता तर दर्शवितात, त्याच बरोबर मनोरंजन व आनंदही निर्माण करतात. ‘रेरे चातक’ हे अन्योक्ती या काव्यप्रकारचे उदाहरण आहे. येथे, चातक पक्षी वर्षाकाळाचा अग्रदूत (सूचक) मानला आहे व तो पावसाचे पाणी पिऊन तहान भागवतो असे समजतात. तेव्हा चातक पक्षी, पाणी देणारा एकमेव स्रोत म्हणून केवळ ढगावरच अवलंबून राहतो.

येथे दोन प्रकाराच्या ढगांच्या गुणवैशिष्ट्यांना दर्शवत कवीने त्यांच्यातील फरक सष्ट केला आहे. काही ढग केवळ गर्जना करतात, तर काही खरोखरच पाणी देतात. कवी चातकास केवळ गर्जना करणात्या ढगांकडे पाणी न मागण्याचा सल्ला देतो.

प्रत्यक्षात कवीला पाणी मागणाऱ्या चातकाचा संदर्भ घेऊन, दीनजनांना उद्देशून सांगायचे आहे की सर्वच धनी माणसे उदार नसतात. म्हणून दीनजनांनी विचारपूर्वक, धनी माणसांकडे याचना करावी. चातकाला उद्देशून दीन लोकांना सल्ला देणारी ही अन्योक्ती आहे.

चित्रकाव्यम् is an image poetry. Such poems show the prodigious intellect of the poets as well as arouse amusement and pleasure.

‘रे रे चातक’ is the example of poetic form named अन्योक्ती. Here the चातक bird is harbinger of monsoon and he is assumed to drink water directly from rain. So, चातक bird, considering cloud as the only resort depends on the cloud itself for water.

Some clouds are best givers of water, but some merely roar. So, a poet suggests चातक not to ask for water to roaring clouds. In a way, a poet wants poor people not to beg to all. All people are not generous.

In brief, a poet points out to the चातक bird but it is intended for poor people. Thus, अन्योक्ती is beautifully created here.

श्लोक: 3.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत ।

प्रश्न अ.
कवि: कं नमति?
उत्तरम् :
कविः वैद्यराजं नमति।

प्रश्न आ.
को प्राणान् हरतः?
उत्तरम् :
वैद्यराज तथा यमराज: प्राणान् हरतः।

प्रश्न इ.
वैद्यः किं किं हरति?
उत्तरम् :
वैद्यः प्राणान् धनानि च हरति।

2. श्लोकात् सम्बोधनान्तपदद्वयम् अन्विष्य लिखत ।

प्रश्न 1.
श्लोकात् सम्बोधनान्तपदद्वयम् अन्विष्य लिखत ।
उत्तरम् :
1. वैद्यराज
2. यमराजसहोदर

3. समानार्थकशब्द लिखत ।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्द लिखत
यमः, वैद्यः, सहोदरः, धनम्
उत्तरम् :

• यमः – त्रिदशेश्वरः, अन्तकः, दण्डी।
• वैद्यः – भिषक्, चिकित्सकः।
• सहोदरः – भ्राता, बन्धुः।
• धनम् – द्रव्यम्, वित्तम्, स्थापतेयम्, रिक्यम्, ऋक्यम्, वसुः।

4. सूचनानुसारं कृती: कुरुत ।

प्रश्न अ.
नमः । (‘वैद्यराज’ शब्दस्य योग्यं रूपं लिखत)
उत्तरम् :
वैद्यराजाय नमः।

प्रश्न आ.
वैद्यः प्राणान् हरति । (वाक्यं लङ्-लकारे परिवर्तयत ।)
उत्तरम् :
वैद्य: प्राणान् अहरत्।

5. ‘वैद्यराज नमस्तुभ्यम्’ अस्य श्लोकस्य स्पष्टीकरण माध्यमभाषया लिखत।

प्रश्न 1.
‘वैद्यराज नमस्तुभ्यम्’ अस्य श्लोकस्य स्पष्टीकरण माध्यमभाषया लिखत।
उत्तरम् :
चित्रकाव्यम् हे काल्पनिक काव्य आहे. असे काव्य कवीची अफाट बुद्धिमत्ता तर दर्शवितात, त्याच बरोबर मनोरंजन व आनंदही निर्माण करतात. ‘वैद्यराज नमस्तुभ्यम्’ हा उपहास त्याचे उत्तम उदाहरण आहे. या श्लोकात कवी वैद्यराजास उपरोधात्मक वृत्तीने नमस्कार सांगतो.

खरे तर वैद्यराज म्हणजे जो वैद्यकशास्त्राचा अवलंब करून आजारी लोकांना बरे करतो व त्याबदल्यात धन घेतो. पण येथे कवी वैद्यराजास मानवातील प्राणतत्व घेऊन जाणाऱ्या यमराजाचा भाऊ म्हणतो.

कवीच्या मते, जे कार्य यम करतो, ते वैद्यही करतो. वैद्य तर पैसे घेतोच त्याच बरोबर यमासारखे माणसांचे प्राणही हरण करतो. मुख्यत: अपरिपक्व अशा वैद्यांना उद्देशून हा श्लोक कवीने लिहिला आहे.

चित्रकाव्यम् is an image poetry. Such poems show the prodigious intellect of the poets as well as arouse amusement and pleasure.

वैद्यराज नमस्तुभ्यम् – This satire is the appropriate example of it. Here, a poet sarcastically offers his salutations to वैद्यराज, that means a person who practises medicine, treats sick pepole and charges fee in return of money.

However, the poet terms वैद्यराज, as a real brother of यम, who is the god assigned to the job of taking life force out of person.

The poet further explains वैद्यराज too does the same that यम does, वैद्यराज along with the money takes even life of a person. This is intended for an incompetent doctor, who just takes money from people, without curing them.

6. जालरेखाचित्रं पूरयत ।

प्रश्न 1.
जालरेखाचित्रं पूरयत ।

उत्तरम् :

श्लोक: 4.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत ।

प्रश्न अ.
जनकस्य सुतां हृत्वा क: ययौ?
उत्तरम् :
जनकस्य सुतां हत्वा रावण: ययौ।

प्रश्न आ.
अत्र कर्तृपदं किम् ?
उत्तरम् :
अत्र कर्तृपदं राक्षसेभ्यः इति अस्ति।

2. समानार्थकं पदं लिखत ।

प्रश्न  1.
समानार्थकं पदं लिखत ।
सुता, पुरी, ययौ, पण्डितः ।
उत्तरम् :

• सुता – तनया, आत्मजा, कन्या।
• पुरी – नगरी।
• ययौ – जगाम।
• पण्डितः – विद्वान्, प्राज्ञः, बुधः ।

3. सूचनानुसारं कृती: कुरुत ।

प्रश्न अ.
राक्षसेभ्यः जनकस्य सुतां हत्वा पुरीं ययौ । (लङ्लकारे परिवर्तयत ।)
उत्तरम् :
राक्षसेभ्यः जनकस्य सुतां हत्वा पुरीम् अयात्।

प्रश्न आ.
यो जानाति स पण्डितः । (बहुवचने परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
ये जानन्ति ते पण्डिताः।

4. प्रथमान्तं द्वितीयान्तं च पदं चित्वा लिखत ।

प्रश्न 1.
प्रथमान्तं द्वितीयान्तं च पदं चित्वा लिखत ।
उत्तरम् :

• प्रथमान्तम् – यः / सः / पण्डित: / राक्षसेभ्यः
• द्वितीयान्तम् – सुताम् / पुरीम्

श्लोकः 5.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
कः धनं याचते?
उत्तरम् :
याचक: / निर्धनः / लोकयानवाहक: धनं याचते।

प्रश्न आ.
‘अयं न भक्तो’ इति प्रहेलिकाया: उत्तरं किम्?
उत्तरम् :
‘अयं न भक्तो’ इति प्रहेलिकाया: उत्तरं “लोकयानवाहकः ।

2. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न अ.
याचतेऽयम् = याचते + ……..
उत्तरम् :
याचतेऽयम् – याचते + अयम्।

प्रश्न आ.
याचको वा = ………. + वा।
उत्तरम् :
याचको वा – याचकः + वा।

3. जालरेखाचित्रं पूस्यत ।

प्रश्न 1.
जालरेखाचित्रं पूस्यत ।

उत्तरम् :

श्लोक: 6.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत ।

प्रश्न अ.
कः शब्दं करोति?
उत्तरम् :
हेमघट: शब्दं करोति।

प्रश्न आ.
कस्याः हस्तात् सुवर्णघटः पतितः?
उत्तरम् :
युवत्याः हस्तात् सुवर्णघटः पतितः।

2. समानार्थकशब्दं लिखत ।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दं लिखत ।
हेम, जलम्, शब्दः ।
उत्तरम् :

• हेम .- कनकम, स्वर्णम्, सुवर्णम्, हिरण्यम्, हाटकम्।
• जलम् – पयः, कौलालम्, अमृतम्, जीवनम, भुवनम्।
• शब्दः – पदम्।

3. ‘रामाभिषेके’ अस्य श्लोकस्य स्पष्टीकरण माध्यमभाषया लिखत ।

प्रश्न 1.
‘रामाभिषेके’ अस्य श्लोकस्य स्पष्टीकरण माध्यमभाषया लिखत ।
उत्तरम् :
चित्रकाव्यम् हे काल्पनिक काव्य आहे. असे काव्य कवीची अफाट बुद्धिमत्ता तर दर्शवितात, त्याच बरोबर मनोरंजन व आनंदही निर्माण करतात. ‘रामाभिषेके’ ही समस्यापूर्ती याचे उत्तम उदाहरण आहे.

समस्यापूर्ति या काव्यप्रकारात शेवटचा चरण दिलेला असतो. हा चरण बहुदा विचित्र असतो. उरलेल्या तीन चरणांसहित अर्थपूर्ण श्लोक/ काव्य तयार करणे हे कवीचे आव्हान असते.

या श्लोकात, ‘ठंठं ठठं ठं ठठ ठं ठठं ठ’, हा चरण दिलेला होता व कवीने चातुर्याने उरलेले तीन चरण त्यास जोडून अर्थपूर्ण श्लोक तयार करणे अपेक्षित होते. कवीने हे चातुर्य पुढीलप्रमाणे दाखविले. रामाच्या राज्याभिषेकासमयी एक युवती पाणी आणण्याकारिता सोन्याचा घडा घेऊन जात असताना, तो घडा तिच्या हातातून निसटतो व जिन्यावरून आवाज करत जातो. तो आवाज म्हणजेच ठंठं ठठं ठं ठठ ठं ठठंठ।

चित्रकाव्यम् is an image poetry, such poems show the prodigious intellect of the poets as well as arouse amusement and pleasure. ‘रामाभिषेके’ is the best example of समस्यापूर्ती. In समस्यापूर्ती, last चरण is stated but it is often absurd. The poet’s challenge is to create a meaningful poetry /etc.

In this श्लोक, चरण ‘ठठं ठठं ठं ठठ ठ ठठं ठः’ is already given. The poet wisely composes remaining three us to make meaningful श्लोक. The poet composes it as – at the time of राम’s coronation, certain young lady having gold pot in her hand, went to bring water.

While going, the gold pot was fallen from her hands. At that time, the sound that was generated is ठंठं ठठं ठं ठठ ठं ठठं ठः। Thus, he completes the समस्या.

श्लोक: 7.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत ।

प्रश्न अ.
श्लोके कयोः सम्भाषणं वर्तते?
उत्तरम् :
श्लोके गिरिजासमुद्रसुतयोः सम्भाषणं वर्तते।

प्रश्न आ.
श्लोके निर्दिष्टानि सम्बोधनपदानि लिखत ।
उत्तरम् :
मुग्धे, सखि, आर्ये, कमले एतानि सम्बोधनपदानि श्लोके निर्दिष्टानि।

प्रश्न इ.
विष्णुः भिक्षुरूपेण कुत्र गच्छति ?
उत्तरम् :
विष्णु: भिक्षुरूपेण बले: मखे अस्ति/भवति।

प्रश्न ई.
विष्णुः कुत्र शेते ?
उत्तरम् :
विष्णुः पन्नगे शेते।

2. समानार्थकं पदं लिखत ।

प्रश्न 1.
समानार्थकं पदं लिखत ।
भिक्षुः, मखः, पशुपतिः, कमला, गिरिजा
उत्तरम् :

• भिक्षुः – याचकः।
• मखः – क्रतुः, यज्ञः।
• पशुपतिः – शङ्करः, शिवः, शम्भुः, ईशः, शूली, महेश्वरः ।
• कमला – लक्ष्मीः , पद्मालया, पद्मा, श्री: हरिप्रिया।
• गिरिजा . अपर्णा, पार्वती, दुर्गा, मृडानी, चण्डिका, अम्बिका।

3. श्लोके कानि क्रियापदानि ?

प्रश्न 1.
श्लोके कानि क्रियापदानि
उत्तरम् :
श्लोके अस्ति, शेते, मुञ्च, पातु एतानि क्रियापदानि सन्ति।

उपक्रम:

1. ‘समस्यापूर्ति’-श्लोकानां सङ्ग्रहं कुरुत । 

प्रश्न अ.
मृगात् सिंहः पलायते ।

प्रश्न आ.
शतचन्द्रं नभस्तलम् ।

2. अन्योक्तिश्लोकानां सङ्ग्रहं कुरुत ।

3. कामपि अन्याम् एका प्रहेलिकां लिखत ।

Sanskrit Amod Class 10 Textbook Solutions Chapter 13 चित्रकाव्यम् Additional Important Questions and Answers

अवबोधनम्

(क) पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
शीतलवाहिनी का?
उत्तरम् :
गङ्गा शीतलवाहिनी।

प्रश्न 2.
जलदा: काभि: वसुधाम् आर्द्रयन्ति?
उत्तरम् :
जलदाः वृष्टिभि: वसुधाम् आर्द्रयन्ति।

प्रश्न 3.
कः यमराजसहोदरः?
उत्तरम् :
वैद्यराज: यमराजसहोदरः।

(ग) विभक्त्यन्तरूपाणि।

प्रश्न 1.
श्लोकात् प्रथमान्तपदानि चित्वा लिखत।
उत्तरम् :
कृष्णः, शीतलवाहिनी, गङ्गा, दारपोषणरताः,शीतम्।

प्रश्न 2.
श्लोकात् द्वितीयान्तपदे चित्वा लिखत।
उत्तरम् :
कं, बलवन्तम्।

प्रश्न 3.
श्लोकात् तृतीयाविभक्त्यन्तपदे चित्वा लिखत।
उत्तरम् :
सावधानमनसा, वृष्टिभिः।।

प्रश्न 4.
श्लोकात् सम्बोधनविभक्त्यन्तपदे चित्वा लिखत।
उत्तरम् :
चातक, मित्र।

प्रश्न 5.
लोकयानवाहक: किं नादयते?
उत्तरम् :
लोकयानवाहक: घण्टां नादयते।

सन्थिविग्रहः

1. बहवोऽपि – बहवः + अपि।
2. सर्वेऽपि – सर्वे + अपि।
3. केचिद् वृष्टिभिरार्द्रयन्ति – केचित् + वृष्टिभिः + आर्द्रयन्ति।
4. केचिद् वृथा – केचित् + ‘वृथा।
5. पुरतो मा – पुरतः + मा।
6. नमस्तुभ्यम् – नमः + तुभ्यम्।
7. यमस्तु – यमः + तु।
8. यो जानाति – यः + जानाति।
9. स पण्डितः – सः + पण्डितः।
10. भक्तो न – भक्तः + न।
11. पूजको वा – पूजक:+ वा।
12. तथापि – तथा + अपि।
13. निर्धनो वा – निर्धनः + वा।
14. जलमाहरन्त्या – जलम् + आहरन्त्या।
15. सृतो हेमघटो युवत्याः – सूतः + हेमघट: + युवत्याः ।
16. क्वास्ति – क्व + अस्ति।
17. बलेर्मखे – बले: + मखे।
18. नास्त्यसौ – न + अस्ति + असौ।
19. तस्योपरि – तस्य + उपरि।
20. विषादमाशु – विषादम् + आशु।
21. नाहम् – न+ अहम्।
22. चेत्थम् – च + इत्थम्।

अमरकोषात् योग्यं समानार्थक शब्दं योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
गङ्गा शीतलवाहिनी अस्ति।
उत्तरम् :
विष्णुपदी / जहुतनया / सुरनिम्नगा शीतलवाहिनी अस्ति।

भाषाभ्यास:

(क) समानार्थकशब्दाः

1. मित्र – वयस्यः, सखा।
2. अम्भोदः – मेषः, धाराधरः, जलधरः, तडित्वान्, वारिदः, अम्बुभृत, जलदः, वारिवाहः।
3. बहवः – भूरयः, विपुलाः ।
4. गगनम् – व्योम, आकाशम् ।
5. वृष्टिः – पर्जन्यः।
6. वसुधा – पृथ्वी, धरा, वसुन्धरा।
7. पुरतः – पुरस्तात्।
8. गुप्तम् – प्रच्छन्नम् ।
9. किल – ननु, खलु।
10. निर्धनः – धनहीनः ।
11. आशु – सत्वरम्, त्वरितम्।

(ख) विरुद्धार्थकशब्दाः

1. शीतम् × उष्णम्।
2. पुरतः × पृष्ठतः।
3. बहवः × अल्पाः।
4. आशु × शनैः शनैः।
5. पण्डित: × मूढः, मूर्खः ।
6. निर्धनः × धनिकः ।
7. चला × स्थिरा।

पृथक्करणम्

(ख) जालरेखाचित्रं पूरयत।

1.

2.

3.

(ग) त्वं स्थाने भवान् / भवती अथवा भवान् / भवती स्थाने त्वं योजयत।

प्रश्न 1.
त्वं प्राणान् धनानि च हरसि।
उत्तरम् :
भवान् प्राणान् धनानि च हरति।

प्रश्न 2.
त्वं आशु विषादं मुञ्च।
उत्तरम् :
भवान्/भवती आशु विषादं मुञ्चतु।

वचनं परिवर्तयत ।

प्रश्न 1.
भिक्षुः क्व अस्ति? (बहुवचने परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
भिक्षवः क्व सन्ति?

समासा:

समस्तपदम्	अर्थ	समासविग्रहः	समासनाम
1. गिरिजासमुद्रसुतयोः	of गिरिजा and समुद्रसुता	गिरिजा च समुद्रसुता च, तयोः।	इतरेतर-द्वन्द्वः समासः।
2. दारपोषणरता:	engaged in looking after wife	दारपोषणे रताः।	सप्तमी-तत्पुरुषः समासः।
3. यमराजसहोदरः	brother of यम	यमराजस्य सहोदरः।	षष्ठी-तत्पुरुषः समासः।
4. रामाभिषेक:	coronation of राम	रामस्य अभिषेकः।	षष्ठी-तत्पुरुषः समासः।
5. हेमघट:	pot of gold	हेम्न: घटः।	षष्ठी-तत्पुरुषः समासः।
6. पशुपतिः	lord of animals	पशूनां पतिः।	षष्ठी-तत्पुरुषः समासः।
7. समुद्रसुता	daughter of an ocean	समुद्रस्य सुता।	षष्ठी-तत्पुरुषः समासः।
8. पन्नगभूषण:	one whose ornament is a snake	पन्नगः भूषणं यस्य सः ।	बहुव्रीहिः समासः।
9. अम्भोदा:	water giving	अम्भः ददति इति।	उपपद-तत्पुरुषः समासः।
10. सावधानमनः	attentive mind	सावधानं मनः।	कर्मधारयः समासः।

चित्रकाव्यम् Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

संस्कृत भाषा विविध वैशिष्ट्यपूर्ण सुभाषितांनी अलंकृत झाली आहे. “चित्रकाव्यम्’ हे यातीलच एक. ‘बुद्धिविकासकानि सुभाषितानि नाम चित्रकाव्यानि’ याचा अर्थ बुद्धीचा विकास करणारी सुभाषिते म्हणजे चित्रकाव्ये. काही विशिष्ट वृत्तांच्या बांधणीने व नावीन्यपूर्ण काव्यात्मक रचनेद्वारा चमत्कृतीकाव्य तयार करणे हा चित्रकाव्यांचा हेतू आहे. यातून मनोरंजन व आनंदही प्राप्त होतो.

चित्रकाव्यम् हे ‘काल्पनिक काव्य’ आहे. असे काव्य कवीची अफाट बुद्धिमत्ता व त्यांचे भाषेवरील प्रभुत्व दर्शविते. प्रस्तुत ‘चित्रकाव्यम्’ काव्यामध्ये, अन्तरालाप, अन्योक्ति, हास्योक्ति, कर्तृगुप्ता प्रहेलिका, समस्यापूर्ति, वाकोवाक्यम् इ. काव्याच्या विविध प्रकारांचा अंतर्भाव झाला आहे.

Sanskrit language is adorned with curious peculiar सुभाषितs. चित्रकाव्य is one of them. ‘बुद्धिविकासकानि सुभाषितानि नाम चित्रकाव्यानि’ that means, सुभाषितs developing/ provoking the intelligence is चित्रकाव्य, Aim of चित्रकाव्य is to generate a sense of wonder by resorting to unusual management of certain meters and innovative poetic structures. It also arouses amusement and pleasure.

चित्रकाव्य is an image poetry. Such poems show the prodigious intellect of the poets and their command over language. The given foc poetry consists of varied types of poetry such as अन्तरालाप, अन्योक्ति, हास्योक्ति, कर्तृगुप्ता प्रहेलिका, समस्यापूर्ति, वाकोवाक्यम् etc.

श्लोकः 1

के संजघान कृष्ण का शीतलवाहिनी गङ्गा।
के दारपोषणरता: कं बलवन्तं न बाधते शीतम्।।1।। (अन्तरालाप:)

अनुवादः

कृष्णाने कोणाला मारले? (कंस), शीतल वाहणारी गंगा कोणती आहे? (काशीक्षेत्रात वाहणारी). बायकोचे पोषण करण्यात कोण मग्न असतात? (केदारपोषणरत) कोणत्या बलवानाला थंडी बाधत नाही ? (कंबलवंत-कांबळे धारण करणाऱ्याला) स्पष्टीकरण – हे अन्तरालापाचे उदाहरण आहे.

येथे श्लोकात विचारलेल्या चार प्रश्नांची उत्तरेही तिथेच दडली आहेत. शब्दालंकारावर आधारित असा हा श्लोक आहे. काही अक्षरांना जोडल्यास अथवा विभाजित केल्यास विचारलेल्या प्रश्नांची उत्तरे मिळू शकतात, ज्याप्रमाणे

1. के संजघान’ कृष्ण म्हणजे, कृष्णाने कोणाला ठार मारले? येथे, प्रथम चरणातील पहिली दोन अक्षरे जोडल्यास ‘कंस’ असे योग्य उत्तर मिळते. 2. ‘का शीतलवाहिनी गंगा?’ शीतल वाहणारी गंगा नदी कोणती? दुसऱ्या चरणातील पहिली दोन अक्षरे जोडल्यास काशी म्हणजे काशीक्षेत्र असे उत्तर मिळते. याचा अर्थ, काशी क्षेत्रात वाहणारी गंगा शीतल आहे.

3. बायकोचे पोषण करण्यात कोण मग्न असतात? तिसऱ्या चरणातील पहिली दोन अक्षरे जोडल्यास केदार (शेत) असे उत्तर मिळते. येथे केदारपोषणरत याचा अर्थ शेतकरी असा होतो. 4. कोणत्या बलवानास थंडी बाधत नाही? येथेही, चौथ्या चरणातील तीन अक्षरे जोडल्यास कम्बलवन्त असा शब्द म्हणजेच उत्तर मिळते, त्याचा अर्थ, कांबळे धारण करणाऱ्या बलवानास थंडी वाजत नाही.

Whom did कृष्ण kill? (कंस). Which is cool flowing river गङ्गा? (in काशी). Who is engrossed in looking after the wife?

(केदारपोषणरत – the one who is engrossed in taking care of the field) Which strong man is not affected by the cold? (chade the one who has a means blanket) Explanation – This श्लोक is the example of अन्तरालाप. Here are four different questions along with their answers within. It is based on शब्दालङ्कार.

One can obtain the answer of a given question either by joining or dividing letters. Just as, (1) कसजधानकृष्णmeans, who did कृष्ण kill? The answer ‘कंसं’ is obtained by joining the first two letters. (2) का शीतलवाहिनी गङ्गा? Which is cool river गङ्गा? The answer is flowing in काशी. (3) Who is engrossed in looking after a wife? The answer is केदारपोषणरता.

which means the ones who are engrossed in taking care of the field (4) कंबलवन्तं न बाधते शीतम्? Which strong man is not affected by the cold? The answer is कंबलवन्तं This is obtained by joining the first three letters.

श्लोक: 2

रे रे चातक सावधानमनसा मित्र क्षणं श्रूयताम्
अम्भोदा बहवोऽपि सन्ति गगने सर्वेऽपि नैतादृशाः।
केचिद् वृष्टिभिरार्द्रयन्ति वसुधां गर्जन्ति केचिद् वृथा .
यं यं पश्यसि तस्य तस्य पुरतो मा ब्रूहि दीनं वचः।।2।। (अन्योक्तिः ) (वृत्तम् – शार्दूलविक्रीडितम्)

अनुवादः

रे रे चातक मित्रा, क्षणभर लक्ष देऊन (सावधानपूर्वक) ऐक, आकाशात असंख्य (पुष्कळ) ढग असतात (परंतु) सगळेच सारखे नसतात. काही ढग पावसाच्या वर्षावांनी पृथ्वी जलमय करतात, तर काही व्यर्थ (विना कारण) गर्जना करतात. (म्हणून) तुला जो जो ढग दिसेल त्याच्यापुढे दीनवाणीने बोलू नकोस.

स्पष्टीकरण – हे ‘अन्योक्ती’ – ‘दुसऱ्याला उद्देशून बोलणे’ या काव्यप्रकारचे उदाहरण आहे. येथे, चातक पक्षी वर्षाकाळाचा अग्रदूत (सूचक) मानला आहे व तो पावसाचे पाणी पिऊन तहान भागवतो असे समजतात. येथे दोन प्रकाराच्या ढगांच्या गुणवैशिष्ट्यांना दर्शवत कवीने त्यांच्यातील फरक स्पष्ट केला आहे. काही ढग केवळ गर्जना करतात, तर काही खरोखरच पाणी देतात.

कवी चातकास केवळ गर्जना करणाऱ्या ढगांकडे पाणी न मागण्याचा सल्ला देतो. कवीला दीनजनांना उद्देशून सांगायचे आहे की सर्वच धनी माणसे उदार नसतात. चातकाला उद्देशून दीन लोकांना सल्ला देणारी ही अन्योक्ती आहे.

O चातक, my friend, please listen carefully for a moment. There are innumerable clouds in the sky but all are not alike. Few humidify the earth by showering rain. (However) Few just roars in vain, (therefore) Do not speak pitiable words in front of whichever cloud you see.

Explanation – This is the example of a poetic form named अन्योक्ति- ‘speech directed to other’. Here, the Ellah bird is a harbinger of monsoon and it is assumed to drink water directly from the cloud.

Some clouds are best givers of water but some mere roar. So, the poet suggests चातक not to ask for water to the roaring clouds. In a way, the poet wants to indicate poor people, not to beg to all people are not generous.

श्लोक: 3

वैद्यराज नमस्तुभ्यं यमराजसहोदर।
यमस्तु हरति प्राणान् त्वं तु प्राणान् धनानि च ।।3।। (हास्योक्तिः ) (वृत्तम् – अनुष्टुप्)

अनुवादः

हे वैद्यराजा, यमराजाच्या सख्ख्या भावा, तुला नमस्कार असो! यम (केवळ) प्राणच हरतो, पण तू प्राण व धनही दोन्ही हरतोस. स्पष्टीकरण – हा श्लोक हास्योक्तीचे उदाहरण असून, येथे अपरिपक्व आणि लोभी वैद्याची निंदा विनोदी पद्धतीने केली आहे.

O great doctor, salutation to you as a real brother of यमराज while यमराज takes away only the life (of people) but you fetch both life as well as wealth. Explanation – This is an example of a satire about an incompetent and a greedy doctor, in a humorous way.

श्लोकः 4

राक्षसेभ्य: सुतां हत्वा जनकस्य पुरीं ययौ।
अत्र कर्तृपदं गुप्तं यो जानाति स पण्डितः।।4।। (कर्तृगुप्ता प्रहेलिका) (वृत्तम् – अनुष्टुप)

अनुवादः

(कोणी एक जण) राक्षसांकडून कन्येचे हरण करून जनकाच्या नगरीस गेला किंवा (कोणी एक जण ) जनकाच्या मुलीचे हरण करून नगरीस गेला. येथे कर्ता गुप्त आहे. जो जाणतो तो खरा विद्वान.

स्पष्टीकरण – वरील श्लोक हा चित्रकाव्याचा वेगळा प्रकार आहे. ही कर्तृगुप्त- प्रहेलिका आहे. येथे ‘राक्षसेभ्यः’ या शब्दात कर्ता गुप्त आहे. या शब्दाचे दोन भाग केले असता, राक्षस व इभ्यः असे दोन शब्द मिळतात.

‘इभ्यः’ चा अर्थ राजा असा होतो. याचाच अर्थ राक्षसांचा राजा. राक्षसानाम् इभ्यः म्हणजे रावण. या रीतीने, एक अर्थपूर्ण वाक्य तयार होते. राक्षसांचा राजा रावण जनकाच्या कन्येचे हरण करून नगरीस गेला.

(Someone) had gone to He’s city abducting the daughter from the demons or (Someone) had gone to the city abducting जनक’s daughter. The subject (कर्तृपदम्) is hidden here. The one who knows is the scholar.

Explanation – The above ce is a different kind of चित्रकाव्य. It is कर्तृगुप्त-प्रहेलिका, The subject is hidden in the word राक्षसेभ्यः, If we split the word, we get two words राक्षस and इभ्यः. इभ्यः means ‘aking’. It means राक्षसानाम् इभ्य: a king of demons that is रावण. Thus, we get a meaningful sentence, ‘A king of demons’, रावण abducting जनक’s daughter (सीता), had gone to the city.

श्लोक: 5

अयं न भक्तो न च पूजको वा
घण्टां स्वयं नादयते तथापि।
धनं जनेभ्यः किल याचतेऽयं
न याचको वा न च निर्धनो वा।।5।। (प्रहेलिका) (वृत्तम् – उपजाति:)

अनुवादः

हा भक्त नाही व पूजकहीं नाही तरीही स्वत:हून घंटा वाजवितो. खरोखर याचक व धनहीन नसतानाही. हा लोकांकडून पैसे घेतो. (तर मग सांगा कोण बरे आहे हा?)

स्पष्टीकरण – श्री सदाशिव त्र्यंबक रहातेकर लिखित हा श्लोक काव्यप्रवाह या काव्यसंग्रहातून घेण्यात आला आहे. हे अपहनुति अलंकाराचे उदाहरण आहे. या श्लोकाचे उत्तर ‘क:हवानयाकलो’ असे आहे. उलट दिशेने वाचले असता आपल्याला योग्य उत्तर मिळते ते असे, लोकयानवाहक:- याचा अर्थ बस-कंडक्टर अथवा बस-वाहक,

This is neither the devotee nor a worshipper. Yet rings the bell on its own. Indeed this one asks for money from people, but is not beggar or poor. (Then who is this?) Explanation – This श्लोक is taken from काव्यप्रवाह, composed by श्री सदाशिव त्र्यंबक रहातेकर, It is the example ofअपहनुति अलङ्कार.

The answer to this श्लोक is’क:हवानयाकलो,’ reading it in the inverse order, one gets the correct answer that is, लोकयानवाहकः means a bus-conductor because we hear a bell-sound in a bus, though it is not necessarily done by any devotee or a worshipper.)

श्लोकः 6

रामाभिषेके जलमाहरन्त्या हस्तात् मृतो हेमघटो युवत्याः।
सोपानमार्गेण करोति शब्दं ठंठं ठठं ठं ठठठं ठठं ठः।।6।। (समस्यापूर्तिः) (वृत्तम् – इन्द्रवज्रा)

अनुवादः

रामाच्या राज्याभिषेकासमयी युवतीच्या हतातून पाण्याने भरलेला सोन्याचा घडा निसटला, तो जिन्यावरुन आवाज करत गेला. ठंठ ठठं ठं ठठठं ठठं ठः.

At the time of राम’s coronation, the golden pot filled with water was skipped from the hands of a young lady. It made the voice from the stairs ठंठं ठठं ठंठठठं ठठंठ:.

श्लोक : 7

भिक्षुः क्वास्ति बलेर्मखे पशुपति: किं नास्त्यसौ गोकुले
मुग्धे पन्नगभूषण: सखि सदा शेते च तस्योपरि।
आर्ये मुज्ञ विषादमाशु कमले नाहं प्रकृत्या चला
चेत्यं वै गिरिजासमुद्रसुतयोः सम्भाषणं पातु वः।।7।। (वाकोवाक्यम्) (वृत्तम् – शार्दूलविक्रीडितम्)

अनुवादः

(लक्ष्मी विचारते) तो भिक्षुक कोठे आहे ? (पार्वती उत्तर देते) बळीच्या यज्ञात. पशूपती कोठे आहेत? ते गोकुळात नाहीत का? प्रिये, ज्याचा अलंकारच साप आहे तो कोठे आहे? सखि, तो त्यावरच नेहमी निद्रासुख घेतो.

आर्ये, दु:ख (विष खाणाऱ्याला) सोडून दे. अगं लक्ष्मी, मी तुझ्यासारखी चंचल नाही. अशा रितीने पार्वती (पर्वताची कन्या) व लक्ष्मी (समुद्राची कन्या) यातील हे संभाषण आपले रक्षण करो.

(वरील संवादात, लक्ष्मी पार्वतीला विचित्र विशेषणांचा प्रयोग करून शंकराबद्दल विचारते. याला चोख प्रत्युतर देण्याच्या हेतूने, पार्वती देखील तीच विशेषणे विष्णूकरिता वापरून तिचे चातुर्य दर्शविते.)

Where is the mendicant? He is in the sacrifice performed by बलि. Where is the lord of animals? Is he not in Gokul? O dear one where is the one whose ornament is a snake? O friend, he sleeps on the same always.

O noble one, leave disappointment (the one who consumes poison) at once! O Laxmi I am not fickle minded like you. In this way, this conversation between पार्वती (daughter of mountain) and लक्ष्मी (daughter of an ocean) may protect us.

(In the above dialogue, लक्ष्मी asks about lord शंकर by using strange adjectives. Witty पार्वती reverts to लक्ष्मी using the same adjectives intended for लक्ष्मी’s husband i.e. Lord विष्णु.)

शब्दार्थाः

1. संजधान – had killed – मारले
2. कंसं जघान – had killed – कंसाला मारले
3. शीतलवाहिनी – cool flowing – थंड वाहणारी
4. दारपोषणरताः – engrossed in – बायकोचे पोषण
5. nurturing wife – करण्यात मग्न
6. केदार – field – शेत
7. कं बलवन्तम् – to which strong man – कोणत्या बलवान माणसाला
8. न बाधते – does not affect – बाधत नाही
9. कंबलवन्तम् – one who has a blanket – ज्याच्याकडे कांबळे आहे त्याला
10. चातक – a bird named चातक – चातक पक्षी
11. सावधानमनसा – with attentive mind – सावधानपूर्वक
12. श्रूयताम् – may listen – कृपया ऐकावे
13. अम्भोदा: – clouds – ढग
14. वृष्टिभिः – by rain shower – पावसाच्या वर्षावाने
15. आर्द्रयन्ति – humidify – जलमय करतात
16. वृथा गन्ति – roar in vain – व्यर्थ गर्जना करतात
17. तस्य पुरतः – in front of him – त्याच्या समोर
18. मा ब्रूहि – do not speak – बोलू नकोस
19. दीनं वचः – pitiable words – दीनवाणी
20. यमराजसहोदर – Othe real brother of यमराज – यमराजाच्या हे सख्ख्या भावा
21. वैद्यराज – O great doctor – वैद्यराज
22. सुता – daughter – कन्या
23. पूरी – city – नगरी
24. ययो – had gone – गेला
25. स्वयं नादयते – makes sound on its own – स्वतःहून वाजवते
26. किल – indeed – खरोखर
27. याचकः – beggar – याचक
28. निर्धनः – poor – धनहीन
29. रामाभिषेके – at the time of – रामाच्या
30. राम’s coronation – राज्याभिषेकासमयी
31. आहरन्त्या – taking – घेऊन जाणाऱ्या
32. सूतः – escaped/skipped – निसटलेला
33. हेमघट: – golden pot – सोन्याचा घडा
34. युवत्याः – from a young lady – तरुणीकडून
35. सोपानमार्गेण – from stairs – जिन्यावरून
36. क्व – where – कुठे
37. बलेमखे – in the sacrifice of बली – बळीच्या यज्ञात
38. पशुपतिः – lord of animals – शंकर
39. पनगभूषण: – whose ornament – ज्याचा अलंकार
40. is a snake – सर्प आहे तो
41. शेते – sleeps – झोपलेला आहे
42. मुञ्च विषादम् – leave the disappointment – दु:ख सोडून दे
43. कमले – o goddess Laxmi – लक्ष्मी
44. गिरिजा – Goddess Parvati – पार्वती
45. समुद्रसुता – daughter of an ocean – समुद्राची कन्या
46. पातु वः – may protect us – आपले संरक्षण करो

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Amod Chapter 7 संस्कृतनाट्यस्तबकः Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 7 संस्कृतनाट्यस्तबकः

Sanskrit Amod Std 10 Digest Chapter 7 संस्कृतनाट्यस्तबकः Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. माध्यमभाषया उत्तरत । दुष्यन्तस्य कानि स्वभाववैशिष्ट्यानि ज्ञायन्ते?

प्रश्न 1.
दुष्यन्तस्य कानि स्वभाववैशिष्ट्यानि ज्ञायन्ते?
उत्तरम् :
अभिज्ञानशाकुंतल ही कालिदासाची प्रसिद्ध व रंजक अशी कलाकृती आहे. त्याच्या कलाकृतींमध्ये मानवी स्वभाव उत्कृष्टरित्या रंगविले आहेत. अभिज्ञानशाकुंतल या नाटकाचा नायक, दुष्यंत ही गाजलेली व्यक्तिरेखा आहे.

जेव्हा दुष्यंत राजा हरिणाची शिकार करावयास येतो, तेव्हा तपस्वी त्या आश्रमातील हरिणासाठी राजाकडे अभय मागतात. राजा तपस्वींच्या शब्दासरशी बाण मागे घेतो. येथे, एक राजा असूनही तपस्वींच्या शब्दांना मान देऊन तो त्याची ‘नम्रता’ सिद्ध करतो.

राजा हेतुपुरस्सर साध्या वेषात तपोवनात प्रवेश करतो. यातून त्याचा साधेपणा दिसतो, सालसता दिसते. राजा तपोवनाकडे आकृष्ट झालेला असून तो मिळणाऱ्या पाहुणचाराबद्दल उत्सुक आहे.

राजा दुष्यंताने साध्या वेषात तपोवनात प्रवेश करण्याकरिता सर्व आभूषणे ठेवून दिली असली तरी राजाची कर्तव्ये त्याच्या मनात जागृत आहेत. जोपर्यंत तो तपोवनातून परत येईल, तोपर्यंत राजा सारथ्यास घोड्यांस स्वच्छ करण्यास सांगतो. एकंदरीतच, दुष्यंत हा सदाचरणी, सद्गुणांनी युक्त आदर्श राजा दाखविला आहे.

अभिज्ञानशाकुन्तलम् is a famous and amusing work of कालिदास, Human characters are beautifully potrayed with their characteristics in his works. दुष्यन्त, the hero of this drama, is one of the well-known characters.

The king you tries to capture a deer, when a hermit seeks protection of a hermitdeer. The king honours the words of the hermit, hence, withdraws his arrow. Here, being a king, he obeys the words of the hermit and proves his modesty.

The king cautiously enters the hermitage with simple attire. This shows his simplicity. He is attracted towards the hermitage and is curious to receive hospitality from the noble people of hermitage The king, although, takes off royal ornaments and gives away the bow, yet he carries the kingship in his mind.

He is alert about his duties. So he orders the charioteer to water the horses meanwhile. Thus, solis portrayed as an ideal king with all good virtues.

1. माध्यमभाषया उत्तरत । रोहसेन : किमर्थ रोदिति?

प्रश्न 1.
रोहसेन : किमर्थ रोदिति?
उत्तरम् :
शूद्रकविरचित ‘मृच्छकटिकम्’ हे मानवी भावनांना नैसर्गिकपणे चित्रित करणारे उत्कृष्ट नाटक आहे. सहाव्या अंकातील सोन्याच्या गाडीचा प्रसंग हा देखील रोहसेन या लहान मुलाच्या भावनांना उत्तम प्रकारे प्रकाशित करतो. चारुदत्ताचा मुलगा, रोहसेन ह्य शेजारच्या मुलाच्या सोन्याच्या गाडीशी खेळत असतो. पण काही वेळाने ती गाडी तो शेजारचा मुलगा घेऊन जातो.

साहजिकच, रोहसेन त्या सोन्याने बनविलेल्या गाडीकडे आकर्षित होतो. पण गरीब असल्याकारणाने त्याला खरी-खुरी सोन्याची गाडी खेळायला मिळत नाही; व त्याला वाईट वाटते. रदनिका, त्याचे रडणे थांबविण्यासाठी त्याला नवीन मातीची गाडी बनवून देते परंतु रोहसेन त्याच सोन्याच्या गाडीचा अट्टहास धरतो व आक्रोश करतो.

मृच्छकटिकम् written by शूदक is an outstanding play that depicts human emotions effectively. The golden cart incident that takes place in the sixth act brings out the emotions of a child very well. रोहसेन, the son of चारुदत्त plays with the golden cart of neighbor’s child for some time. Later that child takes away the cart.

But Teht is naturally attracted towards the golden cart. However, being poor, he cannot get real golden cart to play, so he weeps. रदनिका, the care-taker tries to stop his cry by giving him new clay-cart, but the longs for the same golden cart and cries for it.

1. माध्यमभाषया उत्तरत । शक्रस्य कपटं विशदीकुरुत।

प्रश्न 1.
शक्रस्य कपटं विशदीकुरुत।
उत्तरम् :
‘कर्णभारम्’ ही आद्य नाटककार भासाने लिहिलेली, महाभारतावर आधारित एकांकी शोकांतिका आहे. भासाने रंगविलेल्या शक्र व कर्णाचा संवाद, कांच्या उदारतेला सर्वोच्च दर्जा प्राप्त करुन देतो.

इंद्रदेव, शक्राच्या रूपात, एक याचक बनून कर्णाकडे सर्वाधिक भिक्षेची याचना करतो, कर्णाने दिलेली, हजार गायी, असीमित सोने, जिंकलेली पृथ्वी, कर्णाचे शिर ही सर्व दाने इंद्र नाकारतो. अखेर, कर्णाच्या प्राणांचे संरक्षक, कवचकुंडलांच्या दानाबद्दल बोलताच, शक्र लगेच ते मान्य करतो.

शक्राला कवच आणि कुंडलांचीच इच्छा असते. कारण या कवचकुंडलांच्या कृपेने कर्ण अमर होता. शिवाय त्यामुळे कर्णाकडून युध्दात अर्जुन मारला गेला असता. शक्राला इंद्राचा उदार स्वभाव माहीत होता. म्हणून जोवर कपनि कवचकुंडलांचे दान देण्याचे सांगितले नाही, तोवर शक्र सर्व दाने नाकारून सर्वोत्तम दानाची विनवणी करत राहिला. श्रीकृष्णाने आखलेल्या या योजनेत शक्राने दानशूर कर्णाला कपटाने शब्दबध्द केले व अखेर कर्णान देवी कवचकुंडलांचा त्याग केता.

‘कर्णभारम्’, written by the preliminary Sanskrit dramatist HR is a tragedy filled ore act play, based on HENRT story. The dialogue between शक्र (इन्द्र) and कर्ण portrayed by भास, takes कर्ण’s magnanimity to its peak.

Lord i disguised himself as a seeker .asks for superior alms to कर्ण. इन्द्र rejects the alms in the form of thousand cows, unlimited gold, even the conquered earth, कर्ण’s head. At the end, when auf talks about giving away the guards of his life, his कवचकुण्डल, शक्र immediately accepts it.

शक्र wanted कवचकुण्डल itself. Because, due to its effect, it could have been immortal and could have killed अर्जुन. शक्र knew the generous nature of of. Hence, he persuaded कर्ण’s words till he was ready togiveकवचकुण्डल. Thus, Ich cunningly takes away the divine कवचकुण्डल as plotted by श्रीकृष्ण.

संस्कृतनाट्यस्तबकः Summary in Marathi and English

प्रथमं पुष्यम्।

प्रस्तावना :

कालिदास हा संस्कृत-साहित्यातील अद्वितीय कवी व नाटककार म्हणून ओळखला जातो. त्याची नाटके, काव्य हे वेद, महाभारत व पुराणे यांवर आधारित आहे. मूल्याधिष्ठित भारतीय संस्कृतीचे प्रतिबिंब कालिदासाच्या रचनांमधून दिसून येते. केवळ भारतातच नव्हे, तर भारताबाहेरही कालिदासाच्या रचना प्रसिद्ध व रंजक मानल्या जातात.

खालील परिच्छेद हा कालिदासाच्या ‘अभिज्ञानशाकुन्तलम्’ या प्रसिद्ध नाटकातील पहिल्या अंकाचा भाग आहे. येथे नाटकाचा नायक दुष्यंत हरिणाची शिकार करायला निघालेला असतो. तेव्हा तपस्वी वैखानस आश्रमातील प्राण्यांना अभय देण्यासाठी त्याला विनंती करतात, राजा तपस्वींच्या शब्दांना मान देतो व बाण मागे घेतो.

कालिदास is regarded as an extra-ordinary poet and dramatist in Sanskrit literature. His plays, poetry are primarily based on the Vedas, Mahabharata and Puranas. Value – based Indian culture is reflected through his creations…

His creations / writings are popular and Amusing across India and the world. The following extract is from the 1st chapter (अंक) of कालिदास’s famous drama, अभिज्ञानशाकुन्तलम्, where the hero of drama king दुष्यंत tries to capture a deer, when a hermit all intervenes and requests him for the protection of an animal in that hermitage. The king honours the words of the hermit and withdraw his arrow and puts it back into quiver.

अनुवादः

(त्यानंतर वैखानस व इतर तपस्वी प्रवेश करतात.)

• वैखानस – (राजाला थांबवून) हे राजा! हे आश्रमातील (निष्पाप) हरिण आहे. (याचा वध केला जाऊ नये) याला मारु नये.
  बाण त्वरित मागे घ्यावा. राजांचे शस्त्र हे त्रासलेल्या लोकांच्या संरक्षणासाठी आहे, निष्यापांवर प्रहार करण्यासाठी नव्हे. (निरागसांना मारण्यासाठी नव्हे.)
• दुष्यंत – हा बाण मागे घेतला आहे. (सांगितल्याप्रमाणे करतो.)
• वैखानस – हे राजा! आम्ही यज्ञाकरिता समिधा गोळा करण्यासाठी निघालो आहोत. हा कुलपती कण्वांचा मालिनी तीरावरील आश्रम दिसतो आहे. येथे प्रवेश करून अतिथियोग्य सत्काराचा लाभ घ्या.
• दुष्यन्त – आपण तपस्व्यांना त्रास देणे योग्य नाही (त्यांचे वातावरण भंग करणे योग्य नाही) इथेच रच थांबव, तोवर मी उतरतो.
• सारथी – लगाम धरले आहेत. औक्षवंत राजाने उतरावे.
• दुष्यन्त – (उतरून) आश्रमात प्रवेश करताना वेष साधा असावा. तेव्हा तू हे घे. (सारथ्याला अलंकार व धनुष्य देऊन.) हे सारथी जोवर मी तपस्वीजनांचे आलोकन करून परततो, तोवर घोड्यांच्या पाठीला पाणी लाव. (त्यांना स्वच्छ कर.)
• सारथी – बरे. (असे म्हणून जातो.)

(Then enters dans and other hermits.)

वैखानस – (obstructing/stopping the king)oking, This is the deer from hermitage. It must not be slayed. Please take back the arrow quickly. King’s weapon is for the protection of the distressed, not to attack the innocent.
दुष्यन्त – This arrow is withdrawn. (follows what is said).
वैखानस – o king! We are set off for collecting wood for solemn sacrifice. On the banks of मालिनी, the hermitage of noble preceptor 90 is seen. Having entered (here), please accept the hospitality (receive a welcome.)
दुष्यन्त – We must not disturb the hermits. Stop the chariot here itself while I alight (get down).
Charioteer – The bridles are held. May the long living majesty alight.
दुष्यन्त – (Having alighted)
O Charioteer, one must enter in penance groves with humble attire. So, you take this. (giving the jewels and the bow to the charioteer.) O Charioteer, while I return meeting (seeing) those hermits, have the back of horses be cleaned with water.
Charioteer – Alright. (Thus exits.)

द्वितीयं पुष्यम्।

प्रस्तावना :

शूद्रकविरचित ‘मृच्छकटिकम्’ हे निर्धन ब्राह्मण चारुदत्त व चतुर वसंतसेना यांच्या प्रेमावर आधारित असलेले सामाजिक नाटक आहे. या मुख्य कथानकाला शर्विलक-मदनिका यांची प्रेमकथा व राज्यक्रांती या उपकथानकांची जोड लाभली आहे.

हे नाटक वास्तववादी असून येथे समाजजीवनाला उत्तम प्रकारे चित्रित करण्यात आले आहे. खालील परिच्छेद हा नाटकाच्या सहाव्या अंकातून उद्धृत करण्यात आला आहे. चारुदत्ताचा मुलगा सोन्याच्या गाडीसाठी रडून आक्रोश करतो परंतु गरीब चारुदत्ताला ती सोन्याची गाडी देणे साहजिकच जमत नाही त्यानंतर वसंतसेना त्या मुलाचे रडणे पाहून स्वतःचे सोन्याचे अलंकार देते व त्यातून सोन्याची गाडी तयार कर असे सांगते.

मृच्छकटिकम् written by शूद्रक, is an outstanding social drama which revolves around the love between poor Brahmin चारुदत्त and clever वसंतसेना. This love story is supported by sub-plots of शर्विलक – मदनिका love story and political resolution.

However this drama is based on reality and depicts the social life at its best. The following passage is taken from the sixth act of his drama. The son of चारुदत्त asks for a golden cart, but poor चारुदत्त is unable to give it. Coincidently, वसंतसेना witnesses this and gives her golden ornaments to make a golden cart.

अनुवादः

रदनिका – ये बाळा! आपण गाडीबरोबर खेळूया.

• बाळ – (व्याकूळ होऊन), रदनिके! का बरं मला ही मातीची गाडी (देत आहेस)? मला तीच सोन्याची गाडी दे.
• रदनिका – (दुःखाने नि:श्वास टाकत) अरे बाळा! (आता) आपले कोठे सोन्याचे व्यवहार (असणार)? जेव्हा तुझे वडील (पुन्हा) श्रीमंत होतील तेव्हा सोन्याच्या गाडीने खेळशील. (स्वत:ला) तोपर्यंत, मी याला खेळविते. (अन्यथा) मी वसंतसेनेकडे जाते. (वसंतसेनेकडे जाऊन) तुम्हाला माझा नमस्कार.
• वसंतसेना – रदनिके! तुझे स्वागत असो. (पण) हे लहान मूल कोणाचे? अलंकारहीन शरीर असतानाही चंद्राप्रमाणे (सुंदर) चेहरा असणारा हा माझे हृदय आनंदित करतो आहे.
• रदनिका – हा तर आर्य चारुदत्ताचा मुलगा रोहसेन आहे.
• वसंतसेना – (दोन्ही हात पसरवून) ये माझ्या बाळा! (खरोखर) वडिलांचेच रूप अनुसरले आहे. (वडिलांसारखाच आहे.) पण, हा कशासाठी रडतो आहे?
• रदनिका – ह्य शेजारच्या मुलाच्या सोन्याच्या गाडीबरोबर खेळत होता. थोड्या वेळाने त्याने ती (गाडी) घेतली. त्यानंतर त्याला ती (गाडी) हवी होती. म्हणून मी ही मातीची गाडी (त्याला) बनवून दिली. यानंतरही तो म्हणत आहे; ‘रदनिका! ही मातीची गाडी मला कशाला (देतेस)? मला तीच सोन्याची गाडी दे.’
• वसंतसेना – अरेरे! काय हे दुर्दैव! रडू नकोस (बाळा) हे (सोन्याचे) अलंकार घे व तुझ्यासाठी सोन्याची गाडी घडव.
  (रदनिका त्या लहान मुलाला घेऊन जाते.)

रदनिका – Ochild! Come. Let’s play with the cart.

• Child – (crying pitiably) O Radanika! Why this clay-cart for me? Give me the same golden cart. (sighing wearily) O child! How can we have anything to do with gold now? When your father will be rich again, then you shall play with the golden cart. (To herself) Till then, I shall entertain him. I will approach the noble वसंतसेना. (approaching) O noble lady! I salute you.
• वसंतसेना – O रदनिका! you are welcome! whose little boy is this? He wears no ornaments, yet his moon like (beautiful) face pleases my heart.
• रदनिका – This is indeed noble चारुदत्त’s son, रोहसेन.
• वसंतसेना – (stretches out her arms) Come, my child! (Indeed) He has followed his father’s form. But what is he crying for?
• रदनिका – He was playing with the golden cart of his neighbour’s child. Later, It was taken by him. Then, he wanted it (the cart) again. So, I made this clay-cart and gave. Now he says, ‘रदनिका! Why this clay-cart for me? Give me that golden cart.’
• वसंतसेना – Ah! Fie upon! Don’t cry. Take this (golden) ornament and make a golden cart for you.
  (रदनिका exits with the child.)

तृतीयं पुष्पम्।

प्रस्तावना :

भारतीय आद्य नाटककार ‘भास’ विरचित कर्णभारम् हे एकांकी संस्कृत नाटक आहे. कर्णभारम् हे मुख्यत्वे भारतीय महाकाव्य महाभारतातील, एका भागाचे वेगळ्या दृष्टिकोनातून केलेले पुनर्कथन आहे. कर्णभारम् ही संभाव्य शोकांतिका आहे. खालील परिच्छेदात, इंद्र हा याचकाच्या रूपात कर्णासमोर येतो व अखेर दानशूर कर्णाकडून जन्मजात असलेली कवचकुंडले घेण्यात यशस्वी ठरतो.

कर्णभारम् is a Sanskrit one act play written by preliminary Indian dramatist भास. कर्णभारम् is essentially a retelling of an episode of Indian epic HENC presented in a different perspective. कर्णभारम् is the potential tragedy. In the following passage, who is disguised as a seeker finally succeeds in taking away embodied her from – the most magnanimous कर्ण.

अनुवादः

(नंतर याचक रूपात शक्र प्रवेश करतो.)

• शक्र : (कर्णाजवळ जाऊन) अरे कर्णा, मला मोठी भिक्षा हवी आहे.
• कर्ण : अझे स्वामी ! मला खूप आनंद झाला आहे. मी तुम्हांला नमस्कार करतो.
• शक्र: (स्वत:ला) आता मी काय बोलावे? जर मी ‘दीर्घायु हो’ असे बोललो तर हा दीर्घायु होईल, जर मी (काहीच) नाही बोललो तर हा मला मूर्ख समजेल. तेव्हा, हे दोन्ही सोडून काय बरे बोलावे? असो. लक्षात आले. (मोठ्याने) कर्णा, सूर्याप्रमाणे, चंद्राप्रमाणे, हिमालयाप्रमाणे व समुद्राप्रमाणे तुझे यश (चिरंतन) राहो.
• कर्ण : स्वामी! तुम्ही दीर्घायू हो, असे का नाही म्हणालात? अन्यथा असो, जे बोलला आहात (जो आशीर्वाद दिला आहे) तेच योग्य असेल, कारण, मर्त्य शरीरामध्ये (केवळ) सद्गुणच शेवटपर्यंत राहतात. स्वामी, तुम्हांला काय हवे आहे? (तुम्ही कशाची इच्छा करत आहात?) मी आपल्याला काय देऊ?
• शक्र: मला मोठी भिक्षा हवी आहे.
• कर्ण : मी तुम्हाला सर्वात मोठी भिक्षा (महत्तम दान) देतो. मी आपणाला हजार गायी देतो.
• शक्र : हजार गायी? (पण) मी दूध क्वचित पितो. मला त्यांची इच्छा नाही.
• कर्ण: आपणास (त्यांची) इच्छा नाही. (तर मग) आपणांस पुष्कळ सोने देईन.
• शक्र: ते तर (केवळ) घेऊन जाता येईल. कर्णा, मला त्याची (सोन्याची) इच्छा नाही.
• कर्ण: मग तुम्हाला पृथ्वी जिंकून ती देईन.
• शक्र: पृथ्वी (घेऊन) मी काय करु? मला (तिची) इच्छा नाही.
• कर्ण: किंवा माझे मस्तकच तुम्हाला देईन.
• शक्र: असे बोलू नकोस.
• कर्ण: घाबरु नका. घाबरु नका. हे पण ऐका, जन्मजात असलेले हे कवच कुंडलांसकट मी देईन.
• शक्र: (आनंदी होऊन) कृपया दे.

(Then enters शक्र disguised as a seeker.)

• शक्र: (Approaching कर्ण) कर्ण, I ask for the great alms.
• कर्ण : O lord! I am very pleased. Here, I salute you.
• शक्र: (To himself) What shall I say now? If I will say, ‘Live long’ then he would live longIf I would not say, he would consider me as ignorant. Therefore, leaving these two (except these two) indeed what shall I say? Let it be, I got it. (Loudly)0 कर्ण may your fame remain like the sun, moon, Himalaya and like ocean.
• कर्ण : O Lord ! Why you did not say, live long or else what is said that is alright. Because, virtues remain (forever) in the mortal bodies. O lord, what do you wish? what shall I give you?
• शक्र: I ask for the great alms.
• कर्ण : I give the great alms to the respected one. I shall give you thousand cows. Thousand cows? I rarely drink its milk. O कर्ण, Ido not wish it.
• कर्ण: O, doesn’t the respected one wish it? (Then) I will give you lots of gold.
• शक्र: I will just go taking it. O कर्ण, I do not wish it.
• कर्ण: Then I will conquer the earth and give (it) to you.
• शक्रः What shall I do with the earth? I do not wish it.
• कर्ण: Or else, I will give you my head.
• शक्रः Don’t say so! Please don’t say so.
• कर्ण: Don’t be scared. Listen to this also. I will give the shield (कवच) along with the earrings that are born with my body.
• कर्ण: (Happily) Please give it.

शब्दार्थाः

1. मृगः – deer – हरिण
2. न हन्तव्यः – should not be killed – मारले जाऊ नये
3. सायक: – arrow – बाण
4. तापसौ – hermits – तपस्वी
5. धृताः प्रग्राः – bridles are held – लगाम धरले आहेत
6. वाजिनः – horses – घोडे
7. आभरणानि – ornaments – अलंकार
8. विनीतवेषेण – with humble attire – साध्या वेषात
9. समिदाहरणाय – to collect wood for sacrifice – यज्ञासाठी समिधा गोळा करण्यासाठी
10. आर्तत्राणाय – for protecting the oppressed/afflicted- हतबलांच्या रक्षणासाठी
11. अपावर्ते – I return – मी परततो
12. प्रतिगृह्यताम् – may it be accepted – स्वीकार केला जावा
13. अवरुध्य – stopping – अडवून
14. आशु – quickly – झटकन
15. अनागसि- for the destruction – निरागसांना
16. प्रहर्तुम् – of the innocent – मारण्यासाठी
17. तपोवन – no trouble for – तपोवनात राहणाऱ्यांना
18. निवासिनाम् उपरोध: मा भूत् – the hermits – व्यत्यय होऊ नये
19. यावत् अवतरामि – till I get down – तोपर्यंत/तोवर मी उतरतो
20. आर्द्रपृष्ठाः क्रियन्ताम् – let (it) be watered – पाण्याने स्वच्छ केले जावेत
21. वत्स – child – बाळ
22. प्रतिवेशिक – neighbour – शेजारी
23. दारक: – child – मूल/ बाळ
24. अनलकृत – body without – अलंकारहीन शरीर
25. शरीरः – ornaments
26. सौवर्ण शकटिकाम् – golden cart – सोन्याची गाडी
27. अनुकृतं रूपम् – followed the form – रूप अनुसरले आहे
28. शकटिकया – with a cart – गाडीबरोबर
29. ऋढ्या – with richness – श्रीमंतीने
30. विनोदयामि – amuse, entertain – खेळविते
31. घटय – you make तू घडव.
32. सकरुणम् – crying pitiably – रडत रडत
33. सनिर्वेदम् – wearily – त्रासून / वेदनेने
34. समीपम् उपसर्पिष्यामि – shall approach – जवळ नेते
35. मच्छिरः – my head – माझे मस्तक/शिर
36. क्षीरम् – milk – दूध –
37. गोसहस्रम् – thousand cows – हजार गायी
38. मुहूर्तकम् – rarely – क्वचित
39. महत्तराम् – most big – सर्वात मोठी
40. न भेतव्यम् – don’t be scared – घाबरु नका
41. धरन्ते – remain – राहतात
42. प्रदास्ये – I will give – मी देईन
43. उपगम्य – approaching – जवळ जाऊन
44. परिहत्य – leaving – सोडून
45. उभयम् – both – दोन्ही
46. अविहा – don’t say so – असे बोलू नको
47. दृढं प्रीत: – I am very happy – खूप आनंदित
48. अस्मि – झालो आहे

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Amod Chapter 4 अमूल्यं कमलम् Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 4 अमूल्यं कमलम्

Sanskrit Amod Std 10 Digest Chapter 4 अमूल्यं कमलम् Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत ।

प्रश्न अ.
सुदासः कः आसीत् ?
उत्तरम्‌ :‌
सुदास: उद्यानपाल: आसीत्।

प्रश्न आ.
पद्यं कदा व्यकसत्?
उत्तरम्‌ :‌
पद्यं शिशिर-ऋतौ व्यकसत्।

प्रश्न इ.
पद्यं कीदृशम्?
उत्तरम्‌ :‌
पद्मं व्योम्नि बालसूर्यबिम्बम् इव आसीत्।

प्रश्न ई.
पद्यं विक्रेतुं सुदासः कुत्र स्थितः?
उत्तरम्‌ :‌
पा विक्रेतुं सुदास: राजसद्मनः पुरतः स्थितः।

प्रश्न उ.
श्रेष्ठी कमलार्थ कियत् मूल्यं दातुम् इच्छति?
उत्तरम्‌ :‌
श्रेष्ठी कमलार्थ दश सुवर्णनाणकानि दातुम् इच्छति।

प्रश्न ऊ.
महात्मा कुत्र उपविष्टः आसीत् ?
उत्तरम्‌ :‌
उद्याने वटवृक्षस्य अधस्तात् एकस्मिन् अश्मखण्डे महात्मा उपविष्टः आसीत्।

2. माध्यमभाषया उत्तरत ।

प्रश्न अ.
सुदासः किमर्थं कमल विक्रेतुं न इच्छति?
उत्तरम्‌ :‌
‘अमूल्यं कमलम्’ ही कथा बौद्ध कथासाहित्यातून घेतलेली आहे. भगवान बुद्धांच्या अलौकिक शिकवणीचे या कथांमधून दर्शन घडते. कथेचे शीर्षक सदाचार आणि सत्संगतीचे महात्म्य योग्यप्रकारे सूचित करते. त्यातून मिळणारे समाधान व मनःशांती ही संपत्ती आणि भौतिक सुखांपेक्षा श्रेष्ठ तसेच मौल्यवान असते. ‘अमूल्यं कमलम्’ सुदास नावाचा एक माळी होता. एकदा त्याच्या तलावात हिवाळा असून सुद्धा एक सुंदर कमळ उमलले.

त्याने विचार केला की, ‘हा तर परमेश्वराचा महिमा आहे की, कडाक्याच्या थंडीत मला इतक्या सुंदर फुलाचा लाभ झाला.’ त्या ऋतूत कमळाचे फूल अभावाने फुलत असल्यामुळे त्याला वाटले, ते विकून आपल्याला चांगली किंमत मिळेल, तेव्हा ते फूल विकण्यासाठी तो राजवाड्यासमोर उभा राहिला.

एक श्रीमंत व्यापारी तिथे आला आणि भगवान सुगताच्या पूजेसाठी ते कमळ विकत घेण्याची इच्छा त्याने प्रकट केली. सुदास एक सुवर्णमुद्रा घेऊन ते फूल विकण्यास तयार झाला. तेवढ्यात दुसरा एक श्रीमंत व्यापारी, जो भगवान सुगतांच्या दर्शनासाठी चालला होता, तिथे उपस्थित झाला. तो त्या कमळासाठी दहा सुवर्णमुद्रा द्यायला तयार झाला. त्यावर पहिला व्यापारी शंभर सुवर्णमुद्रा देऊ लागला.

दोन्ही व्यापाऱ्यांमधील चढाओढ पाहून सुदासाने विचार केला, ‘हे दोघे ज्या व्यक्तीसाठी एवढ्या चढत्या दराने कमळ विकत घेऊ इच्छितात, तर ती व्यक्ती निश्चितच थोर असेल. तेच मला कमळाचे सर्वात जास्त मूल्य देतील.’ अशा विचाराने सुदासाने जाहीर केले की, तो कमळ विकू इच्छित नव्हता.

is a storyextracted from Buddhist legends that highlights the divine teachings of lord Buddha. The title rightly suggests that righteousness and a good company leading to contentment and peace of mind, is superior and priceless compared to money and worldly pleasures.

सुदास was a gardener. Once a beautiful lotus bloomed in his lake, in spite of being winter season. He thought, “It is greatness of the god that I am blessed to have the beautiful flower even during severe cold.” As lotuses were rare in that season, he thought he would earn good amount by selling it.

So he stood in front of the royal palace to sell the flower. A rich merchant came there and wished to buy that flower for worshipping lord सुगत. सुदास agreed to sell it for one gold coin. At the same time, another rich merchant, who was going to see lord arrived there and asked for the lotus. He was ready to pay ten gold coins for the same flower. Over that the first merchant raised the value to 100 gold coins.

Hearing the arguments between the two merchants, are thought, If these two are willing to buy the lotus for a person at such high value, then that person must be really very great. He would rather give me the highest price. Thus, he declared that he did not wish to sell the lotus.

प्रश्न आ.
सुदासः सुगतचरणाभ्यां कमलं किमर्थं समर्पितवान् ?
उत्तरम्‌ :‌
‘अमूल्यं कमलम्’ ही कथा बौद्ध कथासाहित्यातून घेतलेली आहे. भगवान बुद्धांच्या अलौकिक शिकवणीचे या कथांमधून दर्शन घडते. कथेचे शीर्षक सदाचार आणि सत्संगतीचे महात्म्य योग्यप्रकारे सूचित करते. त्यातून मिळणारे समाधान व मनःशांती ही संपत्ती आणि भौतिक सुखांपेक्षा श्रेष्ठ तसेच मौल्यवान असते.

सुदासाने ठरवले की ते कमळ व्यापाऱ्यांना विकायचे नाही. त्याने विचार केला की, ज्याच्यासाठी सर्वाधिक मूल्य देऊन दोघे व्यापारी कमळ विकत घेऊ इच्छित होते, ती व्यक्ती सर्वात जास्त किंमत देईल. त्यामुळे जिथे भगवान बुद्ध राहत होते त्या उद्यानात सुदास गेला, भगवान वटवृक्षाखाली एका दगडावर बसलेले होते.

त्यांच्या चेहऱ्यावर विलक्षण तेज होते. केवळ सुगतांकडे बघता क्षणी सुदासाचे मन भक्तिरसाने भरुन गेले. त्याने स्वत:ला भगवानांच्या चरणी वाहून घेतले. कमळासाठी जे सर्वोच्च मूल्य घेण्याच्या उद्देशाने तो आला होता, ते कमळ त्याने निरिच्छवृत्तीने भगवानांच्या चरणी अर्पण केले.

भगवानांच्या केवळ दर्शनाने सुदास प्रचंड प्रभावित झाला होता. त्याच्या सगळ्या इच्छा-आकांक्षा संपुष्टात आल्या होत्या. त्यामुळे त्याने ते कमळ भक्तिपूर्ण मनाने भगवानांना अर्पण केले.

‘अमूल्यं कमलम्’ is a story extracted from Buddhist legends that highlights the divine teachings of lord Buddha. The title rightly suggests that righteousness and a good company leading to contentment and peace of mind, is superior and priceless compared to money and worldly pleasures.

सुदास decided not to sell the lotus to the merchants. Because he thought, for whom these two were willing to buy the lotus at highest rates, he would pay more than them. So सुदास reached the garden where lord बुद्ध was staying.

He was seated on a piece of rock below a banyan tree. His face was adorned with great lustre. He had great aura. Just by looking at him, सुदास’s mind was filled with devotion. He surrendered himself at the feet of lords and forgetting about the highest value for the lotus, he offered it at the feet of the lord.

Just by the sight of the lord, सुदास was highly influenced. He had no more desires now. So he offered the lotus to the lord with heartfelt devotion.

3. क: कं वदति?

प्रश्न अ.
‘भद्र, भगवान् सुगतः सम्प्रत्येतस्मिन्नगरे वसति ।’
उत्तरम्‌ :‌
सार्थवाहः सुदासं वदति।

प्रश्न आ.
‘अहं दश सुवर्णनाणकानि यच्छामि ।’
उत्तरम्‌ :‌
श्रेष्ठी सुदासं वदति।

प्रश्न इ.
‘एष महाभागः एकं सुवर्णनाणकम् एतस्यार्थे दातुमिच्छति ।’
उत्तरम्‌ :‌
सुदासः श्रेष्ठिनं वदति।

प्रश्न ई.
‘वत्स, किमिच्छसि ?’
उत्तरम्‌ :‌
भगवान् गौतमबुद्धः सुदासं वदति।

प्रश्न उ.
‘नमो भगवते ।’
उत्तरम्‌ :‌
सुदास: भगवन्तं गौतमबुद्ध वदति।

4. प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न अ.
सुगत एवाधिकतम मूल्यं मह्यं दद्यात् ।
उत्तरम्‌ :‌
सुगत एवाधिकतम मूल्यं कस्मै दद्यात्?

प्रश्न आ.
भगवत: वदनं धाम्ना राजते स्म ।
उत्तरम्‌ :‌
भगवत: वदनं केन राजते स्म?

5. सन्धिविग्रहं कुरुत ।

प्रश्न अ.
कश्चिदुद्यानपालः
उत्तरम्‌ :‌
कश्चिदुद्यानपालः – कश्चित् + उद्यानपालः।

प्रश्न आ.
चरणयोरय॑म्
उत्तरम्‌ :‌
चरणयोरय॑म् – चरणयोः + अर्घ्यम्।

प्रश्न इ.
सोऽवदत्
उत्तरम्‌ :‌
सोऽवदत् – स: + अवदत्।

प्रश्न ई.
इत्यब्रवीत् ।
उत्तरम्‌ :‌
इत्यब्रवीत् भगवान् – इति + अब्रवीत् + भगवान् ।

6. समानार्थकशब्दान् लिखत ।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दान् लिखत ।
तडागः, नीरजम्, सार्थवाहः, अर्णवः, धनवान् ।
उत्तरम्‌ :‌

• तडागः – पद्माकरः, कासारः, सरः, सरसी, सरोवरः।
• नौरजम् – पद्मम, सरसिजम, कमलम्, सहस्रपत्रम्, शतपत्रम्, कुशेशयम्।
• सार्थवाहः – वणिक्, श्रेष्ठी।
• अर्णवः – सागरः, रत्नाकरः, समुद्रः।
• धनवान् – धनाढ्य, श्रीमान्, धनिकः, सधनः।

7. विरुद्धार्थकशब्दान् लिखत ।

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थकशब्दान् लिखत ।
विपुलम्, बहुमूल्यम्, क्रेतुम् ।।
उत्तरम्‌ :‌

• विपुलम् × अल्पम्।
• बहुमूल्यम् × अल्पमूल्यम्।
• क्रेतुम् × विक्रेतुम्।

8. मेलनं कुरुत।

प्रश्न 1.
मेलनं कुरुत।

उत्तरम्‌ :‌

विशेषणम्	विशेष्यम्
विपुलम्	धनम्
श्रीमान्	सार्थवाहः
अनल्पेन	धाम्ना
निरिच्छ:	सुदासः
धनवान्	श्रेष्ठी
अधिकतमम्	मूल्यम्
प्रसादवर्षिभ्याम्	लोचनाभ्याम्
हस्तस्थम्	नीरजम्

9. अमरकोषात् शब्दं प्रयुज्य वाक्यं पुनर्लिखत ।

प्रश्न अ.
नूनं स: सुगतः एव अधिकतम मूल्यं दद्यात् ।
उत्तरम्‌ :‌
नूनं स: बुद्धः / सर्वज्ञः / धर्मराजः / तथागत: एव अधिकतम मूल्यं दद्यात्।

प्रश्न आ.
तडागे शिशिर-ऋतौ एकं पद्यं व्यकसत् ।
उत्तरम्‌ :‌
तडागे शिशिर-ऋतौ एकं सहस्रपत्रं / कमलं / शतपत्रं / कुशेशयं व्यकसत्।

प्रश्न इ.
विपुलं धनं प्राप्नुयाम् ।
उत्तरम्‌ :‌
विपुलं द्रव्यं । वित्तं / स्थापतेयं / रिक्थं / ऋक्थं / वसुः प्राप्नुयाम्।

10. सूचनानुसारं कृती: कुरुत ।

प्रश्न अ.
तयोः विवादं श्रुत्वा सुदासो व्यमृशत् । (पूर्वकालवाचक-त्वान्त-अव्ययं निष्कासयत।)
उत्तरम्‌ :‌
तयोः विवादम् अशृणोत् सुदासो व्यमृशत् च।

प्रश्न आ.
त्वं किम् इच्छसि ? (त्वम्’ इत्यस्य स्थाने ‘भवान्’ इति योजयत ।)
उत्तरम्‌ :‌
भवान् किम् इच्छति?

प्रश्न इ.
मे आत्मा कृतार्थतां लभताम् । (लङ्लकारे वाक्यं परिवर्तयत ।)
उत्तरम्‌ :‌
लोट्लकारः

प्रश्न ई.
शिशिर-ऋतौ पद्यं व्यकसत् । (बहुवचने लिखत।)
उत्तरम्‌ :‌
शिशिर-ऋतौ पद्यानि व्यकसन्।

प्रश्न उ.
सुदासः सुगतचरणाभ्यां कमलं समर्पितवान् । (वाच्यपरिवर्तनं कुरुत ।)
उत्तरम्‌ :‌
सुदासेन सुगतचरणाभ्यां कमलं समर्पितम्।

प्रश्न ऊ.
अहं विपुलं धनं प्राप्नुयाम् । (लकारं लिखत ।)
उत्तरम्‌ :‌
विधिलिङ्लकार:

Sanskrit Amod Class 10 Textbook Solutions Chapter 4 अमूल्यं कमलम् Additional Important Questions and Answers

अवबोधनम् ।

(क) उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
सुदास: राजसद्यनः पुरतः स्थितः यतः ”
(अ) सः सरसिजं विक्रेतुम् इच्छति स्म।
(ब) सः राजानं द्रष्टुम् इच्छति स्म।
उत्तरम् :
(अ) सः सरसिजं विक्रेतुम् इच्छति स्म।

प्रश्न 2.
सार्थवाहः सुदासाय शतसुवर्णनाणकानि दातुम् उद्युक्तः यतः
(अ) स सुदासस्य साहाय्य कर्तुम् इच्छति स्म।
(ब) सः सुदासात् कमलं क्रेतुम् इच्छति स्म।
उत्तरम् :
(ब) सः सुदासात् कमल क्रेतुम् इच्छति स्म।

प्रश्न 3.
सुदासः नीरजं सुगतचरणाभ्यां समर्पितवान् यत:
(अ) सुगतः सुदासाय अधिकं धनं यच्छति।
(ब) सुदासस्य मनसि भक्तिरस: अजायत।
उत्तरम् :
(ब) सुदासस्य मनसि भक्तिरसः अजायत।

प्रश्न 4.
सुदासेन कमलार्थ किमपि मूल्यं न स्वीकृतम् यतः
(अ) भगवतः चरणकमलस्पर्शेण एव तस्य आत्मा कृतार्थतां लभताम्।
(ब) श्रेष्ठी कमलार्थ बहुमूल्यम् अयच्छत्।
उत्तरम् :
(अ) भगवत: चरणकमलस्पर्शेण एव तस्य आत्मा कृतार्थतां लभताम्।

(ख) उचित पर्यायं चित्वा वाक्यं पुनलिखत।

प्रश्न 1.

1. आसीत् ……….. नाम कश्चिदुद्यानपाल:। (सुदासः / सुगत:)
2. शिशिर-प्रती एक …………. व्यकसत्। (पद्यम्/जपाकुसुमम्)
3. अहो महिमा …………..  (परमात्मनः / मानवस्य)
4. स: तद् विक्रेतुं ………. पुरतः स्थितः। (देवालयस्य/राजसद्मनः)
5. पूजार्थमिदं कमलम् ………… (विक्रीणे / अभ्यर्थये)
6. अहं दश …………. यच्छामि। (रूप्यकाणि / सुवर्णनाणकानि)

उत्तरम् :

1. सुदासः
2. पढा
3. परमात्मनः
4. राजसदानः
5. अभ्यर्थये
6. सुवर्णनाणकानि

प्रश्न 2.
1. महात्मा वटवृक्षस्य अवस्तात् समुपविष्टः आसीत्। (अश्मखण्डे/मृगाजिने)
2. सः हस्तस्थं भगवतः चरणयो: अयम् अकरोत्। (जपाकुसुमं/नीरज)
उत्तरम् :
1. अश्मखण्डे
2. नीरज

(ग) ककं वदति?

प्रश्न 1.
एकेन सुवर्णनाणकेन।
उत्तरम् :
सुदासः सार्थवाह वदति।

प्रश्न 2.
अहं शतं सुवर्णनाणकानि प्रयच्छामि।
उत्तरम् :
सार्थवाह: सुदासं वदति।

प्रश्न 3.
नैतद् भो विक्रेतुमिच्छामि।
उत्तरम् :
सुदास : सार्थवाहश्रेष्ठिनौ वदति।

प्रश्न 4.
केवलं भगवत: चरणकमलस्पर्शेण आत्मा मे कृतार्थता लभताम्।
उत्तरम् :
सुदास: भगवन्तं गौतमबुद्ध वदति।

प्रश्न 5.
तथास्तु।
उत्तरम् :
भगवान् गौतमबुद्धः सुदासं वदति।

(घ) पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
सुदास: किमर्थ राजसद्मनः पुरतः स्थितः?
उत्तरम् :
सुदासः पद्यं विक्रेतुं राजसद्मनः पुरतः स्थितः।

प्रश्न 2.
एषः गद्यांश: कस्मात् पाठात् उद्धृतः?
उत्तरम् :
एषः गद्यांश: ‘अमूल्यं कमलम्’ इति पाठात् उद्धृतः।

प्रश्न 3.
सुदासः कुत्र प्राप्तः?
उत्तरम् :
यत्र भगवत: सुगतस्य निवास: तदुद्यानं सुदासः प्राप्तः।

प्रश्न 4.
भगवतः वदनं केन राजते स्म?
उत्तरम् :
भगवतः वदनम् अनल्पेन धाम्ना राजते स्म।

प्रश्न 5.
सुदासः केन कृतार्थतां लभताम्?
उत्तरम् :
सुदासः केवलं भगवतः चरणकमलस्पर्शेण कृतार्थतां लभताम्।

प्रश्न 6.
भगवतः सुगतस्य अन्यत् नाम किम्?
उत्तरम् :
भगवतः सुगतस्य अन्यत् नाम भगवान् गौतमबुद्धः आसीत्।

(च) वाक्यं पुनर्लिखित्वा सत्यम् / असत्यम् इति लिखत।

प्रश्न 1.

1. सुदास: मालाकार: आसीत्।
2. कमलस्य विकासेन तडाग: विभूषितः ।
3. पद्मं हेमन्त-ऋतौ व्यकसत्।
4. पद्यं विक्रेतुं स: देवालयस्य पुरतः स्थितः ।
5. श्रेष्ठी कमलार्थं शतं सुवर्णनाणकानि दातुम् इच्छति।

उत्तरम् :

1. सत्यम्।
2. सत्यम्।
3. असत्यम्।
4. असत्यम्।
5. असत्यम्।

प्रश्न 2.

1. भगवतः सुगतस्य निवास: देवालये आसीत्।
2. उद्याने आम्रवृक्षस्य अधस्तात् महात्मा उपविष्टः आसीत्।
3. सुदासः हस्तस्थं सरसिज सुगतस्य चरणयोरय॑म् अकरोत्।
4. सुगतः सुदासाय कमलार्थम् अधिकमूल्यं यच्छति।

उत्तरम् :

1. असत्यम्।
2. असत्यम्।
3. सत्यम्।
4. असत्यम्।

शब्दज्ञानम् :

(क) सन्धिविग्रहः।

1. सुदासो नाम – सुदास: + नाम।
2. सत्यपि – सति + अपि।
3. शिशिरऋतावेकम् – शिशिरऋतौ + एकम्।
4. व्योम्नीव – व्योनि+इव।
5. सोऽचिन्तयत् – स: + अचिन्तयत्।
6. यदेतादृशे – यत् + एतादृशे।
7. काले तिशीते – काले + अतिशीते।
8. विभूषितो में – विभूषितः + मे।
9. तडाग एतस्य – तडाग: + एतस्य।
10. विक्रीयाहम् – विक्रीय + अहम्।
11. स तद् – स: + तद्।
12. तेनैव – तेन + एव।
13. सम्प्रत्येतस्मिन्नगरे – सम्प्रति + एतस्मिन् + नगरे।
14. पूजार्थमिदम् – पूजार्थम् + इदम्।
15. कमलमभ्यर्थये – कमलम् + अभ्यर्थये।
16. तत्कियता – तत् + कियता।
17. उद्यानपालोऽब्रवीत् – उद्यानपाल: + अब्रवीत्।
18. स सार्थवाह: – सः + सार्थवाहः।
19. यावत्तत् – यावत् + तत्।
20. क्रेतुमिच्छति – क्रेतुम् + इच्छति।
21. तावदेवापरो धनवान् – तावत् + एव + अपरः + धनवान्।
22. उद्यानपालोऽबूत . उद्यानपाल: + अबूत।
23. एव महाभाग एकम् – एष: + महाभागः + एकम्।
24. एतस्यार्थे – एतस्य + अर्थे ।
25. दातुमिच्छति – दातुम् + इच्छति।
26. सार्थवाहोऽभणत् . सार्थवाहः + अभणत्।
27. तयोर्विवादम् – तयोः + विवादम्।
28. सुदासो व्यमृशत् – सुदास: + व्यमृशत्।
29. कमलमेतत् – कमलम् + एतत्।
30. क्रेतुमिच्छतः – केतुम् + इच्छतः।
31. स सुगत एवाधिकतमम् – सः + सुगतः + एव + अधिकतमम्।
32. स उद्यानपालस्तावभाषत – सः + उद्यानपाल: + वौ + अभाषत ।
33. नैतद् – 1 + एतद्।
34. भो विक्रेतुमिच्छामि – भो: + विक्रेतुम् + इच्छामि।
35. सुदासस्तदुद्यानम् – सुदास: + तत् + उद्यानम्।
36. वटवृक्षस्याधस्तादेकस्मिन्न – वटवृक्षस्य + अधस्तात् + श्मखण्डे एकस्मिन् + अश्मखण्डे।
37. समुपविष्ट आसीत्स महात्मा – समुपविष्टः + आसीत् + सः+ महात्मा।
38. भगवतो वदनम् – भगवतः + वदनम्।
39. तदालोकयतः – तत् + आलोकयतः।
40. भक्तिरसार्णव उदतिष्ठत् – भक्तिरसार्णवः+ उदतिष्ठत् ।
41. स हस्तस्थम् – सः + हस्तस्थम्।
42. नमो भगवते नमः + भगवते।
43. स्मयमानमुखपद्मो भगवान् – स्मयमानमुखपा : + भगवान्।
44. किमिच्छसि – किम् + इच्छसि।
45. किमन्यत् – किम् + अन्यत्।
46. तथास्तु – तथा + अस्तु।
47. यत्तस्य – यत् + तस्य।
48. दर्शनमात्रेणैव – दर्शनमात्रेण + एव।
49. बहुमूल्यमपेक्षमाणः – बहुमूल्यम् + अपेक्षमाणः।
50. सुदासस्तद्विस्मृत्य – सुदासः + तत् + विस्मृत्य।
51. तत्कमलम् – तत् + कमलम्।

(ख) त्वान्त-ल्यबन्त-तुमन्त-अव्ययानि।

1.

त्वान्न अव्यय धातु + त्वा / ध्या / ट्वा / वा / इत्वा अयित्वा	ल्यबन्त अव्यय उपसर्ग + धातु + य / त्य	तुमन्त अव्यय धातु + तुम् / धुम् / दुम् / दुम् इतुम् / अयितुम्
श्रुत्वा	सशिन्त्य	विक्रेतुम, क्रेतुम् दातुम्

2.

त्वान्न अव्यय धातु + त्वा / ध्या / ट्वा / वा / इत्वा अयित्वा	तुमन्त अव्यय धातु + तुम् / धुम् / दुम् / दुम् इतुम् / अयितुम्
कृत्वा	विस्मृत्य

(ग) विभक्त्यन्तरूपाणि।

1.

• द्वितीया – एतत्, सरसिजम्, विपुलम्, धनम्, इदम, कमलम्, नीरजमूल्यम्, पृच्छन्तम्, तम्, श्रेष्ठिनम्, एकम, सुवर्णनाणकम्, सुवर्णनाणकानि, विवादम्, अधिकतमम्, मूल्यम्, तौ।
• तृतीया – विकासेन, तेन, अध्वना, कियता, मूल्येन, एकेन, सुवर्णनाणकेन।
• चतुर्थी – महाम्, मे।
• षष्ठी – एतस्य, सरसिजस्य, परमात्मनः, राजसद्मनः, महात्मनः, तस्य, तयोः, यस्य।
• सप्तमी – तडागे, सति, शिशिरऋतौ, व्योम्नि, एतादृशे, काले, अतिशीते, एतस्मिन्, नगरे।
• सम्बोधनम् – भद्र।

2.

• द्वितीया – तत्, उद्यानम्, हस्तस्थम्, नीरजम, तम्, कृतार्थताम्, वादिनम्, सुदासम्, कमलम्।
• तृतीया – अनल्पेन, धाम्ना, प्रसादवर्षिभ्याम, लोचनाभ्याम, चरणकमलस्पर्शेण, दर्शनमात्रेण।
• चतुर्थी – सुगतचरणाभ्याम्, भगवते।
• षष्ठी – भगवतः, सुगतस्य, वटवृक्षस्य, तस्य, आलोकयतः, सुदासस्य, में।
• सप्तमी – एकस्मिन, अश्मखण्डे, चित्ते, चरणयोः, उक्तवति, सुगते।
• सम्बोधनम् – वत्स, भगवन्।

(घ) विशेषण – विशेष्य – सम्बन्धः ।

विशेषणम्	विशेष्यम्
1. अतिशीते	काले
2. स्मयमानमुखपद्यः	भगवान्
3. वादिनम्	सुदासम्

(च) लकारं लिखत।

प्रश्न 1.

1. आसीत् सुदास: नाम कश्चिदुद्यानपालः।
2. तस्य पूजार्थमिदं कमलम् अभ्यर्थये।
3. तत्कियता मूल्येन ददासि।
4. उद्यानपाल: अब्रवीत्।
5. तं श्रेष्ठिनम् उद्यानपाल: अबूत।
6. एतौ कमलमेतत् क्रेतुम् इच्छतः।
7. स सुगत एवाधिकतम मूल्यं दद्यात्।

उत्तरम् :

1. लङ्लकार;
2. लट्लकार:
3. लट्लकारः
4. लङ्लकारः
5. लङ्लकार:
6. लट्लकार:
7. विधिलिङ्लकार:

प्रश्न 2.
1. ‘सुदासस्य चित्ते भक्तिरसार्णवः उदतिष्ठत्।
2. ‘तथास्तु’ इति अब्रवीत् भगवान् सुगतः।
उत्तरम् :
1. लङ्लकारः
2. ललकार:

(छ) प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.
तस्य तडागे शिशिर-ऋतौ पद्मं व्यकसत्।
उत्तरम् :
तस्य तडागे कदा पर्दा व्यकसत्?

प्रश्न 2.
स: कमल विक्रेतुं राजसानः पुरत: स्थितः।
उत्तरम् :
स: कमलं विक्रेतुं कुत्र स्थित:?

प्रश्न 3.
श्रेष्ठी दश सुवर्णनाणकानि दातुमिच्छति।
उत्तरम् :
कः दश सुवर्णनाणकानि दातुमिच्छति?

प्रश्न 4.
सुदासः उद्यानं प्राप्तः।
उत्तरम् :
कः उद्यानं प्राप्तः?

प्रश्न 5.
वटवृक्षस्य अधस्तात् अश्मखण्डे महात्मा उपविष्टः आसीत्।
उत्तरम् :
वटवृक्षस्य अधस्तात् अश्मखण्डे कः उपविष्टः आसीत्?

प्रश्न 6.
सुदासः भगवत: चरणयोः नीरजम् अयं कृतवान्।
उत्तरम् :
सुदासः भगवतः चरणयोः किम् अध्यं कृतवान् ?

प्रश्न 7.
‘तथास्तु’ इति अब्रवीत् भगवान् सुगतः।
उत्तरम् :
‘तथास्तु’ इति क: अब्रवीत्?

पृथक्करणम्

(क) क्रमेण योजयत।

प्रश्न 1.

1. श्रेष्ठिनः सार्थवाहस्य च विवादः ।
2. शिशिर-ऋतौ पद्मस्य विकासः।
3. सुदास: विक्रयणार्थ राजसद्मनः पुरतः स्थितः।
4. सुदासस्य धनप्राप्ते: इच्छा।

उत्तरम् :

1. शिशिर-ऋतौ पद्यस्य विकासः ।
2. सुदासस्य धनप्राप्ते: इच्छा।
3. सुदासः विक्रयणार्थ राजसद्मनः पुरतः स्थितः।
4. श्रेष्ठिन: सार्थवाहस्य च विवादः।

प्रश्न 2.

1. सुदासस्य धनप्राप्ते: इच्छा।
2. सार्थवाहस्य कमलक्रयणस्य इच्छा।
3. सार्थवाहः शतं सुवर्णनाणकानि दातुं सिद्धः।
4. श्रेष्ठी दश सुवर्णनाणकानि दातुमिच्छति।

उत्तरम् :

1. सुदासस्य धनप्राप्ते: इच्छा।
2. सार्थवाहस्य कमलक्रयणस्य इच्छा।
3. श्रेष्ठी दश सुवर्णनाणकानि दातुमिच्छति।
4. सार्थवाहः शतं सुवर्णनाणकानि दातुं सिद्धः ।

प्रश्न 3.

1. सुगतचरणाभ्यां कमलस्य समर्पणम्।
2. सुदासस्य सुगतदर्शनम्।
3. सुगतस्य आशीर्वादप्रदानम्।
4. सुगतदर्शनात् बहुमूल्यस्य अपेक्षायाः विस्मरणम्।

उत्तरम् :

1. सुदासस्य सुगतदर्शनम्।
2. सुगतदर्शनात् बहुमूल्यस्य अपेक्षायाः विस्मरणम्।
3. सुगतचरणाभ्यां कमलस्य समर्पणम्।
4. सुगतस्य आशीर्वादप्रदानम्। स्थानाधारेण शब्दपेटिका पूरयत। (वटवृक्षः नगरम्, अश्मखण्डः, उद्यानम्)

(ख) स्थानाधारेण शब्दपेटिका पूरयत।
(वटवृक्ष: नगरम्, अश्मखण्डः, उद्यानम्)

(ख) तालिका पूरयत।

प्रश्न 1.
(मञ्जूषा – एकेन सुवर्णनाणकेन, अहं शतं सुवर्णनाणकानि प्रयच्छामि, नैतद् विक्रेतुमिच्छामि, तत् कियता मूल्येन ददासि?)
उत्तरम् :
वक्त्रा संवाद मेलयत।

सार्थवाहः	उद्यानपाल:
1. अहं शतं सुवर्णनाणकानि प्रयच्छामि।	1. एकेन सुवर्णनाणकेन।
2. तत् कियता मूल्येन ददासि?	2. नैतद् विक्रेतुमिच्छामि।

(ग) वक्त्रा संवादं मेलयत।

प्रश्न 1.
(मञ्जूषा – भगवन् किमन्यत्?, तथास्तु, नमो भगवते, वत्स, किमिच्छसि)

सुदासः	सुगत:
नमो भगवते।	तथास्तु।
भगवन् किमन्यत्?	वत्स, किमिच्छसि।

भाषाभ्यासः

(क) समानार्थकशब्दाः।

1. उद्यानपाल: – मालाकारः।
2. व्योम्नि – आकाशे, गगने, नभसि, अन्तरिक्षे, अनन्ते, खे।
3. धनम् – द्रव्यम्, वित्तम्, स्थापतेयम्, रिक्थम्, ऋक्थम्, वसुः, अर्थम्।
4. अध्वना – मार्गेण, पथिना।
5. सुगतः – सर्वज्ञः, बुद्धः, धर्मराजः, तथागतः, गौतमः ।

(ख) विरुद्धार्थकशब्दान् लिखत।

1. पुरतः × पृष्ठतः।

(ग) सूचमनुसारं कृती: कुरुत।

(आ) धातुसाधित – अव्ययं निष्कासयत।

प्रश्न 1.
सः सुगतस्य चरणयोरय॑म् कृत्वा प्राणमत्।
उत्तरम् :
स: सुगतस्यं चरणयोरय॑म् अकरोत् प्राणमत् च।

प्रश्न 2.
सुदासः तत् विस्मृत्य तत्कमलं समर्पितवान्।
उत्तरम् :
सुदासः तत् व्यस्मरत् तत्कमलं समर्पितवान् च।

(इ) स्म निष्कासयत ।

प्रश्न 1.
तस्य वदनम् अनल्पेन धाम्ना राजते स्म।
उत्तरम् :
तस्य वदनम् अनल्पेन धाम्ना अराजत।

(उ) वचनं परिवर्तयत।

प्रश्न 1.
एतौ कमलमेतत् क्रेतुम् इच्छतः । (एकवचने लिखत।)
उत्तरम् :
एष: कमलमेतत् केतुम् इच्छति ।

(क) लकार परिवर्तयत।

प्रश्न 1.
शिशिर-ऋतौ पचं व्यकसत्। (लट्लकारे परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
शिशिर-ऋतौ पा विकसति।

प्रश्न 2.
सुदासस्य चित्ते भक्तिरसार्णवः उदतिष्ठत्। (विधिलिङ्लकारे परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
सुदासस्य चित्ते भक्तिरसाणव: उत्तिष्ठेत्।

(घ) वाक्यं शुद्धं कुरुत।

प्रश्न 1.
स: राजसाना पुरत: स्थितः।
उत्तरम् :
स: राजसद्मनः पुरतः स्थितः।

प्रश्न 2.
अनल्या धाम्ना तस्य वदनं राजते।
उत्तरम् :
अनल्पेन धाम्ना तस्य वदनं राजते।

प्रश्न 3.
अहं दश सुवर्णनाणकानि यच्छामः ।
उत्तरम् :
वयं दश सुवर्णनाणकानि यच्छामः।

समासाः

अमूल्यं कमलम् Summary in Marathi and English

प्रस्तावना  :

भारत हा अनेक तत्त्वचिंतकांचा देश आहे. भगवान गौतम बुद्ध हे त्याच महान व्यक्तिमत्त्वांपैकी एक होते. भगवान बुद्ध हे सत्य, प्रेम, ज्ञान व शांततेचा संदेश जगभरात पसरवणाऱ्या बौद्ध धर्माचे प्रवर्तक होते. भगवान बुद्धांविषयीच्या अनेक कथा प्रसिद्ध आहेत, ज्यात ते आपल्या शिष्यांना समाधानी आणि शांतीपूर्ण जीवनाचे धडे देतात.

‘अमूल्यं कमलम्’ ही कथा बौद्ध कथासाहित्यातून घेतलेली आहे. भगवान बुद्धांच्या अलौकिक शिकवणीचे या कथांमधून दर्शन घडते. कथेचे शीर्षक सदाचार आणि सत्संगतीचे महात्म्य योग्यप्रकारे सूचित करते. त्यातून मिळणारे समाधान व मन:शांती ही संपत्ती आणि भौतिक सुखांपेक्षा श्रेष्ठ तसेच मौल्यवान असते.

India is the country of philosophical thinkers. Lord Gautam Buddha uns one of those great personalities. Lord Buddha uns the founder of Buddhism which Spreads the message of truth, love, enlightenment and peace on the earth.

Many legends of Lord Buddha are popular in which he preaches and enlightens his disciples about content and peaceful life. ‘अमूल्यं कमलम्’ is a story extracted from Buddhist legends that highlights the divine teachings of lord Buddha. The title rightly suggests that, righteousness and a good company leading to contentment and peace of mind, is superior and priceless compared to money and worldly pleasures.

परिच्छेदः 1

आसीत् सुदासो ……………….. विक्रेतुमिच्छामि इति।

अनुवादः

सुदास नावाचा कोणी एक माळी होता. एकदा शिशिरऋतू (हिवाळा) असूनसुद्धा आकाशात (शोभून दिसणाऱ्या) नुकत्याच उगवलेल्या सूर्यबिंबासारखे (तेजस्वी) कमळ मराठी त्याच्या सरोवरात उमलले. त्याने विचार केला, “परमात्म्याचा महिमा थोर (आहे), की एवढ्या कडाक्याच्या थंडीतसुद्धा या कमळाच्या उमलण्यामुळे माझे सरोवर सुशोभित झाले आहे. हे कमळ विकून मी पुष्कळ पैसे कमवेन”. असा विचार करून तो ते (कमळ) विकण्यासाठी राजवाड्यासमोर उभा राहिला. काही वेळानंतर, कोणी एक श्रीमंत व्यापारी त्याच मार्गान (दिशेने) आला.

तो म्हणाला, “सध्या भगवान सुगत याच शहरात राहत आहेत.” त्या महात्म्याच्या पूजेसाठी या कमळाची(मी) याचना (इच्छा) करतो. ते किती रूपयांत (मला) देशील? माळी म्हणाला, “एक सुवर्णमुद्रा (घेईन).” तेव्हा तो व्यापारी कमळ विकत घेण्याची इच्छा (व्यक्त) करत असताना दुसरा एक धनाढ्य व्यापारी सुगतांच्या दर्शनासाठी जात असताना तेथे हजर झाला. कमळाची किंमत विचारणाऱ्या त्या व्यापाऱ्याला माळी म्हणाला “हे महाशय या (कमळा) साठी एक सुवर्णमुद्रा देऊ इच्छितात.”

व्यापारी म्हणाला, “मी दहा सुवर्णमुद्रा देईन.”(पहिला) व्यापारी म्हणाला, “मी शंभर सुवर्णमुद्रा देईन.” त्या दोघांमधील विवाद ऐकून सुदासाने विचार केला. “ज्याच्यासाठी हे दोघे हे कमळ विकत घेऊ इच्छितात, तो सुगतच मला याहून अधिक मूल्य देईल.”
तेव्हा तो माळी त्या दोघांना म्हणाला, “महाशय, मी हे (कमळ) विकू इच्छित नाही.”

There was a certain gardener named सुदास, In his pond, in the winter season, there bloomed a lotus, which looked like the rising sun, in the sky. He thought, “O, the greatness of the Supreme Soul! In this severe cold, my pond is adorned by the blooming of such a lotus. By selling this lotus, I shall obtain a lot of wealth.” Thinking so, in order to sell it, he stood in front of the royal palace.

After a while, a certain rich merchant came by that very road. He spoke, “O noble man, the Lord y resides in this city now. I request this lotus for the worship of that great soul. At what price will you give it (to me)?” The gardener stated, “One gold coin.” Then, no sooner did that merchant wish to buy the lotus, than another wealthy tradesman / merchant, going to see yer, also came there.

The gardener said to the tradesman, who was asking for the price of the lotus, “This eminent person wishes to give one gold coin for this.” The tradesman replied, “l shall give ten gold coins.” The merchant spoke, “I will give a hundred gold coins.” Listening to their argument, yere deliberated, “The one, for whom these two wish to buy this lotus, that सुगत alone will give me a higher price.”

Thus, he told both of them, “Sirs, I do not wish to sell (this lotus).”

परिच्छेदः 2

अथ प्राप्तः …………………. भगवान् गौतमबुद्धः।

अनुवादः

आता सुदास, भगवान सुगत ज्या उद्यानात राहत होते, तेथे पोहोचला. तेथे वटवृक्षाखाली एका खडकावर ते महात्मा बसलेले होते. त्या दैवी पुरुषाचा चेहरा अमाप तेजाने झळकत होता. त्यांना पाहताच सुदासाच्या मनात भक्तिरसाचा सागर उफाळून आला.

हातातील कमळ भगवान सुगतांच्या पायावर अर्घ्य म्हणून समर्पित करुन, “भगवंतांना वंदन असो” असे म्हणत (त्याने) नम्रपणे अभिवादन केले. करुणाई डोळ्यांनी त्याच्याकडे पाहत कमळासारखे मुख असलेले भगवान सस्मित म्हणाले, “बाळा, तुझी काय इच्छा आहे?”

सुगतांचे हे शब्द ऐकताच आता निरिच्छ झालेला सुदास म्हणाला, “भगवन, अजून काय (असणार)? आपल्या चरणकमलांच्या केवळ स्पर्शाने माझ्या आत्म्याला कृतार्थता लाभो.” असे म्हणणाऱ्या सुदासाला ‘तसेच होवो’ असे भगवान सुगत म्हणाले.

काय तो सुगतांचा प्रभाव! त्यांच्या केवळ दर्शनाने कमळासाठी मोठ्या किमतीची अपेक्षा करणाऱ्या सुदासाने ते विसरून ते कमळ सुगतांच्या चरणावर वाहिले. हे सुगत म्हणजेच भगवान गौतम बुद्ध.

Now, सुदास reached that garden where Lord सुगत lived. There, under the banyan tree, that great soul was seated, on a rock. That divine one’s face shone with great lustre. As soon as he saw him, an ocean of devotion arose in सुदास’s heart.

Offering the lotus in his hand at the feet of Lord सुगत as homage, saying “Salutations to the Lord”, he bowed down with humility. Looking at him with eyes showering kindness (serenity), the lotus-faced Lord smilingly said, “Child, what do you wish?”.

At these words of सुगत, सुदास who was now desireless replied, “O Lord what else? By the mere touch of your feet, may my soul attain fulfilment.” To सुदास who spoke thus, the Lord सुगत uttered, “May it be so.” Othe effect of सुगत, by only the sight of whom, सुदास, having forgotten that he expected a huge price for the lotus, dedicated that lotus at the feet of सुगत. This सुगत is none other than Lord गौतम बुद्ध.

शब्दार्थाः :

1. उद्यानपाल: – gardener – माळी
2. विवादः – argument – वाद/भांडण
3. सार्थवाह:/श्रेष्ठी – merchant/trader – व्यापारी
4. महिमा – greatness – महात्म्य, मोठेपणा
5. अध्वना – by the road – रस्त्याने
6. परमात्मनः – of the supreme soul – परमात्म्याचे
7. राजसद्मनः – of the royal palace – राजवाड्याच्या
8. अतिशीते – in extreme cold – कडाक्याच्या थंडीत
9. तडागे – in the lake – सरोवरामध्ये
10. शिशिर ऋती – in winter season – हिवाळ्यात
11. व्योम्नि – in the sky – आकाशात
12. अभ्यर्थये – I request – मी विनंती करतो
13. पद्यं व्यकसत् – a lotus bloomed – कमळ उमलले
14. व्यमृशत् – thought – विचार केला
15. दद्यात् – would give – देतील
16. क्रेतुम् – to buy – विकत घेण्यासाठी
17. विक्रेतुम् – to sell – विकण्यासाठी
18. सत्यपि- in spite of being – असताना सुद्धा
19. प्राप्तः सुदासः – सुदास reached – सुदास पोहोचला
20. मुखपद – lotus-like face – मुखकमल
21. भक्तिरसार्णवः – an ocean of devotion – भक्तिचा सागर
22. निरिच्छ: – desireless – नि:स्पृह/निःस्वार्थ
23. अपेक्षमाणः – expected अपेक्षा करणारा
24. स्मयमानः – smiling – हसरा
25. निरूपयन् – looking बघत असता
26. समर्पितवान् – dedicated – अर्पण केले
27. एवं वादिनम् – who spoke thus – असे बोलणाऱ्या
28. धाम्ना – with lustre – तेजाने
29. प्रसादवर्षिभ्याम् – showering kindness – करूणेचा वर्षाव करणाऱ्या
30. आलोकयत: – while seeing – बघत असताना
31. अश्मखण्डे – on a rock – खडकावर
32. उदतिष्ठत् – arose – उत्पन्न झाला
33. सविनयम् – bowed down with – विनम्र अभिवादन केले
34. प्राणमत् – humility
35. कृतार्थतां लभताम् – attain fulfilment – कृतार्थता लाभो
36. अयं कृत्वा – offering as homage – अर्घ्य वाहून
37. अवस्तात् – under/ below – खाली

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Amod Chapter 6 युग्ममाला Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 6 युग्ममाला

Sanskrit Amod Std 10 Digest Chapter 6 युग्ममाला Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

श्लोकः 1

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
कनकपरीक्षा कथं भवति?
उत्तरम् :
निघर्षणच्छेदनतापताडनैः एतै: चतुर्भिः प्रकारैः कनकपरीक्षा भवति।

प्रश्न आ.
पुरुषपरीक्षा कथं भवति?
उत्तरम् :
पुरुषपरीक्षा श्रुतेन शीलेन गुणेन कर्मणा (इति) चतुर्भिः प्रकारैः भवति।

2. जालरेखाचित्रं पूरयत

प्रश्न अ.

उत्तरम् :

प्रश्न आ.

उत्तरम् :

3. माध्यमभाषया उत्तरत ।

प्रश्न 1.
‘यथा चतुर्भिः’ इति श्लोकस्य स्पष्टीकरणं लिखत ।
उत्तरम् :

युग्ममाला हा अशा श्लोकांचा संग्रह आहे की जेथे श्लोकाचा अर्थ पूर्ण करण्याकरिता तसेच त्याचे भाषिक सौंदर्य वाढविण्यासाठी शब्दयुग्मांचा वापर केलेला दिसून येतो. ‘यथा चतुर्भिः’ या श्लोकामध्ये यथा-तथा अव्यय वापरुन आदर्श व्यक्तीचे स्पष्टीकरण दिले आहे. गुणी व आदर्श व्यक्ती ज्ञानी तसेच सद्गुणांनी युक्त असते. ती स्वत:ला चांगल्या कार्यामध्ये मग्न ठेवते.

ज्याप्रमाणे चकाकी तपासण्यासाठी सोन्याला घासले जाते, लवचिकता तपासण्यासाठी त्याला कापले जाते, शुद्धता तपासण्यासाठी त्याला तापविले जाते व मऊपणा तपासण्यासाठी त्याला ठोकले जाते, म्हणजे चार प्रकारांनी सोन्याची पारख केली जाते. याचप्रमाणे, माणसाने शुद्ध मनाने संकटातही ज्ञानी गुणी राहून त्याचा चांगुलपणा दाखविल्यास तो परीक्षेत सफल होतो.

युग्ममाला is a collation of those verses wherein शब्दयुग्म is used to complete the meaning of the verse as well as to enhance its linguistic beauty An ideal person should be knowledgeable and virtuous. He should indulge himself in “right deeds.

Just as gold is scratched to check its shine, it is cut to see its elasticity, it is heated to understand its purity and its softness can be examined by hammering on it. Similarly, a man with pure mind, knowledge and virtues overcomes troubles.

4. अमरकोषात् शब्द प्रयुज्य वाक्यं पुनर्लिखत ।

प्रश्न 1.
जनैः कनकं परीक्ष्यते ।
उत्तरम् :
जनैः स्वर्ण/सुवर्ण/हिरण्यं/हेम/हाटकं परीक्ष्यते।

श्लोक: 2.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
अल्पधी: कुत्र श्लाघ्यः भवति?
उत्तरम् :
यत्र विद्वज्जन: न अस्ति, तत्र अल्पधी: अपि श्लाघ्यः भवति।

प्रश्न आ.
एरण्डः कुत्र द्रुमायते?
उत्तरम् :
निरस्तपादपे देशे एरण्ड: द्रुमायते।

2. सन्धि-विग्रहं कुरुत ।

प्रश्न अ.
श्लाघ्यस्तत्र
उत्तरम् :
श्लाघ्यस्तत्राल्पधीरपि – श्लाघ्य: + तत्र + अल्पवी: + अपि।

प्रश्न आ.
अल्पधीरपि ।
उत्तरम् :
अल्पधी: – मन्दबुद्धिः, मूढमतिः

3. अमरकोषात् शब्द प्रयुज्य वाक्यं पुनर्लिखत ।

प्रश्न 1.
यत्र एकः अपि पादपः नास्ति तत्र एरण्डः द्रुमायते ।
उत्तरम् :
यत्र एकः अपि वृक्ष:/महीरुहः/शाखी/विटपी/तरुः नास्ति तत्र एरण्ड: द्रुमायते।

श्लोक: 3.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत ।

प्रश्न अ.
मनुष्यः द्विप इव मदान्धः कदा भवति?
उत्तरम् :
बदा मनुष्य किमिज्ञः आसीत् तदा सः द्विप इव मदान्धः भवति।

प्रश्न आ.
‘मूर्खः अस्मि’ इति मनुष्येण कुतः अवगतम्?
उत्तरम् :
‘मूर्खः अस्मि’ इति मनुष्येण बुधजनसकाशात् अवगतम्।

2. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न अ.
किश्चिज्ज्ञोऽहम्
उत्तरम् :
किचिज्जोऽहम् – किञ्चिज्ज्ञः + अहम्।

प्रश्न आ.
अभवदवलिप्तम् ।
उत्तरम् :
सर्वज्ञोऽस्मीत्यभवदलिप्तम् – सर्वज्ञः + अस्मि + इति + अभवत् + अलिप्तम्।

3. माध्यमभाषया उत्तरत ।

प्रश्न 1.
कदा मदः व्यपगच्छति?
उत्तरम् :
युग्ममाला हा अशा श्लोकांचा संग्रह आहे की जेथे श्लोकाचा अर्थ पूर्ण करण्याकरिता तसेच त्याचे भाषिक सौंदर्य वाढविण्यासाठी शब्दयुग्मांचा वापर केलेला दिसून येतो. ‘यदा ….. व्यपगतः।’ या श्लोकामध्ये एक मनुष्य त्याचे अज्ञान मान्य करतो व ज्ञानी लोकांची संगत फायदेशीर असते हे सांगतो.

या श्लोकातील माणसाला त्याच्या थोड्याशा ज्ञानाचा खोटा अभिमान असतो व या अभिमानामुळे तो स्वतःला सर्वज्ञ समजत असतो पण जेव्हा त्याला ज्ञानी लोकांची संगत प्राप्त होते तेव्हा त्यांच्या सद्विचारांनी या मनुष्याचा अज्ञपणा दूर होतो व तापासारखा त्याचा मद नाहीसा होतो. त्याला त्याच्या चुकीची जाणीव होते.

युग्ममाला is a collation of those verses wherein शब्दयुग्म is used to complete the meaning of the verse as well as to enhance its linguistic beauty.

In the verse, ‘यदा ….. व्यपगतः। A man admits his ignorance and focuses the benefit of learned people’s company. A man says he had false pride of his little knowledge and he was blinded by it like an elephant with rut who is directionless, thoughtless. But a man terms himself fool as he gets associated with learned people. His pride gets disappeared when he meets learned people.

श्लोक: 4.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
आगतं भयं वीक्ष्य नरः किं कुर्यात् ?
उत्तरम् :
आगतं भयं वीक्ष्य नरः यथोचितं कुर्यात्।

2. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न 1.
भयाद्धि ।
उत्तरम् :
भयाद्धि – भयात् +हि।

श्लोक: 5.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत

प्रश्न अ.
क: बहु भाषते?
उत्तरम् :
अधम: बहु भाषते।

2. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न अ.
स्यादधमः ।
उत्तरम् :
स्यादधमो बहु – स्यात् + अथमः + बहु।

श्लोक: 6.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत ।

प्रश्न अ.
कर्षक: कीदृशं फलं लभते?
उत्तरम् :
कर्षक: क्षेत्रम् आसाद्य यादृशं बीजं वपते तादृशं फलं लभते।

2. सन्धिविग्रहं कुरुत ।

प्रश्न अ.
क्षेत्रमासाद्य
उत्तरम् :
क्षेत्रमासाद्य – क्षेत्रम् + आसाद्य।

प्रश्न आ.
वाऽपि ।
उत्तरम् :
वाऽपि . वा + अपि।

3. माध्यमभाषया उत्तरत ।

प्रश्न 1.
मनुष्यः स्वकर्मणः कीदृशं फलं लभते?
उत्तरम् :
युग्ममाला हा अशा श्लोकांचा संग्रह आहे की जेथे श्लोकाचा अर्थ पूर्ण करण्याकरिता तसेच त्याचे भाषिक सौंदर्य वाढविण्यासाठी शब्दयुग्मांचा वापर केलेला दिसून येतो. शेतकऱ्याने चांगले धान्य पेरले असता त्याला त्याचे उत्तम फळ मिळते. तसेच त्याने कमी प्रतीचे / हलक्या दर्जाचे बी पेरले असता त्याला तसेच साधारण फळ प्राप्त होते. याप्रमाणे, मनुष्याने चांगले कर्म केल्यास त्याला त्याची आनंददायी फळे मिळतात अन्यथा त्याला दुष्कर्मामुळे होणाऱ्या दुष्परिणामांना सामोरे जावे लागते.

युग्ममाला is a collation of those verses wherein शब्दयुग्म is used to complete the meaning of the verse as well as to enhance its linguistic beauty. The farmer gets the results if he sows well. He gets poor results if he sows low-quality seeds. Similarly, a man gets pleasurable results of his good deeds and he has to suffer if he is involved in bad deeds.

4. अमरकोषात् शब्दं प्रयुज्य वाक्यं पुनर्लिखत ।

प्रश्न 1.
कर्षक: बीजं वपते ।
उत्तरम् :
क्षेत्राजीव:/कृषिक:/कृषीवल:/कर्षक: बीजं वपते।

1. समानार्थकशब्दान् लिखत ।
कनकम्, विद्वान्, पादपः, अधमः

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दान् लिखत ।
कनकम्, विद्वान्, पादपः, अधमः
उत्तरम् :

1. कनकम् – स्वर्णम्, सुवर्णम्, कनकम्, हिरण्यम, हेम, हाटकम्।
2. विद्वज्जनः – विद्वान, प्राज्ञः।
3. पादपः – वृक्षः, महीरुहः, शाखी, विटपी, तरुः।
4. अधमः – मन्दबुद्धिः, मूढमतिः

2. विरुद्धार्थकशब्दान् लिखत ।
गुणः, विद्वान्, उत्तमः, सुकृतम् ।

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थकशब्दान् लिखत ।
गुणः, विद्वान्, उत्तमः, सुकृतम् ।
उत्तरम् :

1. गुणः × दुर्गुणः, अवगुणः, दोषः ।
2. विद्वज्जनः / विद्वान् × मूर्खजनः, अज्ञः।
3. उत्तमः × अनुत्तमः / अधमः।
4. सुकृतम् × दुष्कृतम्।

3. चतुर्थपदं लिखत ।

प्रश्न 1.
अ. मनः – चेतः :: अवगतम् – …………………
आ. बुधजन: – ज्ञानी :: मूर्ख: – ………………….
इ) नरः – मनुष्यः :: उचितम् – …………………
ई) वीक्ष्य – दृष्टा :: भयम् – ………………….
उत्तरम् :
अ. मनः – अन्त: करणम्, चेतः, चित्तम्।
आ. मूर्खः – मूढः
इ. उचितम् – योग्यम, युक्तम्।
ई. भयम् – भीतिः।

4. समानार्थकशब्दानां मेलनं कुरुत।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दानां मेलनं कुरुत।

उत्तरम् :

सुवर्णम्	हेम
उत्तमः	श्रेष्ठः
अवलिप्तम्	व्याप्तम्
ध्वनिः	शब्दः

5. उचितं शब्दयुग्मं योजयत । (यत्र-तत्र, यदि-तर्हि, यदा-तदा, यथा-तथा)

प्रश्न 1.
अ. ………… अध्यापक: न आगच्छति …………….. छात्रा: स्वाध्यायं कुर्वन्ति ।
आ. …………. धूमः …………. बहिः ।
इ. ……………… आकाशे मेघाः गर्जन्ति मयूरः नृत्यति ।
ई. ……………… विचारः …………… वर्तनम् ।
उ. …………….. सूर्यः उदेति …………….. विश्वं प्रकाशमयं भवति ।
ऊ) ………… शर्करा ……………… पिपीलिकाः ।
ए) सज्जनाः …………. वदन्ति ……………. कुर्वन्ति ।
ऐ. ………………. बालक: व्यायामं करिष्यति …………… स: सुदृढः भविष्यति ।

Sanskrit Amod Class 10 Textbook Solutions Chapter 6 युग्ममाला Additional Important Questions and Answers

अवबोधनम्

(क) पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत।

प्रश्न 1.
मनुष्यस्य मदः कदा व्यपगतः?
उत्तरम् :
बदा मनुष्येण बुधजनसकाशात् किन्नित् किञ्जित् अवगतम् तदा सः आत्मानं मूर्खम् अमन्यत तदनन्तरं तस्य मदः व्यपगतः ।

प्रश्न 2.
मनुष्यस्य मदः कथं व्यपगतः?
उत्तरम् :
मनुष्यस्य मद: ज्वर: इव व्यपगतः।

प्रश्न 3.
कदा पर्यन्तं भयात् भेतव्यम्?
उत्तरम् :
यावत् भयम् अनागतं तावत् भयात् भेतव्यम्।

प्रश्न 4.
उत्तमः कीदृशः न स्यात्?
उत्तरम् :
उत्तम: अतिवक्ता न स्यात्।

प्रश्न 5.
सुवर्णे ध्वनिः प्रजायते वा न?
उत्तरम् :
सुवर्णे ध्वनि: न प्रजायते।

प्रश्न 6.
मनुष्यः स्वकर्मणः कीदृशं फलं लभते ?
उत्तरम् :
मनुष्यः सुकृतस्य इष्ट दुष्कृतस्य अनिष्टं फलं लभते।

पृथक्करणम् :

(ख) विशेषण – विशेष्य सम्बन्धः ।

विशेषणम्	विशेष्यम्
श्लाध्य	अल्पधी:
आगतम्	भयम्
अनागतम्	भयम्

पृथक्करणम्।

(ग) जालरेखाचित्रं पुरयत।

1.

2.

3.

सन्धिविग्रहः

• किशिविजि बुधजनसकाशादवगतम् – किञ्जित् + किञ्जित् + बुधजनसकाशात् + अवगतम्।
• मूखोऽस्मीति – मूर्खः + अस्मि + इति ।
• विद्वज्जनो नास्ति – विद्वज्जनः + न + अस्ति।
• एरण्डोऽपि – एरण्ड:+ अपि।
• भयमनागतम् – भयम् + अनागतम्।
• उत्तमो नातिवक्ता – उत्तम: + न + अतिवक्ता।
• ध्वनिस्तादृग्यादृक्कांस्ये – ध्वनिः + तादृक् + यादृक् + कांस्ये।

समासा:

समस्तपदम्	अर्थ:	समसाविग्रहः	समासनाम
निघर्षणच्छेदनतापताडनैः	by rubbing, cutting, heating and hammering	निघर्षणं च छेदनं च तापं च ताडनं च,तेः।	इतरेतर द्वन्द्व समास
मदान्धः	blind due to pride	मदेन अन्धः।	तृतीया तत्पुरुष समास
किञ्चिज्ज्ञः	knows little	किञ्चित् जानाति इति।	उपपद तत्पुरुष समास
सर्वज्ञः	knows everything	सर्वं जानाति इति।	उपपद तत्पुरुष समास
अनागतम्	not arrived	न आगतम्।	नञ् तत्पुरुष समास
अल्पधी:	one who has dull intellect	अल्पा धी: यस्य सः।	बहुव्रीहि समास
यथोचितम्	according to proper (deed)	उचितम् अनुसत्य।	अव्ययीभाव समास

भाषाभ्यासः

(क) समानार्थकशब्दान् लिखत।

1. पुरुषः – नरः, मानवः, मनुजः, मनुष्यः, मानुष: मर्त्यः ।
2. कर्षक: – कृषकः, क्षेत्राजीवः, कृषिकः, कृषीवलः।
3. श्रुतेन – ज्ञानेन, विद्यया।
4. श्लाघ्यः – प्रशंसनीयः, स्तुत्यः।
5. अल्पधी: – मन्दबुद्धिः, मूढमतिः ।
6. द्विपः – गजः, दन्ती, हस्ती।
7. मदान्धः – मदोन्मत्तः।
8. सकाशात् – समीपम्।
9. मदः – वृथाभिमानः, आटोपः।
10. वीक्ष्य – अवलोक्य, दृष्ट्वा, विलोक्य।
11. बहु – भूरि, विपुलम्।
12. ध्वनिः – रवः, नादः, शब्दः।
13. अवलिप्तम् – व्याप्तम्।
14. उत्तमः – श्रेष्ठः ।
15. अवगतम् – अधीतम् ।

(ख) विरुद्धार्थकशब्दान् लिखत।

1. श्लाघ्यः × निन्दनीयः।
2. अल्पधीः × विचक्षणः।
3. आगतम् × अनागतम्।
4. उचितम् × अनुचितम्।
5. बहु × अल्पम्, स्वल्पम्।

युग्ममाला Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

संस्कृत साहित्यात अनेक शब्दयुग्मे (शब्दांच्या जोड्या). उदाहरणार्थ – यदा – तदा, यावत् – तावत्, यत्र – तत्र, इ. आढळतात. वाक्य व श्लोकांमध्ये अशी शब्दयुग्मे वापरल्यास वाक्यांचे व श्लोकांचे सौंदर्य वाढते. जसे- यथा राजा तथा प्रजा। युग्ममाला हा अशा श्लोकांचा संग्रह आहे की जेथे श्लोकाचा अर्थ पूर्ण करण्याकरिता तसेच त्याचे भाषिक सौंदर्य वाढविण्यासाठी शब्दयुग्मांचा वापर केलेला दिसून येतो.

शब्दयुग्म, pair of words are noticeable in Sanskrit literature. For example : यदा- तदा, यावत् – तावत, यत्र-तत्र,etc. The usage of such pair of words (शब्दयुग्म) in sentences or in verses increases its beauty eg: यथा राजा तथा प्रजा। युग्ममाला is a collation of those verses wherein शब्दयुग्म is used to complete the meaning of the verse as well as to enhance its linguistic beauty.

श्लोकः 1

यथा चतुर्भि: कनक परीक्ष्यते निघर्षणच्छेदनतापताडनैः। (वृत्तम् – वंशस्थम्)
तथा चतुर्भिः पुरुषः परीक्ष्यते श्रुतेन शीलेन गुणेन कर्मणा।।1।। (वद्धचाणक्यशतकात्)

अन्वय:- यथा कनक निघर्षण – छेदन – ताप – ताडनैः (इति) चतुर्भिः परीक्ष्यते, तथा पुरुषः श्रुतेन, शीलेन, गुणेन, कर्मणा (इति) चतुर्भिः परीक्ष्यते।

अनुवाद:

ज्याप्रमाणे सोन्याची परीक्षा (पारख) घासणे, छेदन करणे (तोडणे), तापविणे व (हातोडीने) ठोकणे, (या) चार प्रकारांनी होते. त्याप्रमाणे, ज्ञान, चारित्र्य, सद्गुण व कर्म या चार प्रकारांनी मनुष्याची परीक्षा होते. स्पष्टीकरण – सोन्याची चकाकी तपासण्याकरिता त्याला घासावे लागते, ते काळे पडते का हे पाहण्याकरिता त्याला तापवावे लागते, त्याचा चिवटपणा पाहण्याकरिता त्याला तोडावे लागते व हातोड्याने ठोकून त्याचा मऊपणा हा गुण कसाला लागतो. थोडक्यात, सोन्याची शुद्धता सिद्ध करण्यासाठी त्याला चार कसोट्या लावतात. त्याप्रमाणे मनुष्य ज्ञानी, सदाचरणी व गुणी राहून त्याचा चांगुलपणा सिद्ध करतो.

Just as the gold is tested by four tests – rubbing, cutting, heating, (and) hammering, similarly, a man is tested by four (dimensions) knowledge, character, virtues (and) deeds. Explanation – The gold is scratched to check its shine. It is cut to see elasticity. It is heated to check whether it turns black and its softness can be examined by striking with the hammer. In brief, the gold has to undergo four tests to prove its purity. Likewise, a man proves his goodness by being knowledgeable, (righteous, and virtuous.

श्लोकः 2

यत्र विद्वज्जनो नास्ति श्लाघ्यस्तत्राल्पधीरपि। (वृत्तम् – अनुष्टप)
निरस्तपादपे देशे एरण्डोऽपि द्रुमायते।।2।। (सङ्ग्रहात्।)

अन्वयः- यत्र विद्वज्जनः न अस्ति, तत्र अल्पधी: अपि श्लाघ्यः (भवति)। (यथा) निरस्तपादपे देशे एरण्डः अपि दुमायते।

अनुवादः

जेथे विद्वान नसतो तेथे अल्पबुद्धीचा माणूसही प्रशंसनीय ठरतो. (स्तुतीस पात्र ठरतो.) वृक्षहीन (वैराण) प्रदेशात एरंडही वृक्ष होतो (ठरतो.)

स्पष्टीकरण-दबळया समहावर अंकुश ठवणान्या लाकाना उप्पसून वरील श्लोकाची रचना केली आहे. अल्प क्षमता असलेल्या लोकांच्या समूहामध्ये किचित अधिकतर क्षमता असलेलाही स्तुतीस पात्र ठरतो.।

(In a place) where there is no learned one, even a dull-witted person becomes praiseworthy. In a place where there is no vegetation, even a castor – plant becomes a tree.

Explanation – The poet takes a dig at people that are in power in a weak setup. When everyone around is of mediocre capacity, one with every few accolades becomes the hero.

श्लोकः 3

यदा किजिज्ञोऽहं द्विप इव मदान्धः समभवं
तदा सर्वज्ञोऽस्मीत्यभवदलिप्तं मम ममः।
यदा किजिकिशिद् बुधजनसकाशादवगतं (वृत्तम् – शिखरिणी)
तदा मूर्योऽस्मीति ज्वर इव मदो मे व्यपगतः।।3।। (नीतिशतकात)

अन्वय:- यदा अहं किजिजः (रादा) (अहं) द्विपः इव मदान्धः समभवम् । तदा मम मनः ‘सर्वज्ञ: अस्मि’ इति अवलिप्तम् अभवत्। यदा बुधजनसकाशात् किंचित् किक्षित् अवगतम् तदा (अह) मूर्खः अस्मि (इति ज्ञात्वा) में मद; ज्वर: इव व्यपगतः।

अनुवादः

जेव्हा मला थोडेसे ज्ञान प्राप्त झाले, तेव्हा मदाने आंधळा झालेल्या हत्तीसारखा मी (आंधळा) झालो आणि माझे मन ‘मी सर्वज्ञ आहे’ या कल्पनेने वेढले गेले. (पण) जेव्हा ज्ञानी माणसांकडून मला थोडे थोडे कळू लागले, तेव्हा मी मूर्ख आहे’ असे मला जाणवले व तापाप्रमाणे माझा गर्व नाहीसा झाला (उतरला.)
स्पष्टीकरण – स्वत:च्या ज्ञानाचा कधीही गर्व बाळगू नये कारण ज्ञानी माणसांच्या सहवासाने अल्पज्ञानात भर पडते.

When I had scanty knowledge, I was blinded with pride, like and elephant (in a rut) (and) my mind got conceited thinking that I know everything. (But) When I began to acquire knowledge, little by little, from the learned, I learned that ‘I am a fool and my (false) pride disappeared like fever.

Explanation – Never be proud of little knowledge as it continues to upgrade when one comes into contact with a more knowledgeable person.

श्लोकः 4

तावद् भवाद्धि भेतव्यं यावद्भयमनागतम्। (वृत्तम् – अनुष्टप)
आगतं तु भयं वीक्ष्य नरः कुर्याद् यथोचितम् ।।4।। (पञ्चतन्त्रात्)

अन्वय:- यावत् भयम् अनागतं तावत् हि भयात् भेतव्यम्। (तथापि) आगतं तु भयं वीक्ष्य नरः यथोचितं कुर्यात्।

अनुवादः

जोपर्यंत भयाने (माणसाला) ग्रासले नाही (संकटात पकडले नाही) तोपर्यंत (माणसाने) भयाला घाबरावे. (परंतु) भयाला आलेले पाहून मनुष्याने जे योग्य आहे तेच आचरावे

(योग्य ते करावे.) As long as fear has not arrived (a person is not caught in the calamity) till then one should be scared of fear. (But) Having seen fear approaching, a man should do what is proper/right.

श्लोकः 5

उत्तमो नातिवक्ता स्यादधमो बहु भाषते।
सुवर्णे न ध्वनिस्तादृग्यादृक्कांस्ये प्रजायते।।5।। (वृत्तम् – अनुष्टुप)

अन्वयः- उत्तमः अतिवक्ता न स्यात्, अधम: बहु भाषते। यादृक् कांस्ये (ध्वनिः) प्रजायते तादृक् सुवर्णे ध्वनिः न (प्रजायते)।

अनुवादः

उत्तम व्यक्ती फार बोलत नाही (वायफळ गोष्टींमध्ये सहभाग घेत नाही) (बुद्धीने व ज्ञानाने) सामान्य लोक खूप बडबड करतात. ज्याप्रमाणे, काश्याच्या भांड्याचा आवाज होतो तसा सोन्याचा होत नाही.
स्पष्टीकरण: ज्ञानी माणसे वायफळ बोलत नाहीत; ज्यांचे ज्ञान अल्प आहे, अशी माणसे नेहमी बडबड करत राहतात.

An excellent person does not talk much (does not indulge in loose talks), inferior person talks much (unnecessarily). Just as gold (best and expensive metal) does not produce (loud) sound like bronze (base metal) makes.
Explanation: Knowledgeable people do not indulge in unnecessary and loose talk, whereas those who have less knowledge always chatter.

श्लोकः 6

यादृशं वपते बीज क्षेत्रमासाद्य कर्षकः।
सुकृते दुष्कृते वाऽपि तादृशं लभते फलम्।।6।। (वृत्तम् – अनुष्टुप्)

अन्वय:- कर्षक: क्षेत्रम् आसाद्य यादृशं बीजं वपते (तादृशं फलं लभते)। (तथैव मनुष्यः) सुकृते वा दुष्कृते वा अपि तादृश (इष्टम् अनिष्ट वा) फलं लभते।

अनुवादः

शेतकरी शेतात जाऊन ज्या त-हेचे बीज पेरतो, त्या तमेचे फळ त्याला मिळते. कृती चांगली वा वाईट (जशी असेल) त्यानुसार मनुष्यास त्याचे फळ मिळते. (चांगल्या कृतीचे आनंददायी तर वाईट कृतीचे क्लेशकारक फळ मिळते.) स्पष्टीकरण – पेरावे तसे उगवते.

Just as the farmer obtains the fruit based on what he sows, (similarly, a man) acquires a fruit in good or bad deeds. (through pleasurable and painful experiences.)
Explanation – As you sow, so shall you reap.

शब्दार्थाः

1. निघर्षण – rubbing – घर्षण
2. छेदन – cutting – तोडणे
3. ताप – heating – तापवणे
4. कनकम् – gold – सोने
5. शीलेन – by character – चारित्र्याने
6. गुणेन – by virtues – गुणांनी
7. कर्मणा – by deeds – कर्माने
8. श्रुतेन – by learning/ knowledge – ज्ञानाने
9. ताडनैः – by hammering – ठोकून
10. चतुर्भिः – by four (ways) – चार (प्रकारे)
11. परीक्ष्यते – is tested – तपासले जाते
12. यथा – तथा – just as – similarly – ज्याप्रमाणे – त्याप्रमाणे
13. विद्वज्जनः – learned – विद्वान
14. श्लाघ्यः – praiseworthy – स्तुतीस पात्र/प्रशंसनीय
15. एरण्ड : – castor plant – एरंड
16. अल्पधी: – dull-witted person – अल्पबुद्धी असलेला
17. निरस्तपादपे – no tree – वृक्षहीन
18. दुमायते – becomes a tree – वृक्ष मानला जातो
19. यत्र – तत्र – where-there – जेथे – तेथे
20. किञ्चिज्ञ – having scanty knowledge – अल्पज्ञान असलेला
21. मदान्धः – blinded with pride – मदाने आंधळा
22. व्यपगतः – disappeared – नाहीसा झाला
23. द्विपः इव – like an elephant – हतीसारखा
24. ज्वर: इव – like fever – तापासारखा
25. अवलिप्तम् – conceited – बेडले गेले
26. अवगतम् – learnt – समजले
27. बुधजनसकाशात् from learned – ज्ञानी मानसांकडून
28. समभवम् – I became – मी झालो
29. सर्वज्ञः अस्मि – know everything – मी सर्वज्ञ आहे
30. यदा-तदा – when-then – जेव्हा तेव्हा
31. भेतव्यम् – should frighten – घाबरून रहावे
32. अनागतम् – not arrived – आले नाही
33. वीक्ष्य – seeing carefully – काळजीपूर्वक पाहून
34. यथोचितं – should do what is – योग्य ते करावे
35. कुर्यात् – proper
36. यावद्-तावद् – as long as-till then जोपर्यंत – तोपर्यंत
37. उत्तमः – excellent
38. अधमः – inferior
39. कांस्य – bronze
40. उत्तम – अधम काशे
41. प्रजायते – is produced – निर्माण होतो
42. यादृक् – तादृक् – just as-likewise – जसा – तसा
43. न अतिवक्ता स्यात् – does not talk much – जास्त बोलत नाही
44. कर्षक: – farmer – शेतकरी
45. सुकृते – in good or bad – चांगल्या वा
46. दुष्कृते वा – deed – वाईट कृतीमध्ये
47. बीजं वपते – Sows seeds – धान्य पेरतो
48. फलं लभते – obtains a fruit – फळ मिळते
49. क्षेत्रमासाद्य – going to the fields – शेतात जाऊन
50. यादृशम् – just as – जसे
51. तादृशम् – likewise – तसे

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Marathi Solutions Aksharbharati Chapter 16.1 व्युत्पत्ती कोश (स्थूलवाचन) Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 16.1 व्युत्पत्ती कोश (स्थूलवाचन)

Marathi Aksharbharati Std 10 Digest Chapter 16.1 व्युत्पत्ती कोश Textbook Questions and Answers

प्रश्न 1.
टीप लिहा.
व्युत्पत्ती कोशाचे कार्य
उत्तर:
वाचन करताना अनेक वेगवेगळे शब्द डोळ्यांखालून जातात, काही शब्द लक्ष वेधून घेतात. हे शब्द कसे तयार होत असावेत याची उत्सुकता निर्माण होते. मग अशावेळेस त्या शब्दाची निर्मिती कशी झाली हे पडताळण्यासाठी व्युत्पत्ती कोश उपयोगी पडतो. व्युत्पत्ती कोश शब्दाचे मूळ रूप दाखवतो. इतकेच नव्हे तर त्यातील विस्तार संदर्भ, उच्चारातील बदल व फरक दाखवतो. शब्दांची उत्पत्ती पाहणे, उच्चार जाणून घेणे ही भाषासमृद्धीच्या दृष्टीने आनंददायी क्रिया आहे. एकाच शब्दाचे वेगवेगळ्या परिस्थितीमध्ये वेगवेगळे अर्थ असतात, हे जाणून घेणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. उदा. धूळ चारणे; खरे पाहता धूळ चारणे व फसवणे हे दोन अर्थ आहेत. वेगवेगळ्या संदर्भानुसार ते ते अर्थ जुळवले जातात. व्युत्पत्ती कोशातून उच्चारातील बदलांचे कारण स्पष्ट होते. अर्थातील स्पष्ट केलेला बदल अभ्यासता येतो, व्युत्पत्ती कोशातून एखादया शब्दाची अन्य कोणी मांडलेली व्युत्पत्ती सांगून ती योग्य की अयोग्य हे ही कळते. भाषेचे कालिक स्वरूप स्पष्ट करणे हे व्युत्पत्ती कोशाचे प्रमुख कार्य आहे.

प्रश्न 2.
खालील मुद्यांच्या आधारे एक परिच्छेद तयार करा. (७ ते ८ वाक्यांत)
उत्तर:

१९३८ साली मुंबई येथे अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलन भरले होते. स्वातंत्र्यवीर सावरकर या संमेलनाचे अध्यक्ष होते. ‘व्युत्पत्ती कोश रचनेचे कार्य हाती घ्यावे’ असा ठराव संमेलनात मंजूर करण्यात आला. सर्वांच्या मतानुसार हे निर्मिती कार्य कृ.पां.कुलकर्णी यांच्यावर सोपविण्यात आले. बॅ. मुकुंदराव जयकर यांच्या आर्थिक सहकार्यामुळे व श्री. दाजीसाहेब तुळजापूरकर यांनी पुरस्कृत केल्यामुळे व्युत्पत्ती कोश निर्मितीस भरीव मदत झाली. तसेच सर्वांच्या सहकार्यामुळे १९४६ साली ‘मराठी व्युत्पत्ती कोशाचे’ पहिले प्रकाशन झाले.

प्रश्न 3.
पाठाबाहेरची उदाहरणे शोधून खालील कृती करा.

उत्तर:
(i) शब्द अनेक, अर्थ एक

(ii) शब्द एक, अर्थ अनेक
एकच शब्द वेगवेगळ्या संदर्भात वेगवेगळे अर्थ धारण करतो.

प्रश्न 4.
टिपा लिहा.

(i) शब्द तयार होण्याचे विविध प्रकार.
(अ) भाषेत बदल होण्यामागे बऱ्याचदा सुलभीकरणाची अर्थात सोपे करण्याची प्रवृत्ती असते.

उदा.
जसे अग्निपासून अग्नि व नंतर आग हा सोपा शब्द तयार झाला.

(आ) कुठल्याही दोन भाषा बोलणारे भाषिक जेव्हा एकमेकांच्या संपर्कात येतात, तेव्हा त्यांच्या भाषांतील शब्दांची देवाणघेवाण होते. त्यावरून शब्द तयार होतात.

उदा.

(इ) आपलाच शब्द थोडेसे रूप बदलून इतर भाषांमध्येही वापरला जातो.

उदा.
दिवाळी हा शब्द मूळ संस्कृत शब्द दीपावलि पासून आला आहे.

प्रश्न 5.
‘काळाप्रमाणश ‘काळाप्रमाणे शब्दाच्या स्वरूपात, त्यांच्या अर्थात, त्यांच्या परस्पर संबंधात बदल होतात’ हे सोदाहरण स्पष्ट करा.
उत्तरः
काळाप्रमाणे, पिढ्यांप्रमाणे बोलण्याची भाषा, त्यांचे अर्थ बदलत जातात. आपले आजी-आजोबा बोलत असलेली भाषा, आई बाबा बोलत असलेली भाषा आपली व आपल्या भावंडांची भाषा यात तफावत असते. मित्रांच्या समुहातील भाषा, ही अगदी भिन्न असते.

उदा.
आजी म्हणते, “आज माझे मामजी येणार आहेत”.
आई म्हणते, “आज माझे सासरे येतील”.
मुलगी म्हणते, “आज माझे इन लॉज येणार’.
मित्रांमध्ये – ‘आज सगळ्या सिनीअर सिटीझन्स चे गेट टुगेदर
आहे’. एकच बातमी विविध शब्दयोजनेनी विविध लोकांकडून
सांगितली जाते. नवऱ्याच्या वडिलांसाठी मामंजी. सासरे, इन
लॉज, दादा, बाबा, डॅडी असे अनेक शब्द वापरात येतात.

प्रश्न 6.
पाठाबाहेरची उदाहरणे शोधून खालील कृती करा.
उत्तरः

प्रश्न 7.
व्युत्पत्ती कोशातून खालील शब्दांची व्युत्पत्ती शोधून लिहा.
उत्तरः

व्युत्पत्ती कोश Summary in Marathi

व्युत्पत्ती कोश पाठपरिचय

इयत्ता नववीमध्ये आपण विश्वकोशाची ओळख करून घेतली. कोणत्याही शब्दाचे वेगवेगळे संदर्भ विश्वकोशातून मिळू शकतात हे आपण अनुभवले. हे शब्द तयार कसे होतात किंवा हे शब्द तयार कसे झाले असावेत, हे अनुभवण्यासाठी व्युत्पत्ती कोश पाहणे गरजेचे आहे. व्युत्पत्तीकोश पाहण्याची गरज कळावी व व्युत्पत्ती कोश अभ्यासण्याची सवय लागावी हा हेतू ‘व्युत्पत्ती कोश’ या पाठातून दिसून येतो.

व्युत्पत्ती कोश Summary in English

We have studied about the world dictionary in Std. IX. We have seen how we can get different references for any word from the world dictionary. How have these words come into being? To figure this out, it is necessary to refer to the etymological dictionary. To recognize the need for, and to get habituated to the etymological dictionary is the aim of this lesson.

व्युत्पत्ती कोश शब्दार्थ

• व्युत्पत्ती कोश – शब्दांची घटना व – (etymology, उगम, शब्दांचे – derivative)
  मूळ त्यांच्या
  उगमाची माहिती
  असणारा कोश
• कोपरा – कोनाडा – (corner)
• सतार – एक तंतूवाय – (a string instrument)
• भिन्न – वेगळा – (different)
• नोंद – टिपण – (note)
• अपरिहार्य – टाळता न येणारे – (unavoidable)
• वाच्यार्थ – शब्दश: अर्थ – (the literal meaning)
• लक्ष्यार्थ – गर्भितार्थ, वाच्यार्थाहून भिन्न असा लाक्षणिक अर्थ – (implication, connotation)
• कुतूहल – जिज्ञासा – (curiosity)
• लघुरूपे – घनरूप – (abbreviation)
• बागडणे – आनंदाने खेळणे – (play happily)
• आर्थिक सहकार्य – (financial support)
• प्रकाशन – प्रकाशित करण्याची क्रिया – (publication)
• विणकर – कपडे विणणारा – (weaver)
• माग – कापड विणण्याचे लाकडी यंत्र – (handloom)
• द्विदल धान्य – (dicotelydonous crop)

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current

Class 10 Science 1 Chapter 4 Effects Of Electric Current Exercise Question 1.
Tell the odd one out. Give proper explanation.
a. Fuse wire, bud conductor, rubber gloves, generator.
Answer:
Generator. It converts mechanical energy into electric energy, the remaining three do not.

b. Voltmeter, Ammeter, gulvanometer, thermometer.
Answer:
Thermometer. It measures temperature, the remaining three measure electrical quantities.

c. Loud speaker, microphone, electric motor, magnet.
Answer:
Magnet. It exerts a force on a magnetic material, the remaining three convert one form of energy into another.

4 Effects Of Electric Current Exercise Question 2.
Explain the construction and working of the following. Draw a neat diagram and label it.
a. Electric motor
Answer:
Figure shows the construction of an electric motor. Here, a rectangular loop ABCD of copper wire with resistive coating is placed between the north pole and south pole or a strong magnet, such as a horseshoe magnet, such that the branches AB and CD are perpendicular to the direction of the magnetic field. The ends of the loop are connected to the two halves, X and Y, of split rings X and Y have resistive coating on their inner surfaces and are tightly fitted on the axle. The outer conducting surfaces of X and Y are in contact with two stationary carbon brushes, E and F, respectively.

Working:
1. When the circuit is completed with a plug key or switch, the current flows in the direction E → A → B → C → D → F. As the magnetic field is directed from the north pole to the south pole, the force on AB is downward and that on CD is upward by Fleming’s left hand rule. Hence, AB moves downward and CD upward. These forces are equal in magnitude and opposite in direction. Therefore, as observed from the side AD, the loop ABCD and the axle start rotating in anticlockwise direction.

2. After half a rotation, X and Y come in contact with brushes F and E respectively and the current flows in the direction EDCBAF. Hence the force on CD is downward and that on AB is upward. Therefore, the loop and the axle continue to rotate in the anticlockwise direction.

3. After every half rotation, the current in the loop is reversed and the loop and the axle continue to rotate in anti clockwise direction. When the current is switched off, the loop stops rotating after some time.

b. Electric Generator (AC)
Answer:
Figure shows the construction of an AC electric generator. Here, a coil ABCD of copper wire is kept between the pole pieces (N and S) of a strong magnet. The ends of the coil are connected to the conducting rings R₁ and R₂ via carbon brushes B₁ and B₂. The rings are fixed to the axle and there is a resistive coating in between the rings and the axle. The stationary brushes are connected to a galvanometer used to show the direction of the current in the circuit.

Working:
When the axle is rotated with a machine from outside, the coil ABCD starts rotating. Suppose the coil rotates in clockwise direction, as observed from the side AD. Then as the branch AB moves upward, the branch CD moves downward. By Fleming’s right hand rule, the induced current flows in the direction A → B → C → D and in the external circuit, it flows from B2 to B, through the galvanometer. The induced current is proportional to the number of turns of the copper wire in the coil.

After half a rotation, AB and CD interchange their places. Hence, the induced current flows in the direction D → C → B → A. As AB is always in contact with B₁ and CD is in contact with B₂, the current in the external circuit flows from B₁ to B₂ through the galvanometer. Thus, the direction of the current is the external circuit is opposite to that in the previous half rotation. The process goes on repeating and alternating current is generated.

4 Effects Of Electric Current Question 3.
Electromagnetic induction means
a. Charging of an electric conductor.
b. Production of magnetic field due to a current flowing through a coil.
c. Generation of a current in a coil due to relative motion between the coil and the magnet.
d. Motion of the coil around the axle in an electric motor.
Answer:
c. Generation of a current in a coil due to relative motion between the coil and the magnet.

Electric Current Question 4.
4. Explain the difference: AC generator and DC generator.
Answer:
AC generator:

1. In an AC generator, the rings used are not split.
2. The direction of the current produced reverses after equal intervals of time.

DC generator:

1. In a DC generator, split rings are used.
2. The current produced flows in the same direction all the time.

Question 5.
Which device is used to produce electricity? Describe with a neat diagram.
(1) Electric motor
(2) Galvanometer
(3) Electric generator (DC)
(4) Voltmeter
Answer:
Electric generator (DC).

Figure shows the construction of a DC generator.
Working: The axle is rotated with a machine from outside. When the armature coil of the generator rotates in the magnetic field, electric potential difference is produced in the coil due to electromagnetic induction. This produces a current as shown by the glowing of the bulb or by a galvanometer. The direction of the current depends on the sense of rotation of the coil.

In a DC generator, one brush is always in contact with the arm of the coil moving up while the other brush is in contact with the arm of the coil moving down in the magnetic field. Hence, the flow of the current in the circuit is always in the same direction and the current flows so long as the coil continues to rotate in the magnetic field.

[Note In the case of a DC generator, the current is in the same direction during both the halves of the rotation of the coil. The magnitude of the current does vary periodically with time. In this respect, it differs from the current supplied by an electric cell.]

Question 6.
How does the short circuit form? What is its effect?
Answer:
If a bare live wire (phase wire) and a bare neutral wire touch each other (come in direct contact) or come very close to each other, the resistance of the circuit becomes very small and hence huge (very high) electric current flows through it. This condition is called a short circuit or short circuiting.

In this case, a large amount of heat is produced and the temperature of the components involved becomes very high. Hence, the circuit catches fire.

Question 7.
Give scientific reasons:
a. Tungsten is used to make a solenoid type coil in an electric bulb.
Answer:
1. The intensity of light emitted by the filament of a bulb depends on the temperature of the filament. It increases with the temperature.

2. The melting point of the material used to make the filament of a bulb should be very high so that the filament can be heated to a high temperature by passing a current through it, without melting it. This enables us to obtain more light. The melting point of tungsten is very high.

Hence, tungsten is used to make a solenoid type coil (filament) in an electric bulb.

b. In the electric equipment producing heat e.g. iron, electric heater, boiler, toaster, etc. an alloy such as Nichrome is used, not pure metals.
Answer:
1. The working of heating devices such as a toaster and an electric iron is based on the heating effect of electric current, i.e., conversion of electric energy into heat by passage of electric current through a metallic conductor.

2. An alloy, such as Nichrome, has high resistivity and it can be heated to a high temperature without oxidation, in contrast to pure metals. Therefore, the coils in heating devices such as a toaster and an electric iron are made of an alloy, such as Nichrome, rather than a pure metal.

c. For electric power transmission, copper or aluminium wire is used.
Answer:
1. Copper and aluminium are good conductors of electricity.

2. Copper, and aluminium have very low resistivity. Hence, when an electric current flows through a wire of copper or aluminium, heat produced is comparatively low. Therefore, for electric power transmission, copper or aluminium wire is used.

d. In practice the unit kWh is used for the measurement of electric energy, rather than the joule.
Answer:
(1) If an electric device rated 230 V, 5 A is operated for one hour, electric energy used
= VIt = 230 V × 5 A × 3600 s = 4140000 joules.

(2) If this energy is expressed in kW.h, it will be \(\frac{4140000}{3.6 \times 10^{6}}\) kW·h = 1.15 kW·h (more convenient). 3.6 × 10⁶
Hence, in practice the unit kW·h is used for the measurement of electric energy, rather than the joule.

Question 8.
Which of the statements given below correctly describes the magnetic field near a long, straight current-carrying conductor?
(1) The magnetic lines of force are in a plane, perpendicular to the conductor in the form of straight lines.
(2) The magnetic lines of force are parallel to the conductor on all the sides of conductor.
(3) The magnetic lines of force are perpendicular to the conductor going radially outward.
(4) The magnetic lines of force are in concentric circles with the wire as the center, in a plane perpendicular to the conductor.
Answer:
The magnetic lines of force are in concentric circles with the wire as the centre, in a plane perpendicular to the conductor.

Question 9.
What is a solenoid? Compare the magnetic field produced by a solenoid with the magnetic field of a bar magnet. Draw neat figures and name various components.
Answer:
When a copper wire with a resistive coating is wound in a chain of loops (like a spring), it is called a solenoid.

Magnetic lines of force (magnetic field lines) due to a current carrying solenoid.
B: Battery, K: Plug key, I: Current, N: North pole, S: South pole

The magnetic field lines (magnetic lines of force) due to a current-carrying solenoid are similar to those of a bar magnet. One face of the coil acts as the south pole and the other face as the north pole.

[Note: A current-carrying coil, like a magnet, can be used to magnetise the rod of a given material such as carbon steel or chromium steel. With a strong megnetic field, permanent magnetism can be produced in these materials.]

Question 10.
Name the following diagrams and explain the concept behind them.

Answer:
(a) Fleming’s right hand rule:
Answer:
Stretch the thumb, the index finger and the middle finger of the right hand in such a way that they are perpendicular to each other. In this position, the thumb indicates the direction of the motion of the conductor, the index finger the direction of the magnetic field, and the middle finger shows the direction of the induced current.

[Note The induced current is maximum when the direction of motion of the conductor is at right angles to the magnetic field. ]

(b) Fleming’s left hand rule: The left hand thumb, index finger, and the middle finger are stretched so as to be perpendicular to each other. If the index finger is in the direction of the magnetic field, and the middle finger points in the direction of the current, then the direction of the thumb in the direction of the force on the conductor.

[Note: A magnetic field exerts a force on a current-carrying conductor. Electric current is the time rate of flow of electric charge. Thus, a magnetic field exerts a force on a moving charge. This property is used to accelerate charged particles such as protons, deuterons and alpha particles, as well as electrons, to very high energies. A machine used for this purpose is called a charged particle accelerator. It may be linear or circular in design and very big in size. Such high energy particles are used to study the structure of matter. ]

Question 11.
Identify the figures and explain their use.

Answer:
(a) Fuse:
A fuse protects electrical circuits and appliances by stopping the flow of electric current when it exceeds a specified value. For this, it is connected in series with the appliance (or circuit) to be protected. A fuse is a piece of wire made of an alloy of low melting point (e.g. an alloy of lead and tin). If a current larger than the specified value flows through the fuse, its temperature increases enough to melt it. Hence, the circuit breaks and the appliance is protected from damage.

[Note : The fuse wire is usually enclosed in a cartridge of an insulator such as glass or porcelain provided with metal caps. The current rating (such as 1 A, 2 A) may be printed on the cartridge. ]

(b) Miniature circuit breaker:
These days miniature circuit breaker (MCB) switches are used in homes. When the current in the circuit suddenly increases this switch opens and current stops. Different types of MCBs are in use. For the entire house, however the usual fuse wire is used.

(c) Figure shows the construction of a DC generator.

Here, an ammeter is shown instead of a bulb.
Working: The axle is rotated with a machine from outside. When the armature coil of the generator rotates in the magnetic field, electric potential difference is produced in the coil due to electromagnetic induction. This produces a current as shown by the glowing of the bulb or by a galvanometer. The direction of the current depends on the sense of rotation of the coil.

In a DC generator, one brush is always in contact with the arm of the coil moving up while the other brush is in contact with the arm of the coil moving down in the magnetic field. Hence, the flow of the current in the circuit is always in the same direction and the current flows so long as the coil continues to rotate in the magnetic field.

Question 12.
Solve the following examples.
a. Heat energy is being produced in a resistance in a circuit at the rate of 100 W. The current of 3 A is flowing in the circuit. What must be the value of the resistance?
Solution:
Data: P = 100 W, I = 3 A, R = ?, P = I²R
∴ Resistance, R = \(\frac{P}{I^{2}}=\frac{100 \mathrm{W}}{(3 \mathrm{A})^{2}}=\frac{100}{9} \Omega\) = 11.11 Ω

b. Two tungsten bulbs of wattage 100 W and 60 W power work on 220 V potential difference. If they are connected in parallel, how much current will flow in the main conductor?
Solution:
Data : P₁ = 100 W, P₂ = 60 W, V = 220 V,
I = ?, ∴ I = \(\frac{P}{V}\)
P = VI
∴ I₁ = \(\frac{P_{1}}{V}\) and I₂ = \(\frac{P_{2}}{V}\)
Current in the main conductor, I = I₁ + I₂ (parallel connection)

c. Who will spend more electrical energy? 500 W TV set in 30 mins, or 600 W heater in 20 mins?
Solution:
Data : P₁ = 500 W, t₁ = 30 min = \(\frac{30}{60}\) h
= \(\frac{1}{2}\) h, P₂ = 600 W, t₂ = 20 min = \(\frac{20}{60}\) h = \(\frac{1}{3}\) h
Electrical energy used = Pt
TV set : P₁t₁ = 500 W × \(\frac{1}{2}\) h = 250 W·h
Heater : P₂t₂ = 600 W × \(\frac{1}{3}\) h = 200 W·h
Thus, the TV set will spend more electrical energy than the heater.

d. An electric iron of 1100 W is operated for 2 hours daily. What will be the electrical consumption expenses for that in the month of April? (The electric company charges ₹ 5 per unit of energy.)
Solution:
Data: P = 1100 W, t = 2 × 30 = 60 h,
₹ 5 per unit of energy, expenses = ?

∴ Electrical consumption expenses = 66 units × ₹ 5 per unit = ₹ 330.

Project:
Do it your self.
Project 1.
Under the guidance of your teachers, make a ‘free-energy generator’.

Can you recall? (Text Book Page No. 47)

Question 1.
How do we decide that a given material is a good conductor of electricity or is an insulator?
Answer:
A material which has very low electrical resistance is called a good conductor of electricity. Examples: silver, copper, aluminium.
A material which has extremely high electrical resistance is called an insulator of electricity. Examples: rubber, wood, glass.

Question 2.
Iron is a conductor of electricity, but when we pick up a piece of iron resting on the ground, why don’t we get electric shock?
Answer:
When we pick up a piece of iron resting on the ground, we don’t get electric shock because that piece does not carry any electric current at that time.

Use your brain power! (Text Book Page No. 48)

Question 1.
If in the circuit, the resistor is replaced by a motor, in which form will the energy given by the cell get transformed into?
Answer:
The energy given by the cell will get transformed into the kinetic energy of the copper coil in the motor.

Use your brain power! (Text Book Page No. 60)

Question 1.
Draw the diagram of a DC generator. Then explain as to how the DC current is obtained.
Answer:
Figure shows the construction of a DC generator.

Working:
The axle is rotated with a machine from outside. When the armature coil of the generator rotates in the magnetic field, electric potential difference is produced in the coil due to electromagnetic induction. This produces a current as shown by the glowing of the bulb or by a galvanometer. The direction of the current depends on the sense of rotation of the coil.

In a DC generator, one brush is always in contact with the arm of the coil moving up while the other brush is in contact with the arm of the coil moving down in the magnetic field. Hence, the flow of the current in the circuit is always in the same direction and the current flows so long as the coil continues to rotate in the magnetic field.

[Note In the case of a DC generator, the current is in the same direction during both the halves of the rotation of the coil. The magnitude of the current does vary periodically with time. In this respect, it differs from the current supplied by an electric cell.]

Fill in the blanks and rewrite the completed statements:

Question 1.
Electric power = V2/…….
Answer:
Electric power = \(\frac{V^{2}}{R}\)

Question 2.
……….= 1 joule/1 second.
Answer:
1 watt = 1 joule /1 second.

Question 3.
1 kW.h =………J.
Answer:
1 kW.h = 3.6 x 10⁶ J.

Question 4.
According to Joule’s law, quantity of heat (H) produced by an electric current =……….
Answer:
According to Joule’s law, quantity of heat (H) produced by an electric current = I²Rt or VIt or \(\frac{V^{2}}{R}\)t

Question 5.
Magnetic effect of electric current was dicovered by………..
Answer:
Magnetic effect of electric current was dicovered by Hans Christian Oersted.

Question 6.
………..is expressed in oersted.
Answer:
Intensity of magnetic field is expressed in oersted.

Question 7.
Electromagnetic induction was discovered by………..
Answer:
Electromagnetic induction was discovered by Michael Faraday and independently by Joseph Henry.

Question 8.
A galvanometer is used for………
Answer:
A galvanometer is used for detecting the presence of current in a circuit, as well as for some electrical measurements.

Question 9.
In India, the frequency of alternating current is……….
Answer:
In India, the frequency of alternating current is 50 Hz or 50 cycles per second.

Question 10.
Electric motor converts electric energy into………energy.
Answer:
Electric motor converts electric energy into mechanical energy.

Question 11.
Electric generator converts………..energy into electric energy.
Answer:
Electric generator converts mechanical energy into electric energy.

Rewrite the following statements by selecting the correct options:

Question 1.
The device used for producing a current is called……….
(a) a voltmeter
(b) an ammeter
(c) a galvanometer
(d) a generator
Answer:
(d) a generator

Question 2.
At the time of short circuit, the current in the circuit………
(a) increases
(b) decreases
(c) remains the same
(d) increases in steps
Answer:
(a) increases

Question 3.
The direction of the magnetic field around a straight conductor carrying current is given by……
(a) the right hand thumb rule
(b) Fleming’s left hand rule
(c) Fleming’s right hand rule
(d) none of these
Answer:
(a) the right hand thumb rule

Question 4.
The resistance of a wire is 100 Ω. If it carries a current of 1A for 10 seconds, the heat produced will be……….
(a) 1000 J
(b) 10 J
(c) 0.1 J
(d) 10000 J
Answer:
(a) 1000 J

Question 5.
If 220 V potential difference is applied across an electric bulb, a current of 0.45 A flows in the bulb. What must be the power of the bulb? (Practice Activity Sheet – 1)
(a) 99 W
(b) 70 W
(c) 45 W
(d) 22 W
Answer:
(a) 99 W

Question 6.
Electromagnetic induction means
(a) charging of an electric conductor.
(b) production of magnetic field due to a current flowing through a coil.
(c) generation of a current in a coil due to relative motion between the coil and the magnet.
(d) motion of the coil around the axle in an electric motor.
Answer:
(c) generation of a current in a coil due to relative motion between the coil and the magnet.

Question 7.
Write the correct option by observing the figures. (Practice Activity Sheet – 2)


(a) Magnetic field in A is stronger.
(b) Magnetic field in B is stronger.
(c) Magnetic fields in A and B are same.
(d) Magnetic fields in A and B are weaker.
Answer:
(b) Magnetic field in B is stronger.
[Explanation : The resistance in circuit B is less (parallel combination) than that in A. Hence, the current in B is more than that in A. Therefore, the magnetic field in B is stronger than that in A.]

Question 8.
Observe the following diagram and choose the correct alternative: (March 2019)


(a) The intensity of magnetic field in A is larger than in B.
(b) The intensity of magnetic field in B is less than in A.
(c) The intensity of magnetic field in A and B is same.
(d) The intensity of magnetic field in A is less than in B.
Answer:
(d) The intensity of magnetic field in A is less than in B.

State whether the following statements are true or false. (If a statement is false, correct it and rewrite it.) :

Question 1.
Electric power = I²R.
Answer:
True.

Question 2.
Magnetic poles exist in pairs.
Answer:
True.

Question 3.
Electromagnetism was discovered by Oersted.
Answer:
True.

Question 4.
Magnetic field increases as we go away from a magnet.
Answer:
False. (Magnetic field decreases as we go away from a magnet.)

Question 5.
Magnetic lines of force cross each other.
Answer:
False. (Magnetic lines of force do not cross each other.)

Question 6.
Electric generator is used to generate current.
Answer:
True.

Question 7.
An electric motor converts mechanical energy into electric energy.
Answer:
False. (An electric motor converts electric energy into mechanical energy.)

Question 8.
In India, the frequency of AC is 50 Hz.
Answer:
True.

Question 9.
The electricity meter in the domestic electric circuit measures electrical energy consumption in kilowatt·hours.
Answer:
True.

Question 10.
Electric generator converts mechanical energy into electric energy.
Answer:
True.

Question 11.
Split rings are used in a DC generator and in an electric motor.
Answer:
True.

Question 12.
Electromagnetic induction was discovered by Coulomb.
Answer:
False. (Electromagnetic induction was discovered by Faraday and independently by Henry.)

Question 13.
Faraday found that electricity could produce rotational motion.
Answer:
True.

Tell the odd one out. Give proper explanation:

Quesrtion 1.
Find the odd one out and justify it.
Fuse wire, M.C.B., rubber gloves, generator. (Practice Activity Sheet – 3)
Answer:
Generator. It converts mechanical energy into electric energy. All others are related to safety measures to avoid mishap due to electricity.

Match the columns:

Column I	Column II
1. The right hand thumb rule	a. The direction of the force on a current-carrying conductor placed in a magnetic field.
2. Fleming’s right hand rule	b. The direction of the magnetic field around a straight conductor carrying a current.
3. Fleming’s left hand rule	c. The direction of induced current in a conductor.

Answer:
(1) The right hand thumb rule – The direction of the magnetic field around a straight conductor carrying a current.
(2) Fleming’s right hand rule – The direction of induced current in a conductor.
(3) Fleming’s left hand rule – The direction of the force on a current-carrying conductor placed in a magnetic field.

Name the following:

Question 1.
The negatively charged particle considered as a free particle moving in a metallic conductor.
Answer:
Electron.

Question 2.
The quantity expressed in ampere.
Answer:
Electric current.

Question 3.
The quantity expressed in ohm.
Answer:
Electric resistance.

Question 4.
The quantity expressed in volt.
Answer:
Electric potential.

Question 5.
The quantity expressed in joule.
Answer:
Work (and energy).

Question 6.
The quantity expressed in watt.
Answer:
Power.

Question 7.
The quantity expressed in kilowatt-hour.
Answer:
Electric energy.

Question 8.
A component used to control the current.
Answer:
Resistor.

Question 9.
An instrument used to measure electric current.
Answer:
Ammeter

Question 10.
An instrument used to measure electric potential difference.
Answer:
Voltmeter.

Question 11.
The ratio of the work done to the quantity of charge transferred.
Answer:
Electric potential difference.

Question 12.
An alloy of Ni, Cr, Mn and Fe.
Answer:
Nichrome.

Question 13.
The SI unit of resistance.
Answer:
The ohm.

Question 14.
A metal used to make the filament of an electric bulb.
Answer:
Tungsten.

Question 15.
An alloy used to prepare a coil of high resistance for use in electric appliances such as an electric heater.
Answer:
Nichrome.

Question 16.
Constituents of the alloy used to make a fuse wire.
Answer:
Lead and tin.

Question 17.
The unit same as the watt·second.
Answer:
The joule.

Question 18.
A unit for intensity of magnetic field.
Answer:
The oersted.

Question 19.
The scientist in whose honour the SI unit of power is named.
Answer:
James Watt

Question 20.
A device that converts electric energy into mechanical energy.
Answer:
Electric motor.

Question 21.
A device that converts mechanical energy into electric energy.
Answer:
Electric generator.

Answer the following questions in one sentence each :

Question 1.
What is the production of magnetism by an electric current called?
Answer:
The production of magnetism by an electric current is called electromagnetism.

Question 2.
Is magnetic field a scalar or a vector?
Answer:
Magnetic field is a vector.

Question 3.
In India, what is the time interval in which AC changes direction?
Answer:
In India, AC changes direction every \(\frac{1}{100}\) s.

Question 4.
What is the periodic time of AC in India?
Answer:
In India, the periodic time of AC \(\frac{1}{50}\) is

Answer the following questions:

Question 1.
Define electric power.
Answer:
Electric power is the electric work done per unit time.
OR
Electric power is the rate at which electric energy is used.

Question 2.
State the formula for electric power. Hence, obtain its SI unit.
Answer:
Electric power (P) =

The SI unit of work is the joule and that of time is the second. Hence, the SI unit of power is the joule per second. It is given the special name: the watt (W). One watt equals one joule per second.
W = VIt = I²Rt = \(\frac{V^{2}}{R}\) t
∴ P = W/t = VI = I²R = V²/R.
Here, V is the potential difference applied across an electrical appliance, R is the resistance of the appliance and I is the current through the appliance.

[ Note The SI unit of power, the watt, is named in honour of James Watt (1736-1819), British instrument maker and engineer. ]

Question 3.
What is the commercial unit of electric energy? Obtain the relation between this unit and the SI unit of energy.
Answer:
The commercial unit of electric energy is the kilowatt·hour (kW·h) and the SI unit of energy is the joule (J).
1 kW·h = 10³ \(\frac{J}{s}\) × 3600 s s
= 3.6 × 10⁶ J
[Note: The kilowatt-hour is often called simply the unit. (See the energy bill, i.e., the electricity bill.)]

Question 4.
What is one kilowatt.hour?
Answer:
One kilowatt-hour is the electric energy used in one hour by an electrical appliance of power one kilowatt. It is equal to 3.6 × 10⁶ J.

Question 5.
What is heating effect of electric current? What is its origin?
Answer:
The production of heat in a resistance due to the electric current flowing through it when it is connected in an electrical circuit, is called the heating effect of electric current.

When a potential difference is applied across a metallic conductor, free electrons in the conductor move from the end at the lower potential to the end at the higher potential giving rise to electric current. These electrons collide with the atoms and positive ions and transfer some kinetic energy to them. This energy is converted into heat. Hence, the temperature of the conductor begins to rise i.e., the conductor becomes hot. This is the origin of the heating effect of electric current.

Question 6.
Statement 1: Electric current (flow of electrons) creates heat in a resistor.
Statement 2: Heat in the resistor is created according to the law of energy conservation.
Explain Statement 1 with the help of Statement 2. (Practice Activity Sheet – 2)
Answer:
(1) When electrons flow through a resistor (during flow of electric current) electrons possess kinetic energy.
(2) During the flow of electrons there is a decrease in the kinetic energy of the electrons due to collisions with atoms, ions and molecules.
(3) According to the law of conservation of energy, this decrease in the kinetic energy of the electrons gets converted into heat.

Question 7.
State Joule’s law about heating effect of electric current.
Answer:
Joule’s law about heating effect of electric current: The quantity of heat produced in a conductor when a current flows through it is directly proportional to (1) the square of the current (2) the resistance of the conductor (3) the time for which the current flows.

Question 8.
Obtain the mathematical expression for the heat generated in a metallic conductor by electric current (Joule’s law).
Answer:
If V is the potential difference applied across a metallic conductor of resistance R, the current through the conductor, given by Ohm’s law, is
I = V/R ……(1)
The charge passing through the conductor in time t when the current I flows in the conductor is
Q = It…….(2)
The work done in this process is W = VQ …..(3)
From Eqs. (1), (2) and (3), we have,
W = (IR) (It) = I²Rt = VIt
= \(V\left(\frac{V}{R}\right) t=\frac{V^{2}}{R} t\)
This work is converted into heat.
When I is expressed in ampere, R in ohm, t in second and V in volt, W is expressed in joule. In that case,
W = I²Rt = VIt = \(\frac{V^{2}}{R}\) t (in joule)
Usually heat energy (H) is expressed in calorie. Using the relation 4.18 J = 1 cal, we have

This is the required equation.

Question 9.
Two dissimilar bulbs are connected in series. Which bulb will be brighter? (Hint: Consider the resistance of each bulb.)
Answer:
The bulb of higher resistance will be brighter, assuming that the filaments of the two bulbs have the same length and the same area of cross section, but are made of metals with different resistivities.

[Explanation Heat produced (H) in time t = I²Rt , where I is the current through a conductor and R is the resistance of the conductor. In a series combination, the current through each conductor is the same. ∴ H ∝ R for a given t. Hence, the bulb with higher R will become more hot and hence emit more light energy per second. Here it is assumed that the filaments of the two bulbs have the same length and the same area of cross section, but are made of metals with different resistivities.]

Question 10.
Name any six domestic appliances whose working is based on the heating effect of electric current.
(OR)
State applications of heating effect of electric current.
Answer:
Domestic appliances whose working is based on the heating effect of electric current:

1. Electric heater
2. Electric iron
3. Electric oven
4. Electric toaster
5. Electric kettle
6. Electric geyser
7. Fuse.

Some other applications of heating effect of electric current:

1. Electric bulb
2. Electric furnace
3. In industry for soldering, welding, cutting, drilling
4. In surgery for cutting tissues with a finely heated platinum wire.

Question 11.
Explain the application of heating effect of electric current in an electric bulb.
Answer:
In an electric bulb, there is a filament of metal such as tungsten having high melting point. When an electric current is passed through the filament, it becomes hot and emits light. The bulbs are usually filled with chemically inactive gases such as nitrogen and argon to prevent oxidation of the filament and hence prolong their life.

Question 12.
Why is tungsten used to make solenoid type coil in an electric bulb? (Practice Activity Sheet – 3)
Answer:
Tungsten is used to make solenoid type coil in an electric bulb for the following reasons:

1. Tungsten has high resistance and high melting point (nearly 3422° C).
2. Using current, it can be heated to high temperature so that it emits more light.

Question 13.
Explain the application of heating effect of electric current in an electric iron.
Answer:
In an electric iron, a coil of high resistance is held between mica sheets and placed inside a heavy metal block provided with a handle made of an insulator such as plastic. When an electric current is passed through the coil, it becomes hot. Mica is a good conductor of heat. Hence, heat produced in the coil is transferred to the metal block which can then be used for ironing clothes.
Mica is a bad conductor of electricity. Hence, there is no electrical contact between the coil and the metal block. Therefore, the person using the iron does not get an electric shock even if he or she happens to touch it by chance.

Question 14.
Take any electricity bill of your home. In the bill there is one table which shows the units consumed by you for the last eleven months. Find the average consumption of electricity in your home for each season (i.e., summer, winter and rainy season). Are they the same? Why?
Answer:
The units consumed, on an average, in a home are different for each season.
The energy requirement depends very much on the temperature of the surroundings. For example, a refrigerator, electric fans, an air conditioner, etc. are used more in summer than in winter or rainy season. On the contrary, an electric heater, geyser, etc., are used more in winter than in summer. Hence, there is variation in the average consumption of electricity from season to season.

Question 15.
Name the types of wires or cables used in the electric power supply provided by the State Electricity Board for houses and factories.
Answer:
The wires or cables used in the electric power supply provided by the State Electricity Board are of three types:

1. phase wire (or live wire, the wire that carries an electric current)
2. Neutral wire
3. The earth wire.

Question 16.
In a domestic electric supply in India, what is the potential difference between the live wire and the neutral wire?
Answer:
In a domestic electric supply in India, the potential difference between the live wire and the neutral wire is 220 V.
[Note: AC is used in domestic electric supply.]

Question 17.
Name the type of wire to which the main fuse is connected.
Answer:
The main fuse is connected to the live wire (phase wire).

Question 18.
What does the electricity meter measure?
Answer:
The electricity meter measures electric energy consumption. It is expressed in ‘units’, where 1 unit means 1 kilowatt·hour ( = 3.6 × 10⁶ joules).

Question 19.
Is the electric potential difference across each appliance (in a domestic electric circuit) the same?
Answer:
Yes, the electric potential difference across each appliance (in a domestic electric circuit) is the same.

Question 20.
Name the types of wire across which an electric appliance is connected.
Answer:
An electric appliance is connected across the live wire (phase wire) and the neutral wire.

Question 21.
Electrical appliances are connected in parallel. What are the advantages of this arrangement?
Answer:
In the parallel arrangement of electric appliances, the applied potential difference is the same in each case. Further, even if one of the appliances does not work or is removed for repairing, the other appliances can still be used.

Question 22.
In a domestic electric supply, if two bulbs are connected in series instead of parallel, what will happen if the filament of one of the bulbs breaks?
Answer:
In a domestic electric supply, if two bulbs are connected in series instead of parallel, if the filament of one of the bulbs breaks, there will be no current through the other bulb as well even if the circuit is switched on. Hence the good bulb will also not glow.

Question 23.
What is overloading? When does it occur? What does it cause? How can overloading be avoided?
Answer:
A flow of large amount of current in a circuit, beyond the permissible value of current, is called overloading.

It occurs when many electrical appliances of high power rating, such as a geyser, a heater, an oven, a motor, etc., are switched on simultaneously. This causes fire.

Overloading can be avoided by not connecting many electrical appliances of high power rating in the same circuit.

Question 24.
Explain the application of heating effect of electric current in a fuse.
Answer:
A fuse protects electrical circuits and appliances by stopping the flow of electric current when it exceeds a specified value. For this, it is connected in series with the appliance (or circuit) to be protected. A fuse is a piece of wire made of an alloy of low melting point (e.g. an alloy of lead and tin). If a current larger than the specified value flows through the fuse, its temperature increases enough to melt it. Hence, the circuit breaks and the appliance is protected from damage.

[Note: The fuse wire is usually enclosed in a cartridge of an insulator such as glass or porcelain provided with metal caps. The current rating (such as 1 A, 2 A) may be printed on the cartridge. ]

Question 25.
State the conclusions that can be drawn from Oersted’s experiment. (For reference, see the experiment described on page 51 of the textbook.)
Answer:
Conclusions that can be drawn from Oersted’s experiment:
1. An electric current produces a magnetic field around it. The moving charge in the conducting wire is a source of magnetic field.

2. The direction of the magnetic field produced by the current is the direction in which the north pole of the magnetic needle is deflected. Hence, from the experimental observations we can conclude that at any point near the current-carrying conductor, the magnetic field is perpendicular to (i) the length of the conductor and (ii) the line joining the conductor and the given point.

Question 26.
What is the effect on the magnetic needle in Oersted’s experiment, when (1) a current is passed through the wire (2) the current through the wire is increased (3) the current through the wire is stopped (4) the current through the wire is reversed (5) the distance between the magnetic needle and the wire is increased, keeping the current through the wire constant?
Answer:
In Oersted’s experiment, when there is no current in the wire, the magnetic needle is at rest along the north-south direction.
(1) When a current is passed through the wire, the needle is deflected.
(2) When the current through the wire is increased, the deflection of the needle increases.
(3) When the current through the wire is stopped, the needle comes to rest in its original position along the north-south direction.
(4) When the current through the wire is reversed, the needle is deflected in the direction opposite to that in the first case.
(5) When the distance between the magnetic needle and the wire is increased, keeping the current through the wire constant, the deflection of the needle becomes less.

Question 27.
State the factors on which the magnitude of the magnetic field due to a current-carrying conductor depends and how it depends.
Answer:
The magnetic field at a point due to a current-carrying conductor depends on the current through the conductor and the distance of the point from the conductor.

1. The magnitude of the magnetic field produced at a given point is directly proportional to the magnitude of the current passing through the conductor.
2. The magnitude of the magnetic field produced by a given current in the conductor decreases as the distance from the conductor increases.

[Note If the direction of the current is reversed, the direction of the magnetic field is also reversed.]

Question 28.
State the right hand thumb rule.
Answer:
Imagine that you have held a current-carrying straight conductor in your right hand in such a way that your thumb points in the direction of the current. Then turn your fingers around the conductor. The direction of the fingers in the direction of the magnetic lines of force produced by the current.

Question 29.
With a neat labelled diagram, describe the pattern of magnetic lines of force due to a current through a circular loop. Also explain how the magnetic field depends on the number of turns (n) in the loop.
Answer:
The pattern of magnetic lines of force due to a current through a circular loop is shown in Figure

(I: Current, R: Resistance, A: Ammeter)
1. It is seen that every point of the loop forms a centre of a large number of concentric magnetic lines of force forming a series. The circles are small near the wire and become large as we move away from the wire. At the centre of the loop, the arcs of these circles appear as straight lines because of very large radius of the circle.

2. The magnetic field produced by a current-carrying wire at a given point is directly proportional to the current through the wire. If the loop has n turns, the field produced is n times that produced by a single turn (assuming that all the turns have practically the same radius and are in the same plane). The reason is the current in each turn has the same direction and the field due to each turn contributes equally to the total field.

Question 30.
Write Fleming’s left hand rule.
Answer:
Fleming’s left hand rule: The left hand thumb, index finger, and the middle finger are stretched so as to be perpendicular to each other. If the index finger is in the direction of the magnetic field, and the middle finger points in the direction of the current, then the direction of the thumb in the direction of the force on the conductor.

[Note: A magnetic field exerts a force on a current-carrying conductor. Electric current is the time rate of flow of electric charge. Thus, a magnetic field exerts a force on a moving charge. This property is used to accelerate charged particles such as protons, deuterons and alpha particles, as well as electrons, to very high energies. A machine used for this purpose is called a charged particle accelerator. It may be linear or circular in design and very big in size. Such high energy particles are used to study the structure of matter. ]

Question 31.
What is electric motor?
Answer:
A device that converts electric energy into mechanical energy is called an electric motor.

Question 32.
State the principle on which the working of an electric motor is based.
Answer:
An electric motor works on the principle that a current-carrying conductor placed in a magnetic field experiences a force. In this case, the forces acting on different parts of the coil of the motor produce the rotational motion of the coil.

Question 33.
State the uses/applications of an electric motor.
Answer:
Uses/applications of an electric motor:

1. In domestic appliances such as a mixer, a blender, a refrigerator and washing machine.
2. In an electric fan, a hair dryer, a record player, a tape recorder and a blower.
3. In an electric car, a rolling mill, an electric crane, an electric lift, a pump, a computer and an electric train.

Question 34.
(i) Which principle is explained in this figure?

(ii) Which rule is used to find out the direction of force in this principle?
(iii) In which machine is this principle used? Draw a diagram showing the working of that machine. (Practice Activity Sheet – 2)
Answer:
(i) A force is exerted on a current-carrying conductor in the presence of a magnetic field.
(ii) Fleming’s left hand rule is used.
(iii) Electric motor.
Scientifically and technically correct figure.

Question 35.
Observe the following diagram and answer the questions. (Practice Activity Sheet – 1)
(a) Construction of which equipment does the following diagram show?

(b) On which principle does this equipment work?
(c) According to which law does the coil ABCD rotate?
(d) Write the law in your own words.
(e) Where is this equipment used?
Answer:
(a) Given diagram shows the construction of an electric motor.

(b) An electric motor works on the principle that a current-carrying conductor placed in a magnetic field experiences a force. In this case, the forces acting on different parts of the coil of the motor produce the rotational motion of the coil.

(c) The rotation of the coil is based on Fleming’s left hand rule.

(d) Fleming’s left hand rule: The left hand thumb, index finger, and the middle finger are stretched so as to be perpendicular to each other. If the index finger is in the direction of the magnetic field, and the middle finger points in the direction of the current, then the direction of the thumb in the direction of the force on the conductor.

(e) Uses / applications of an electric motor: (1) In domestic appliances such as a mixer, a blender, a refrigerator and washing machine. (2) In an electric fan, a hair dryer, a record player, a tape recorder and a blower. (3) In an electric car, a rolling mill, an electric crane, an electric lift, a pump, a computer and an electric train.

Question 36.
Study the following principle and answer the questions. (Practice Activity Sheet – 4)
A force is excreted on a current-carrying conductor placed in a magnetic field. The direction of this force depends on both the direction of the current and the direction of the magnetic field. This force is maximum when the direction of the current is perpendicular to the direction of the magnetic field.
(a) By which law can we determine the direction of the force excreted on the current-carrying conductor?
(b) In which electrical equipment is this principle used?
(c) Draw a diagram representing the construction of this equipment.
(d) Write the working of this equipment in brief.
Answer:
(a) Fleming’s left hand rule.
(b) Electric motor,
(c)

(d) Working:
1. When the circuit is completed with a plug key or switch, the current flows in the direction E → A → B → C → D → F. As the magnetic field is directed from the north pole to the south pole, the force on AB is downward and that on CD is upward by Fleming’s left hand rule. Hence, AB moves downward and CD upward. These forces are equal in magnitude and opposite in direction. Therefore, as observed from the side AD, the loop ABCD and the axle start rotating in anticlockwise direction.

2. After half a rotation, X and Y come in contact with brushes F and E respectively and the current flows in the direction EDCBAF. Hence the force on CD is downward and that on AB is upward. Therefore, the loop and the axle continue to rotate in the anticlockwise direction.

3. After every half rotation, the current in the loop is reversed and the loop and the axle continue to rotate in anticlockwise direction.
When the current is switched off, the loop stops rotating after some time.

Question 37.
What is a galvanometer used for? Explain in brief the working of a galvanometer.
Answer:
Galvanometer is a sensitive device used to detect the presence of current in a circuit as well as to determine the direction of the current in the circuit.

With suitable modification, it can be used to measure charge, current and voltage. Its working is based on the same principle as that of an electric motor. Here, a coil is pivoted (or suspended) between the pole pieces of a magnet and a pointer is connected to the coil. As the coil rotates when a current is passed through it, the pointer also rotates. The rotation of the coil and hence the deflection of the coil is proportional to the current. The pointer deflects on both sides of the Central zero mark depending on’ the direction of the current.

Question 38.
Take a coil AB having 10-15 turns. Connect the two ends of the coil to the galvanometer as shown in Figure. Take a strong bar magnet. (1) Move the north pole of the magnet towards the end B of the coil.

Observe the deflection of the pointer in the galvanometer. Note the direction of the deflection (i.e. right or left). (2) Now repeat this with the south pole of the magnet towards the end B of the coil. Again observe the deflection. Note its direction. (3) What will happen if instead of the magnet, the coil is moved? (4) If both the coil and the magnet are kept stationary, do you observe any deflection? (5) Compare the direction of the deflection when the north pole of the magnet is moved towards the end B of the coil with that when the end B of the coil is moved away from the north pole of the magnet. (6) What conclusions do you draw from the observations?
Answer:
Observations:
The two deflections, in parts (1) and (2) of the experiment, are in the opposite directions.

(3) If instead of the magnet, the coil is moved towards the stationary magnet, the deflection of the pointer in the galvanometer is observed in one direction, while if the coil is moved away from the magnet, the deflection is observed in the opposite direction. The effect of moving the north pole of the magnet towards the coil and the effect of moving the coil towards the north pole of the magnet are the same.

(4) If both the coil and the magnet are kept stationary, no deflection is observed.

(5) The two deflections are in opposite directions.

(6) Whenever there is relative motion of the coil and the magnet, electric potential difference is induced in the circuit which gives rise to, i.e., induces, an electric current in the circuit causing the deflection of the pointer in the galvanometer. The direction of the current and hence that of the deflection of the pointer in the galvanometer depends on which pole of the magnet faces the coil as well as the direction of relative motion.

[Note: If the velocity of the magnet is increased, the induced current increases, and hence the deflection of the pointer in the galvanometer increases.]

Question 39.
Take two coils of about 50 turns. Insert them over a nonconducting cylindrical roll as shown in Figure.

(A thick paper roll can be used.) Connect coil 1 to a battery with a plug key K. Connect coil 2 to a galvanometer G. (1) Plug the key and observe the deflection in the galvanometer. (2) Unplug the key and again observe the deflection.
Note your observations. What conclusions do you draw from these observations?
Answer:
Observations :
1. When the key is plugged, the galvanometer shows a momentary deflection. When the current in coil 1 becomes steady, the galvanometer shows zero deflection, i.e., its pointer returns to the zero mark at the centre of the scale.

2. When the key is unplugged, the galvanometer shows a momentary deflection in the opposite direction relative to that in part (1) of the experiment. When the current in coil 1 becomes zero as the circuit is broken on unplugging the key, the galvanometer shows zero deflection, i.e., its pointer returns to the zero mark at the centre of the scale.

Conclusions:
As the current in coil 1 changes, the magnetic field associated with the current changes. This induces an electric potential difference in coil 2 which gives rise to an electric current and hence the deflection of the galvanometer. The direction of the induced current and hence that of the deflection of the pointer in the galvanometer depends on whether the current through coil 1 increases or decreases with time.

When there is a steady current in coil 1, there is no change in the associated magnetic field and hence no production of induced potential difference in coil 2. In that case there is no current in coil 2 and hence the galvanometer shows zero deflection.

[Note : Coil 1 is called the primary coil while coil 2 is called the secondary coil. This is because when the current through coil 1 is changed, induced current appears in coil 2.]

Question 40.
What is electromagnetic induction? Who discovered it?
Answer:
The process by which a changing magnetic field in a conductor induces a current in another conductor is called electromagnetic induction. A current can be induced in a conductor either by moving it in a magnetic field or by changing the magnetic field around the conductor. Electromagnetic induction was discovered by Michael Faraday in 1831 and independently by Joseph Henry in 1830.

[Note Michael Faraday (1792-1867), British chemist and physicist, discovered the laws of electrolysis, electromagnetic induction, and a magneto-optical effect now known as the Faraday effect. His discoveries also include benzene and the liquefaction of chlorine. Joseph Henry (1797-1878), US physicist, in addition to the dicovery of electromagnetic induction, invented and constructed the first practical electric motor.]

Question 41.
State Faraday’s law of induction.
Answer:
Whenever the number of magnetic lines of force passing through a coil changes, a current is induced in the coil.

Question 42.
State Fleming’s right hand rule.
Answer:
Stretch the thumb, the index finger and the middle finger of the right hand in such a way that they are perpendicular to each other. In this position, the thumb indicates the direction of the motion of the conductor, the index finger the direction of the magnetic field, and the middle finger shows the direction of the induced current.

[Note The induced current is maximum when the direction of motion of the conductor is at right angles to the magnetic field. ]

Question 43.
Observe the following figure. If the current in the coil A is changed, will some current be induced in the coil B? Explain.

Answer:
If the current in the coil A is changed, there will be some current induced in the coil B.

Explanation:
When the current in the coil A is changed, the magnetic field associated with the current changes. This induces potential difference in the coil B. This gives rise to (i.e., induces) a current in the coil B. The greater the rate at which the current in the coil A is changed with respect to time, the greater is the current induced in the coil B as can be seen from the deflection of the pointer in the galvanometer. This phenomenon is known as electromagnetic induction.

Question 44.
What is a direct current (DC)?
Answer:
A nonoscillatory current that flows only in one direction is called a direct current (DC). It can change in magnitude, but its direction remains the same. [Fig. 4.26 (a) and (b)]


[Note: A direct current is obtained with an electric cell or a DC generator.]

Question 45.
What is an alternating current (AC)?
Answer:
A current that changes in magnitude and direction after equal intervals of time is called an alternating current (AC) (Fig. 4.27).


Electric current changes sinusoidally with time. Electric current and potential difference are shown by the symbol ~.
[Note: An alternating current is obtained with an AC generator.]

Question 45.
What is the value of frequency of AC in India?
Answer:
In India, the value of frequency of AC is 50 hertz.

Question 46.
What is the periodic time of AC in India?
Answer:
In India, the periodic time of AC is 0.02 s (=\(\frac{1}{50}\)s)

Question 47.
State one advantage of AC over DC.
Answer:
One advantage of AC over DC is that electric power can be transmitted over long distances without much loss of energy.

Question 48.
Name two appliances/devices in which a direct current is used.
Answer:
A direct current is used in a portable electric torch and radio.
[Note A Direct current is also in an electric bell, a wall clock, to prepare an electromagnet, for electrolysis, etc. ]

Question 49.
Name two appliances/devices in which an alternating current is used.
(OR)
State any two uses of an AC generator.
Answer:
An alternating current is used in an electric heater and a refrigerator.
[Note Alternating current is also used in an electric iron, a washing machine, an electric mixer, a food processor, an air-conditioner, an electric fan, etc.]

Question 50.
What is (1) an electric generator (2) an AC generator (3) a DC generator?
Answer:
(1) A device which converts mechanical energy into electric energy is called an electric generator.
(2) A generator which converts mechanical energy into electric energy in the form of an alternating current (AC) is called an AC generator.
(3) A generator which converts mechanical energy into electric energy in the form of a direct current (DC) is called a DC generator.

Question 51.
State the principle on which the working of an electric generator is based.
Answer:
The working of an electric generator is based on the principle of electromagnetic induction. When the coil of an electric generator rotates in a magnetic field, a current is induced in the coil. This induced current then flows in the circuit connected to the coil.
[Note An external agency is needed to rotate the coil of an electric generator.]

Question 52.
Show graphically variation of AC with time. Explain the nature of the graph.
Answer:

In this case, the frequency of the alternating current (AC) produced is 50 Hz. The coil completes 50 rotations every second. The time for one rotation of the coil is \(\frac{1}{50}\) second. It is called the periodic time or simply the period of AC. Positive current means the current flows in one direction and negative current means the current flows in the opposite direction in the external circuit. Here, the maximum value of AC is 5 A.

Question 53.
Observe the figure and answer the following questions.

(a) Identify the machine shown in the figure.
(b) Write a use of this machine.
(c) How transformation of energy takes place in this machine. (Practice Activity Sheet – 3)
Answer:
(a) The instrument shown in the figure is generator.
(b) This machine is used to generate electricity.
(c) The generator generates electricity through following transformation:
Mechanical Energy → Electrical Energy

Question 54.
Observe the following figure. Which bulb will fuse? (Practice Activity Sheet – 4)

Answer:
Bulb A.

Give scientific reasons:

Question 1.
In an electric iron, the coil of high resistance is kept between mica sheets.
Answer:
(1) Mica is a bad conductor of electricity and good conductor of heat.
(2) In an electric iron, the coil of high resistance is kept between mica sheets so that there is no electrical contact between the coil and the heavy metal block of the iron though there is heat transfer. This protects the user from getting an electric shock.

Question 2.
The material used for fuse has low melting point.
OR
A fuse should be made of a material of low melting point.
Answer:
1. A fuse is used to protect a circuit and the appliances connected in the circuit by stopping the flow of an excessive electric current. For this, a fuse is connected in series in the circuit.

2. When the current in the circuit passes through the fuse, its temperature increases. When the current exceeds the specified value, the fuse must melt to break the circuit. For this, the material used for a fuse has low melting point.

Distinguish between the following:

Question 1.
Direct current and Alternating current.
Answer:
Direct current:

1. Direct current flows only in one direction.
2. It cannot be used for large scale of electricity for household purpose.

Alternating current:

1. Alternating current reverses its direction periodically with time.
2. It is used in household electrical appliances such as an electric heater, an electric iron, a refrigerator, etc.

Question 2.
Electric motor and Electric generator.
Answer:
Electric motor:

1. A battery is used in an electric motor to pass a current through the coil.
2. In this case, a current-carrying coil is set in rotation due to the magnetic field.
3. Split rings are used in an electric motor.
4. In this case, electric energy is converted into mechanical energy.

Electric generator:

1. A battery is not used in an electric generator.
2. In this case, a potential difference and hence a current is produced when the coil is set into rotation in the magnetic field by an external agent.
3. Rings used in an AC generator are not split.
4. In this case, mechanical energy is converted into electric energy.

Solve the following examples/numerical problems:

Question 1.
An electric bulb is connected to a source of 250 volts. The current passing through it is 0.27 A. What is the power of the bulb?
Solution:
Data: V = 250 V, I = 0.27 A, P = ?
P = VI
= 250 V × 0.27 A
= 67.5 W
The power of the bulb = 67.5 W.

Question 2.
If a bulb of 60 W is connected across a source of 220 V, find the current drawn by it.
Solution:
Data: P = 60 W, V = 220 V, I = ?
P = VI

The current drawn by the bulb
= \(\frac{3}{11}\) A = 0.2727 A

Question 3.
A bulb of 40 W is connected across a source of 220 V. Find the resistance of the bulb.
Solution:
Data: P = 40 W, V = 220 V, R = ?

= 40 × 110 Ω = 1210 Ω
The resistance of the bulb = 1210 Ω

Question 4.
If the current passing through a bulb is 0.2 A and the power of the bulb is 20 W, find the voltage applied across the bulb.
Solution:
Data: I = 0.2 A, P = 20 W, V = ?
P = VI
∴ V = \(\frac{P}{I}=\frac{20 \mathrm{W}}{0.2 \mathrm{A}}\)
= 100 V
The voltage across the bulb = 100 V.

Question 5.
Two tungsten bulbs of power 50 W and 60 W work on 220 V potential difference. If they are connected in parallel, how much current will flow in the main conductor? (March 2019)
Solution:
Data: P₁ = 50 W, P₂ = 60 W, V = 220 V, I = ?

Current in the main conductor,
I = I₁ + I₂ ……….(parallel combination)

= 0.5 A

Question 6.
An electric iron rated 750 W is operated for 2 hours/day. How much energy is consumed by the electric iron for 30 days?
Solution:
Data: P = 750 W, t = 2\(\frac{\text { hours }}{\text { day }}\) for 30 days
The energy consumed = Pt = 750 × 2 × 30
= 1500 × 30
= 45000 W·h
= 45 kW·h
The energy consumed by the electric iron for 30 days = 45 kW·h.

Question 7.
If a TV of rating 100 W operates for 6 hours per day, find the number of units consumed in a leap year.
Solution:
Data: P = 100 W, t = 6\(\frac{\text { hours }}{\text { day }}\) × 366 days
= 2196 hours
1 unit = 1 kW·h = 1000 W·h

219.6 units are consumed in a leap year.

Question 8.
An electric appliance of rating 300 W is used 5 hours per day in the month of March. Find the number of units consumed.
Solution:
Data: P = 300 W, t = 5\(\frac{\text { hour }}{\text { day }}\) × 31 days
= 155 hours, 1 unit = 1 kW·h = 1000 W.h

= 46.5 units
46.5 units are consumed in the month of March.

Question 9.
A washing machine rated 300 W operates one hour/day. If the cost of a unit is ₹ 3.00, find the cost of the energy to operate the washing machine for the month of March.
Solution:
Data: P = 300 W, ₹ 3.00 per unit,
t = 1 \(\frac{\text { hour }}{\text { day }}\) × 31 days = 31 hours, 1 unit = 1 kW·h
= 1000 W·h, cost of the energy = ?

Cost = 9.3 units × ₹ 3.00 per unit = ₹ 27.9.
The cost of the energy to operate the washing machine for the month of March = ₹ 27.9.

Question 10.
Find the heat produced in joule if a current of 0.1 A is passed through a coil of resistance 50 Ω for two minutes. Keeping other conditions the same if the length of the wire is reduced to the original length (by cutting 4 the wire), what will be the heat produced?
Solution:
Data: I = 0.1 A, R = 50 Ω, t = 2 minutes = 2 × 60 s = 120 s, H = ?
H = I²Rt = (0.1A)² × 50 Ω × 120 s
= 0.01 × 50 × 120 J = 60 J
Heat produced = 60 joules.
In the second case, the resistance of the wire will be \(\frac{50 \Omega}{4}\)
Hence, the heat produced = \(\frac{60 \mathrm{J}}{4}\) = 15 J.

Question 11.
Calculate the heat produced in calorie when a current of 0.1 A is passed through a wire of resistance 41.8 Ω for 10 minutes.
Solution:
Data: I = 0.1 A, R = 41.8 Ω, t = 10minutes
= 10 × 60 s = 600 s, H = ?

Heat produced = 60 calories.

Question 12.
A potential difference of 250 volts is applied across a resistance of 1000 Ω in an electric iron. Find (1) the current (2) the heat produced in joule in 12 seconds.
Keeping other conditions the same, if the length of the wire in the iron is reduced to half the original length (by cutting the wire), what will be the current and heat produced?
Solution:
Data: V = 250 V, R = 1000 Ω, t = 12 s,
I = ? H = ?
(1) V = IR
∴ I = \(\frac{V}{R}=\frac{250 \mathrm{V}}{1000 \Omega}\) = 0.25 A
The current through the resistance = 0.25 A.
(2) H = I²RT
= (0.25 A)² × 1000 Ω × 12 s
= (\(\frac{1}{4}\) × 1000) × (\(\frac{1}{4}\) × 12) J
= 250 × 3J = 750 J
H = VIt = 250 V × 0.25 A × 12s = 250 × 3J = 750 J
The heat energy produced in the resistance in 12 seconds = 750 joules.

On cutting the wire, the resistance of the wire will become half the initial resistance. Hence, the current will become double the initial current as I = V/R and V is the same in both the cases. Therefore, the current in the wire will be 0.25 A × 2 = 0.5 A. (Hence, the heat produced will be VIt = 250 V × 0.5 A × 12 s = 250 × 6 J = 1500 J.)

Question 13.
A potential difference of 100 V is applied across a resistor of resistance 50 Ω for 6 minutes and 58 seconds. Find the heat produced in (i) joule (ii) calorie.
Solution:
Data: V = 100 V, R = 50 Ω, t = 6 minutes and 58 seconds = (6 × 60 + 58) s = (360 + 58)
= 418 s, H = ?

Heat generated = 83600 joules.

Heat produced = 2 × 10⁴ calories.

Numerical Problems For Practice:

Question 1.
When the voltage applied across a bulb is 200 V, the current passing through the bulb is 0.1 A. Find the power of the bulb.
Answer:
20 W

Question 2.
A bulb of 100 W is connected across a source of 200 V. Find the current drawn by it.
Answer:
0.5 A

Question 3.
A bulb of 60 W is connected across a source of 240 V. Find the resistance of the bulb.
Answer:
960 Ω

Question 4.
If the current passing through a bulb is 0.15 A and the power of the bulb is 30 W, find the voltage applied across the bulb.
Answer:
200 V

Question 5.
An electric appliance of rating 800 W is used 4 hours per day in the month of December. Find the number of units consumed.
Answer:
99.2 units

Question 6.
An electric appliance rated 400 W is used 5 hours per day in the month of June. If the cost of a unit is ₹ 3.00, find the energy bill for June.
Answer:
₹ 180

Question 7.
An electric bulb rated 60 W is used 10 hours per day for 20 days. If the cost of a unit is ₹ 3.00, find the energy bill.
Answer:
₹ 36

Question 8.
Two electric bulbs rated 60 W and 40 W respectively are used 5 hours per day for 20 days. If the cost of a unit is ₹ 4.00, find the cost of the energy used.
Answer:
₹ 40

Question 9.
Find the heat produced in joule if a current of 0.1 A is passed through a coil of resistance 25 Ω for one minute.
Answer:
15 J

Question 10.
Calculate the heat produced in calorie when a current of 0.1 A is passed through a wire of resistance 41.8 Ω for 5 minutes.
Answer:
30 calories

Question 11.
Calculate the heat produced in calorie when a current of 0.2 A is passed through a wire of resistance 41.8 Ω for 10 minutes.
Answer:
240 calories

Question 12.
Find the heat produced in calorie when a current of 0.2 A is passed through a wire of resistance 20.9 Ω for 10 minutes.
Answer:
120 calories

Question 13.
A potential difference of 100 V is applied across a wire of resistance 50 Ω for one minute. Find the heat produced in joule.
Answer:
1.2 × 10⁴ joules

Question 14.
A potential difference of 100 V is applied across a wire for two minutes. If the current through the wire is 0.1 A, find the heat produced in joule.
Answer:
1200 joules

Question 15.
A potential difference of 100 V is applied across a wire for 6 minutes and 58 seconds.
If the current through the wire is 0.1 A, find the heat produced in calorie.
Answer:
1000 calories

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Amod Chapter 5 स एव परमाणुः Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 5 स एव परमाणुः

Sanskrit Amod Std 10 Digest Chapter 5 स एव परमाणुः Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत ।

प्रश्न अ.
अर्णवः पाकगृहात् किम् आनयति?
उत्तरम्‌ :‌
अर्णवः पाकगृहात् मुष्टिमात्रान् तण्डुलान् आनयति।

प्रश्न आ.
कः परमाणुः?
उत्तरम्‌ :‌
द्रव्यस्य अन्तिम : घटक : मूलं तत्त्वं च परमाणुः ।

प्रश्न इ.
परमाणुसिद्धान्तः केन महर्षिणा कथितः?
उत्तरम्‌ :‌
परमाणुसिद्धान्त: कणादमहर्षिणा कथितः ।

प्रश्न ई.
महर्षिणा कणादेन परमाणुविषये किं प्रतिपादितम् ?
उत्तरम्‌ :‌
महर्षिणा कणादेन परमाणुविषये प्रतिपादितं यत् परमाणुः अतीन्द्रियः, सूक्ष्मः, निरवयवः, नित्यः, स्वयं व्यावर्तकः च ।

प्रश्न उ.
महर्षेः कणादस्य मतानुसारं परमाणोः व्याख्या का?
उत्तरम्‌ :‌
जालसूर्यमरीचिस्थं यत् सूक्ष्म रजः दृश्यते तस्य षष्ठतमः भाग: स: परमाणु: उच्यते इति परमाणो: व्याख्या महर्षे: कपादस्य।

2. सूचनानुसार कृती: कुरुत ।

प्रश्न अ.
अर्णवः जपाकुसुमं गृहीत्वा प्रविशति । (पूर्वकालवाचकम् अव्ययं निष्कासयत ।)
उत्तरम्‌ :‌
अर्णव: जपाकुसुमं गृह्णाति प्रविशति च ।

प्रश्न आ.
किं दृष्टं त्वया? (वाच्यपरिवर्तनं कुरुत ।)
उत्तरम्‌ :‌
त्वं किं दृष्टवान्।

प्रश्न इ.
वयं तु केवलं तस्य महाभागस्य नामधेयं जानीमः । (वाक्यम् एकवचने परिवर्तयत ।)
उत्तरम्‌ :‌
अहं तु केवलं तस्य महाभागस्य नामधेयं जानामि।

प्रश्न ई.
अहं विस्तरेण पठितुम् इच्छामि । (वाक्यं लङ्लकारे परिवर्तयत ।)
उत्तरम्‌ :‌
अहं विस्तरेण पठितुम् ऐच्छम्।

प्रश्न उ.
महाविद्यालये कणादविषयकाणि पुस्तकानि सन्ति। (वाक्यम् एकवचने परिवर्तयत ।)
उत्तरम्‌ :‌
महाविद्यालये कणादविषयक पुस्तकम् अस्ति।

प्रश्न ऊ.
भवान् स्वीकरोतु । (‘भवान्’ स्थाने ‘त्वं’ योजयत ।)
उत्तरम्‌ :‌
त्वं स्वीकुरु।

प्रश्न ए.
त्वं द्रष्टुं शक्नोषि । (‘त्वं’ स्थाने ‘भवान्’ योजयत ।)
उत्तरम्‌ :‌
भवान् तण्डुलान् आनयतु ।

प्रश्न ऐै.
महर्षिणा परमाणो: व्याख्या कृता । (वाच्यपरिवर्तनं कुरुत ।)
उत्तरम्‌ :‌
महर्षि : परमाणोः व्याख्यां कृतवान्।

प्रश्न ओ.
वयं महाभागस्य नामधेयं जानीमः । (वाच्यपरिवर्तनं कुरुत ।)
उत्तरम्‌ :‌
अस्माभिः महाभागस्य नामधेयं ज्ञायते।

प्रश्न औ.
सम्यग् उक्तं त्वया । (वाच्यपरिवर्तनं कुरुत ।)
उत्तरम्‌ :‌
त्वं सम्यग् उक्तवान्।

3. जालरेखाचित्रं पूरयत

प्रश्न 1.
जालरेखाचित्रं पूरयत

उत्तरम्‌ :‌

4. माध्यमभाषया उत्तरं लिखत ।

प्रश्न अ.
महर्षिः कणादः परमाणुविषये किं प्रतिपादितवान् ?
उत्तरम्‌ :‌

भारतीय ऋषि व तत्वज्ञ कणाद यांनी परमाणूचा सिद्धांत मांडला. त्यानुसार, परमाणू हा द्रव्याचा अंतिम घटक आहे. व त्यामागील मूलतत्त्व आहे. परमाणू हे द्रव्याचे मूळ कारण आहे. परमाणूच्या स्वरूपाविषयी सांगताना कणाद पुढील स्पष्टीकरण देतात – परमाणू हा इंद्रियांना अगोचर, अतिशय सूक्ष्म, अवयवहीन, नित्य व स्वत:भोवती भ्रमणशील असा आहे.

थोडक्यात, कणाद ऋषी परमाणूचा सिद्धांत स्पष्ट करतात व विश्वाचे अस्तित्व टिकवून ठेवणाऱ्या प्रत्येक द्रव्यामागे ‘परमाणू हेच कारण असल्याचे मानतात.

The theory of atoms was formulated by an Indian sage and philosopher कणाद, Sage कणाद considered the last element of a substance and the basic principle as परमाणु, an atom. परमाणु is the chief cause of the substance. Sage कणाद further explained that परमाणु is inaccessible to the senses, very small (microscopic), formless, eternal and self-revolving.

In brief, sage कणाद believed in the theory of परमाणु and accepted it to be the cause of each substance, because of which the world exists.

प्रश्न आ.
‘तण्डुलान् आनय’ इति पिता अर्णवं किमर्थम् आदिष्टवान् ?
उत्तरम्‌ :‌

स एव परमाणु:’ या पाठातील अर्णव व त्याच्या वडिलांच्या संभाषणाद्वारे परमाणूची संकल्पना स्पष्ट होते. एकदा अर्णव त्याच्या बागेतून जास्वंदाचे फूल आणतो. फुलातील परागकण बघत असताना अर्णवचे वडील त्याला सूक्ष्मदर्शिकेमधून ते कण पाहण्याचा सल्ला देतात. परागकणांतील इतर घटकही सूक्ष्मदर्शिकेतून सहज दिसल्यावर अर्णवला आश्चर्य वाटते.

तेव्हा त्याचे वडील ‘स एव त्याला विचारतात की ज्याप्रमाणे आपण सूक्ष्मदर्शिकतून परागकण पाहू शकतो, तसेच परमाणू सुद्धा पाहता येतो का? यानंतर अर्णव त्याच्या वडिलांना परमाणूबद्दल विचारतो. त्याच्या शंकेचे निरसन करण्यासाठी अर्णवचे वडील त्याला मूठभर तांदूळ आणावयास सांगतात.

त्यातील एक तांदळाचा दाणा जितका विभागला जाऊ शकतो, तितके त्याचे विभाजन करण्यास सांगतात. पुढे ‘परमाणू’ बद्दल स्पष्टीकरण देताना ते सांगतात की तांदूळ एका मर्यादपर्यंतच तोडला जाऊ शकतो, त्या विभाजनानंतर जो सूक्ष्म कण राहतो, तो म्हणजे परमाणू. अशा प्रकारे, तांदळाच्या उदाहरणाद्वारे अर्णवचे वडील त्याला परमाणूबद्दल योग्य ते ज्ञान देतात.

‘स एव परमाणुः’ reveals the philosophy behind the concept of परमाणु through the conversation between अर्णव and his father.

Once अर्णव brought a hibiscus-flower from his garden. He was observing its pollengrains, then his father advised him to observe it through microscope. was amazed to see the pollen-grain with its elements. After a while, father asked him, can we see परमाणू like pollen-grains through microscope? अर्णव questioned his father about 40. To answer his question, aura’s father instructed him to bring handful of rice-grains.

Later, father told अर्णव to break it till its last part. Father explained that just as rice. grains will be powdered if divided further likewise an atom is that part of the substance which can’t be obtained by division In this way, with the help of rice-grains example ama’s father aptly explains the concept of परमाणू.

5. समानार्थकशब्दान् लिखत ।
कुसुमम्, विश्वम्, पिता, नामधेयम्, सूर्यः ।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दान् लिखत ।
कुसुमम्, विश्वम्, पिता, नामधेयम्, सूर्यः ।

6. विरुद्धार्थकशब्दान् मञ्जूषात: अन्विष्य लिखत |
सत्यम्, अन्तिमः, अनित्यः, लघुः, सूक्ष्मः, (आद्यः, गुरुः, नित्यः, असत्यम्, स्थूल:)

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थकशब्दान् मञ्जूषात: अन्विष्य लिखत |
सत्यम्, अन्तिमः, अनित्यः, लघुः, सूक्ष्मः, (आद्यः, गुरुः, नित्यः, असत्यम्, स्थूल:)
उत्तरम्‌ :‌

• सत्यम् × असत्यम्, अनृतम्।
• अन्तिमः × आद्यः।
• अनित्यः × नित्यः।
• लघुः × बृहत्, स्थूलः।
• सूक्ष्मः × स्थूलः।

7. उचितं पर्यायं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत ।

प्रश्न 1.
अ. एतद् विश्वं ………… निर्मितम् । (तण्डुलै:/अणुभिः)
आ. …………… द्रव्यस्य मूलकारणम् । (परमाणुः/विज्ञानं) ।
इ. रजसः ……….. भागः परमाणुः । (षष्ठतमः/शततमः)
उत्तरम्‌ :‌
अ. अणुभिः
आ. परमाणुः
इ. षष्ठतम

8. नामतालिकां पूरयत ।

प्रश्न 1.
नामतालिकां पूरयत

9. क्रियापदतालिकां पुरयत ।

प्रश्न 1.
क्रियापदतालिकां पुरयत ।

Sanskrit Amod Class 10 Textbook Solutions Chapter 5 स एव परमाणुः Additional Important Questions and Answers

अवबोधनम्

(क) उचितं पर्यायं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.

1. अर्णवः उद्यानात् ……………. गृहीत्वा प्रविशति। (कमलम् / जपाकुसुमम्)
2. जपाकुसुमस्य परागकणाः …………. आसन्। (सूक्ष्माः / स्थूला:)
3. सूक्ष्मकणेषु तस्य …………. दृश्यन्ते। (अङ्गानि/गात्राणि)
4. अर्णव: मुष्टिमात्रान् तण्डुलान् ……….. आनयति। (उद्यानत: / महानसत:)
5. अणुभ्यः …………….. परमाणवः । (सूक्ष्मतराः / स्थूलतराः)

उत्तरम् :

1. जपाकुसुमम्
2. सूक्ष्मा:
3. अगानि
4. महानसतः
5. सूक्ष्मतरा:

प्रश्न 2.
पिता अर्णवाय स्वमहाविद्यालयम् आगन्तुं कथयति यतः …..।
(अ) पितु: महाविद्यालये कणादविषयकानि पुस्तकानि सन्ति।
(ब) पितुः महाविद्यालये स्नेह – सम्मेलनम् अस्ति।
उत्तरम् :
पितुः महाविद्यालये कणादविषयकानि पुस्तकानि सन्ति।

(ख) कः कं वदति?

प्रश्न 1.
1. अस्माकम् उद्यानात् जपाकुसुमम् आनीतम् मया।
2. किं दृष्टं त्वया?
उत्तरम् :
1. अर्णवः पितरं वदति।
2. पिता अर्णवं वदति।

प्रश्न 2.
मुष्टिमात्रान् तण्डुलान् महानसतः आनय।
उत्तरम् :
पिता अर्णवं वदति।

प्रश्न 3.
कियान् लघुः अस्ति एषः।
उत्तरम् :
अर्णव : पितरं वदति।

प्रश्न 4.
अयं खलु कणादमहर्षेः सिद्धान्तः।
उत्तरम् :
पिता अर्णवं वदति।

प्रश्न 5.
वयं तु केवलं महाभागस्य नामधेयम् एव जानीमः।
उत्तरम् :
अर्णवः पितरं वदति।

(ग) पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
सूक्ष्मेक्षिका कुत्र वर्तते?
उत्तरम् :
अर्णवस्य पितु: पार्श्वे उत्पीठिकायां सूक्ष्मेक्षिका वर्तते।

प्रश्न 2.
अर्णवेन कुत: जपाकुसुमम् आनीतम्?
उत्तरम् :
अर्णवेन तस्य उद्यानात् जपाकुसुमम् आनीतम्।

प्रश्न 3.
विश्व केभ्य: निर्मितम्?
उत्तरम् :
विश्वं परमाणुभ्यः निर्मितम्।

प्रश्न 4.
अणवस्य जिज्ञासा कश्वं शाम्येत्?
उत्तरम् :
कणादविषयकस्य नैकानि पुस्तकानि पठित्वा अर्णवस्य जिज्ञासा शाम्येत्।

(घ) वाक्यं पुनर्लिखित्वा सत्यम् । असत्यम् इति लिखत।

प्रश्न 1.

1. एतद् विश्वम् अणुभ्यः निर्मितम्।
2. परमाणवः सूक्ष्मेक्षिकया दृश्यन्ते।
3. अर्णवस्य पिता चित्रकलायाः प्राध्यापकः।

उत्तरम् :

1. सत्यम्।
2. असत्यम्।
3. असत्यम्।

प्रश्न 2.
1. अर्णवः क्षेत्रात् तण्डुलान् आनयति।
2. अर्णवेन तण्डुलस्य भागत्रयं कृतम्।
उत्तरम् :
1. असत्यम्।
2. असत्यम्।

(च)

प्रश्न 1.
एष: गद्यांश: कस्मात् पाठात् उद्धृतः?
उत्तरम् :
एष: गद्यांशः ‘स एव परमाणुः’ इति पाठात् उद्धतः।

शब्दज्ञानम् :

(क) सन्धिवग्रहः

1. उद्यानाद् जपाकुसुमम् – उद्यानात् + जपाकुसुमम्।
2. एतद् विश्वम् – एतत् + विश्वम्।

(ख) त्वान्त-ल्यबन्त-तुमन्त-अव्ययानि।

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा / ध्वा / ट्वा / ड्वा / इत्वा /अयित्वा	तुमन्त अव्यय  धातु + तुम् / धुम् / टुम् / डुम् / इतुम्/अयितुम्
गृहीत्वा	द्रष्टुम

(ग) विभक्त्यन्तरूपाणि।.

• तृतीया – मया, त्वया, सूक्ष्मेक्षिकया।
• पज्ञमी – परमाणुभ्यः, उद्यानात्।
• षष्ठी – तस्य, अस्माकम, तेषाम्, विज्ञानस्य, कणानाम्।
• सप्तमी – पुस्तकपठने, उत्पीठिकायाम, सूक्ष्मकणेषु ।
• सम्बोधन – पितः।

(घ) विशेषण – विशेष्य – सम्बन्धः।

विशेषणम्	विशेष्यम्
1. कियन्तः, सूक्ष्माः	परागकणाः
2. मग्नः	पिता

(च) लकारं लिखत।

प्रश्न 1.
1. सूक्ष्मेक्षिकया पश्य।
2. तेषां कणानां रचनाम् अपि द्रष्टुं शक्नोषि।
उत्तरम् :
1. लोट्लकारः
2. लट्लकार:

पृथक्करणम् ।

(क) घटकाधारेण शब्दपेटिकां पूरयत।
(सूक्ष्मकणस्य अङ्गानि, परागकणाः, जपाकुसुमम्)

(ख)

1. तथेति – तथा + इति।
2. यथाकथमपि – यश्चाकश्चम् + अपि ।
3. इतोऽपि – इत: + अपि।
4. सम्यग् उक्तम् – सम्यक् + उक्तम्।
5. एतद् विभाजनम् – एतत् + विभाजनम्।

(ख) क्रमेण योजयत।

प्रश्न 1.

1. अणवस्य सूक्ष्मेक्षिकया निरीक्षणम्।
2. पितुः पुस्तकपठनम्।
3. सूक्ष्मकणेषु तेषाम् अङ्गानां दर्शनम्।
4. अर्णवेन जपाकुसुमस्य चयनम्।

उत्तरम् :

1. अर्णवेन जपाकुसुमस्य चयनम्।
2. पितुः पुस्तकपठनम्।
3. अर्णवस्य सूक्ष्मेक्षिकया निरीक्षणम्।
4. सूक्ष्मकणेषु तेषाम् अङ्गानां दर्शनम्।

प्रश्न 2.

1. पितुः परमाणुविषयकं स्पष्टीकरणम्।
2. अर्णवस्य परमाणुविषये पृच्छा।
3. अर्णवेन तण्डुलस्य भागद्वये विभाजनम्।
4. मुष्टिमात्रान् तण्डुलान् आनेतुं पितुः आदेशः।

उत्तरम् :

1. अर्णवस्य परमाणुविषये पृच्छा।
2. मुष्टिमात्रान् तण्डुलान् आनेतुं पितुः आदेशः ।
3. अर्णवेन तण्डुलस्य भागद्वये विभाजनम्।
4. पितुः परमाणुविषयकं स्पष्टीकरणम्।

प्रश्न 3.

1. पितुः स्वस्य महाविद्यालये निमन्त्रणम्।
2. ‘वैशेषिकसूत्राणि’ इति ग्रन्थविषये चर्चा।
3. पित्रा कणादमहर्षेः सिद्धान्तविषये कथनम्।
4. अर्णवस्य विस्तरेण पठनस्य इच्छा।

उत्तरम् :

1. पित्रा कणादमहर्षेः सिद्धान्तविषये कथनम्।
2. ‘वैशेषिकसूत्राणि’ इति ग्रन्थविषये चर्चा ।
3. अर्णवस्य विस्तरेण पठनस्य इच्छा।
4. पितुः स्वस्य महाविद्यालये निमन्त्रणम्।

(ख) त्वान्त-ल्यबन्त-तुमन्त-अव्ययानि ।

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा / ध्या / वा / हवा / इत्वा / अयित्वा	तुमन्त अव्यय धातु + तुम् / धुम् / दुम ढुम् / इतुम्/अयितुम्
उक्त्वा	कर्तुम्

(ग) विभक्त्यन्तरूपाणि।

• तृतीया – मया, त्वया।
• पक्षमी – पाकगृहात, यस्मात्।
• षष्ठी – एतस्य, तस्य।

(घ) विशेषण – विशेष्य सम्बन्धः।

विशेषणम्	विशेष्यम्
1. मुष्टिमात्रान्	तण्डुलान्
2. लघुतरम्	भागम्
3. सूक्ष्मतराम	भागम्
4. परमः	अणुः

(च) लकारं लिखत।

प्रश्न 1.
1. इमं तण्डुलं विभज।
2. यदि क्रियते तर्हि चूर्णं भवेत्।
उत्तरम् :
1. लोट्लकारः
2. विधिलिङ्लकार:

(च) वाक्यं पुनर्लिखित्वा सत्यम् । असत्यम् इति लिखत।

प्रश्न 1.

1. द्रव्यस्य आदिम: घटक; परमाणुः अस्ति।
2. परमाणो: सिद्धान्तः प्राय: एकोनविंशतितमे शतके महर्षिकणादेन प्रतिपादितः।
3. अर्णवस्य पितुः महाविद्यालये कणादविषयकाणि नैकानि पुस्तकानि सन्ति।

उत्तरम् :

1. असत्यम्।
2. असत्यम्।
3. सत्यम्।

शब्दज्ञानम्।

(क) सन्धिविग्रहः।

1. तदपि  – तत् + अपि।
2. षष्ठतमो भागः – षष्ठतम : + भागः।
3. स उच्यते – सः + उच्यते।
4. एतद्विषये – एतत् + विषये।

(ख) त्वान्त-ल्यबन्त-तुमन्त-अव्ययानि।

तुमन्त अव्यय धातु + तुम् / धुम् / टुम् / डुम् / इतुम् / अयितुम्

पठितुम्

(ग) विभक्त्यन्तरूपाणि।

• तृतीया – तेन, महर्षिणा, मुनिना, निश्चयेन।
• षष्ठी – महर्षेः, द्रव्यस्य, तस्य, महाभागस्य, परमाणोः ।
• सप्तमी – पञ्चमे, षष्ठे, शतके, ग्रन्थे।

(घ) विशेषण – विशेष्य – सम्बन्धः ।

विशेषणम्	विशेष्यम्
1. अन्तिमः	घटकः
2. मूलम्	तत्वम्
3. पञ्चमे, षष्ठे	शतके
4. महर्षिणा	कणादेन
5. अतीन्द्रियः	परमाणुः
6. सूक्ष्मः	परमाणुः
7. निरवयवः	परमाणुः
8. नित्यः	परमाणुः
9. स्वयं व्यावर्तकः	परमाणुः
10. सूक्ष्मम्	रज:
11. षष्ठतमः	भागः
12. नैकानि	पुस्तकानि

(च) लकारं लिखत।

प्रश्न 1.

1. कणादविषयकाणि नैकानि पुस्तकानि सन्ति।
2. वयं महाभागस्य नामधेयम् एव जानीमः।
3. मम महाविद्यालयम् आगच्छ।

उत्तरम् :

1. लट्लकारः
2. लट्लकारः
3. लोट्लकार:

(ग) त्वं स्थाने ‘भवान् / भवती’ अथवा ‘भवान् / भवती’ स्थाने ‘त्वं’ योजयत।

प्रश्न 1.
त्वं द्रष्टुं शक्नोषि।
उत्तरम् :
भवान् द्रष्टुं शक्नोति।

प्रश्न 2.
त्वं श्व: मम महाविद्यालयम् आगच्छ।
उत्तरम् :
भवान् श्व: मम महाविद्यालयम् आगच्छतु ।

प्रश्न 3.
त्वं सूक्ष्मेक्षिकया पश्य।
उत्तरम् :
भवान् सूक्ष्मेक्षिकया पश्यतु ।

प्रश्न 4.
त्वम् इमं तण्डुलं विभज।
उत्तरम् :
भवान् इमं तण्डुल विभजतु ।

प्रश्न 5.
त्वं जानासि किम्?
उत्तरम् :
भवान् जानाति किम्?

(घ) वचनं परिवर्तयत।

प्रश्न 1.
ते परमाणवः सूक्ष्मेक्षिकया अपि न दृश्यन्ते। (वाक्यं एकवचने परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
सः परमाणुः सूक्ष्मेक्षिकया अपि न दृश्यते ।

प्रश्न 2.
इमं तण्डुल विभज। (वाक्यं बहुवचने परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
इमान्/एनान् तण्डुलान् विभज।

प्रश्न 3.
कियन्तः सूक्ष्माः तस्य परागकणाः । (वाक्यं एकवचने परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
कियान् सूक्ष्म: तस्य परागकणः।

प्रश्न 4.
अहम् एतद्विषये विस्तरेण पठितुम् इच्छामि। (वाक्यं बहुवचने परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
वयम् एतद्विषये विस्तरेण पठितुम् इच्छामः।

(च) लकारं परिवर्तयत।

प्रश्न 1.
अर्णवः तथा करोति। (वाक्यं लङ्लकारे परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
अर्णवः तथा अकरोत्।

प्रश्न 2.
तव जिज्ञासा निश्चयेन शाम्येत्। (वाक्यं लोट्लकारे परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
तव जिज्ञासा निश्चयेन शाम्यतु।

समासाः

स एव परमाणुः Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

जगाच्या उत्पत्तीबाबत आतापर्यंत अनेक सिद्धांत मांडले गेले आहेत. विश्व हे छोट्या कणांनी बनलेले आहे हा विचार अतिशय प्राचीन आहे. आण्विक सिद्धांताच्या विकासाचे श्रेय जॉन डाल्टन या इंग्रज रसायन व भौतिकशास्त्रज्ञास दिले जाते.

प्राचीन काळात, भारतीय ऋषी व तत्त्वज्ञ, आचार्य कणादांनी अणूचा सिद्धांत मांडला. त्यांच्या अणुविषयक संकल्पना व विश्वाचे स्वरूप याबाबत सखोल माहिती ‘वैशेषिक दर्शन’ या त्यांच्या ग्रंथात दिली आहे ‘स एव परमाणु:’ या पाठामध्ये अर्णवचे वडील सुबोध, सोप्या उदाहरणाने परमाणूची संकल्पना स्पष्ट करतात.

Many propositions regarding world’s evolution have been put forth to date. The world is made of tiny particles is a very ancient insight. John Dalton, an English chemist and physicist is the man credited today with the development of atomic theory.

In the ancient times, theory of atoms was formulated by an Indian sage and philosopher, कणाद. His ideas about the atom and the nature of the universe are written in his trentise ‘वैशेषिक दर्शन’. In the lesson, ‘स एव परमाणु: अर्णव’s father explains the concept of sty (atom) with lucid examples.

परिच्छेदः 1

अर्णव: जपाकुसुम …………………. न दृश्यन्ते।

अनुवादः

(अर्णव जास्वंदाचे फूल घेऊन प्रवेश करतो. त्याचे वडील विज्ञानाचे प्राध्यापक आहेत. ते पुस्तक वाचण्यात तल्लीन झाले आहेत. त्यांच्या जवळच टेबलावर सूक्ष्मदर्शिका आहे.)

• अर्णव – अहो बाबा, मी आपल्या बागेतून जास्वंदाचे फूल आणले आहे. त्याचे परागकण किती सूक्ष्म आहेत ना!
• वडील – सूक्ष्मदर्शिकने पहा. तू त्याच्या कणांची रचनासुद्धा पाहू शकतोस. (अर्णव तसे करतो)
• वडील – तू काय पाहिलेस?
• अर्णव – बाबा, ते (अद्भुत) विलक्षण आहे. सूक्ष्मकणांमध्ये त्यांचे भाग दिसत आहेत.
• बाबा – अर्णव, फुलाचे हे अंश तू सूक्ष्मदर्शिकेने पाहू शकतोस. पण हे जग अणूंनी निर्माण झाले आहे. ते अणू सूक्ष्मदर्शिकने सुद्धा दिसत नाहीत.

(अर्णव enters taking the hibiscus-flower. His father is a professor of science. He is engrossed in reading a book. Near him, there is a microscope on the table.)

• Arnav: Oh father, I have brought a hibiscus flower from our garden. Its pollen-grains are indeed microscopic!
• Father: Observe it through a microscope. You can see even the structure of its particles. (Arnav does accordingly.)
• Father: What did you see (observe)?
• Arnav: O father, it is amazing. The parts of these minute particles are seen.
• Father: Arnav, you can see the parts of this flower through microscope. But this world is created from atoms. Those atoms are not seen even through the microscope.

परिच्छेदः 2

अर्णवः परमाणुः ………….. परमः अणुः ।

अनुवादः

• अर्णव – परमाणू म्हणजे काय?
• बाबा – अच्छा, मी सांगतो. स्वयंपाकघरातून मूठभर तांदूळ आण.
• अर्णव – (हो असे म्हणून, तो स्वयंपाकघरातून तांदूळ आणतो) बाबा, है घ्या.
• बाबा – आता या तांदळाचे भाग कर.
• अर्णव – बाबा, किती लहान (तांदूळ) आहे हा. बघा, मी कसेबसे याचे दोन तुकडे केले.
• बाबा – इथून पुढे (याचे) लहान भाग करणे शक्य आहे का?
• अर्णव – जर केले तर त्याची भुकटी होईल.
• बाबा – तू बरोबर सांगितले. जिथे हे विभाजन संपते व जिथून सर्वात सूक्ष्म भाग मिळविणे (सुद्धा) शक्य नसते, तोच परमाणू होय.
• Arnav: What is an atom?
• Father: Well, I tell you. Bring a handful of rice
• grains from the kitchen.
• Arnav: (Saying yes, brings rice-grains from the kitchen.) O father, please take it.
• Father: Now divide this rice grain.
• Arnav: O father, how small is this! See, somehow I made it into two parts.
• Father: Is it possible to make (even) smaller than this?
• Arnav: If we do it (if it is done), it would be powdered.
• Father: You said it right. Where this division ends from which no smaller part can be obtained, that itself is an atom.

परिच्छेदः 3

अर्णवः परमाणुः ……….. परमः अणुः ।

अनुवादः

• Arnav: An atom is the last element of a substance and the basic principle, isn’t it?
• Father: Right. This is great sage कणाद’s theory. Do you know? The sage explained that an atom is the basic reason of the substance. That too, probably in the fifth-sixth century BC.
• Arnav: O father, what all is told by sage regarding an atom? We merely know the name of the great one.
• Father: The Sage कणाद explained-An atom is beyond senses, tiny, indivisible, eternal and self-revolving. He has given the definition of परमाणु in his book ‘वैशेषिकसूत्राणि.’
• Arnav: What is that definition?
• Father: An atom is the sixth part of the fine (micro) dust particle that is located in a beam of sun-rays entering through a grilled window
• Arnav: I wish to know about it in detail.
• Father: Good! (Then) You come to my college tomorrow. There are many books regarding US Definitely your curiosity would be pacified.
• अर्णव – परमाणू हा द्रव्याचा अंतिम घटक व मूळतत्त्व आहे; हे खरे आहे ना?
• बाबा – बरोबर, खरे तर, हा महर्षी कणादांचा सिद्धांत आहे; तुला माहीत आहे का? परमाणू हे द्रव्याचे मूळ कारण आहे असे प्रतिपादन महर्षीनी केले. ते सुद्धा, सुमारे ख्रिस्तपूर्व पाचव्या किंवा सहाव्या शतकात.
• अर्णव – बाबा, परमाणूसंबंधी महर्षी कणादांनी काय काय सांगितले आहे? आम्हांला तर फक्त त्या महान व्यक्तीचे नावच माहीत आहे.
• बाबा – कणाद ऋषींनी स्पष्ट केले (की) – अणू (हा) इंद्रियांच्या पलीकडे, सूक्ष्म, अवयवहीन, नित्य आणि स्वयंपरिभ्रमणशील आहे. ‘वैशेषिकसूत्राणि’ या त्यांच्या ग्रंथात त्यांनी परमाणूची व्याख्या केली आहे.
• अर्णव – ती व्याख्या काय आहे?
• बाबा – जाळीदार खिडकीतून येणाऱ्या सूर्यकिरणांतील सूक्ष्म धूलिकणाच्या साव्या भागाला परमाणू असे म्हटले जाते.
• अर्णव – मला त्याबद्दल सविस्तर जाणून घ्यायची इच्छा आहे.
• बाबा – छान! तू उद्या माझ्या महाविद्यालयात ये. तिथे कणादांविषयी अनेक पुस्तके आहेत. तुझी जिज्ञासा नक्कीच शमेल.

शब्दार्थाः

1. प्राध्यापक: – professor – महाविद्यालयातील शिक्षक
2. मानः – engrossed – तल्लीन
3. परमाणुः – atom – अणू
4. जपाकुसुमम् – hibiscus-flower – जास्वंदाचे फूल
5. सूक्ष्मेक्षिका – microscope – सूक्ष्मदर्शिका
6. परागकणाः – pollen – grains – परागकण
7. अङ्गानि – parts – भाग
8. उत्पीठिकायाम् – on the table – टेबलावर
9. गृहीत्वा – taking – घेऊन
10. पश्चे – near – जवळ
11. द्रष्टुं शक्नोषि – able to see – तू पाहू शकतोस
12. कियान् – how much – किती
13. चूर्णम् – powder – भुकटी
14. सूक्ष्मतरम् – minuscule – सर्वात सूक्ष्म / लहान
15. तण्डुलान् – rice-grains – तांदूळ
16. मुष्टिमात्रान् – handful of – मूठभर
17. महानसतः/ पाकगृहात् – from kitchen – स्वयंपाकघरातून
18. समाप्यते – ends/stops – संपते / थांबते
19. आनय – bring – आण
20. विभज – split – भाग कर / विभाजन कर
21. यथाकथमपि – somehow – कसेतरी
22. इतोऽपि – than this – यापेक्षा
23. सम्यक् – right – बरोबर
24. सिद्धान्तः – proposition, theory – सिद्धांत
25. निरवयवः – formless – अवयव नसलेला / अवयवहीन
26. स्वयं व्यावर्तक: – self-revolving – स्वयं परिभ्रमणशील
27. अतीन्द्रियः – beyond senses – इंद्रियांच्या पलीकडे
28. षष्ठतमः – sixth – सहावा
29. तत्वम् – basic principle – मूळतत्त्व
30. जालसूर्य – located in a beam – झरोक्यातील
31. मरीचिस्थम् – of the sun-ray from a grill – सूर्यकिरणात
32. प्रतिपादितम् – explained, stated – स्पष्टीकरण दिले, मांडले
33. रजः – dust particle – धूलिकण
34. जिज्ञासा – curiosity – उत्सुकता
35. द्रव्यस्य – of substance – द्रव्याचे
36. शाम्येत् – would pacify – शमविली जाईल
37. प्रायः – approximately – सुमारे
38. श्चः – tomorrow – उद्या

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Marathi Solutions Aksharbharati Chapter 14 बीज पेरले गेले Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 14 बीज पेरले गेले

Marathi Aksharbharati Std 10 Digest Chapter 14 बीज पेरले गेले Textbook Questions and Answers

प्रश्न 1.
कारणे लिहा.

(अ) लेखकाच्या आई-वडिलांनी मन घट्ट करून मुलांचा निरोप घेतला, कारण ………………………….
उत्तर:
लेखकाच्या आई-वडिलांनी मन घट्ट करून मुलांचा निरोप घेतला कारण आपल्या मुलांनी चांगले शिकावे, मोठा ऑफिसर व्हावे व घराण्याचे नाव उज्ज्वल करावे, या उद्देशाने मन घट्ट करून लेखकाच्या आई -वडिलांनी मुलांचा निरोप घेतला.

(आ) लेखकाला लहानपणी अनेक खेळाडू पाहण्याची संधी मिळाली. कारण ………………………….
उत्तरः
लेखकाला लहानपणी अनेक खेळाडू पाहण्याची संधी मिळाली कारण लेखकांचे चुलते वाय.एम.सी.ए. च्या कंपाऊंडमध्ये राहत असत. लेखकही शिक्षणासाठी काकांकडे राहत होते. त्या कम्पाऊंडमध्ये अनेक सभासद खेळण्यासाठी येत असत.

(इ) ‘आंधळा मागतो एक डोळा आणि देव देतो दोन’ असे लेखकास वाटले, कारण ………………………….
उत्तरः
‘आंधळा मागतो एक डोळा व देव देतो दोन’ असे लेखकाला वाटले कारण लेखकाला क्रिकेट खेळ आवडू लागला होता. त्यांच्या कम्पाऊंडमध्ये सभासद खेळण्यासाठी येत त्यावेळी लेखकालाही चेंडू फेकण्यासाठी बोलावले जाई आणि लेखकाला हा खेळ आवडत असल्यामुळे तेही या कामासाठी तयार असत.

(ई) दुसऱ्या मुलांच्या हातांत खेळणी पाहून लेखकाला लहानपणी त्यांचा हेवा वाटत असे, कारण ………………………….
उत्तरः
दुसऱ्या मुलांच्या हातात खेळणी पाहून लेखकाला लहानपणी त्यांचा हेवा वाटत असे कारण तुटपुंज्या पगारात लेखकाचे वडील घरखर्च भागवत होते. त्यामुळे लेखकासाठी खेळणी विकत घेऊ शकत नव्हते.

प्रश्न 2.
आकृती पूर्ण करा.

उत्तरः

प्रश्न 3.
ओघतक्ता तयार करा.

उत्तरः

प्रश्न 4.
खालील शब्दांसाठी पाठात आलेले समानार्थी शब्द शोधून लिहा.
(i) सही
(ii) निवास
(iii) क्रीडा
(iv) प्रशंसा
उत्तरः
(i) सही – स्वाक्षरी
(ii) निवास – घर
(iii) क्रीडा – खेळ
(iv) प्रशंसा – स्तुती

प्रश्न 5.
खालील वाक्यांत कंसातील वाक्प्रचारांचा योग्य उपयोग करून वाक्ये पन्हा लिहा. (आनंद गगनात न मावणे, हेवा वाटणे, खूणगाठ बांधणे, नाव उज्ज्वल करणे)

(अ) मोठे झाल्यावर रुग्णांची सेवा करण्यासाठी मी नर्स होण्याचे मनाशी निश्चित केले.
उत्तरः
मोठे झाल्यावर रुग्णांची सेवा करण्यासाठी मी नर्स होण्याची मनाशी खूणगाठ बांधली.

(आ) दारात अचानक मामा-मामींना बघून सर्वांना खूप आनंद झाला.
उत्तरः
अचानक दारात मामा-मामींना बघून सगळ्यांचा आनंद गगनात मावेनासा झाला.

(इ) आंतरराष्ट्रीय स्पर्धामध्ये कौस्तुभने बुद्धिबळ खेळात शाळेचे नाव उंचावले.
उत्तरः
आंतरराष्ट्रीय स्पर्धांमध्ये कौस्तुभने बुद्धिबळ खेळांत शाळेचे नाव उज्ज्वल केले.

(ई) मानसीने म्हटलेल्या गाण्याचे सर्वांनी केलेले कौतुक ऐकून मला क्षणभर तिचा मत्सर वाटला.
उत्तर:
मानसीने म्हटलेल्या गाण्याचे सर्वांनी केलेले कौतुक ऐकून मला क्षणभर तिचा हेवा वाटला.

प्रश्न 6.
स्वमत.

(अ) लेखकाच्या वडिलांची शिस्त जाणवणारे प्रसंग पाठाच्या आधारे तुमच्या शब्दांत लिहा.
उत्तरः
वडिलांची बदली वडगावाला झाल्यावर लेखकाने त्यांच्या बरोबर जाण्याचा आग्रह धरला; परंतु त्यांनी मोठे व्हावे, ऑफिसर व्हावे हे वडिलांचे स्वप्न असल्यामुळे त्यांना काकांकडे राहावे लागले.

दुसरा प्रसंग लेखक मित्रांसोबत शाळा बुडवून मॅच बघण्यासाठी गेले. हे वडिलांना कळल्यावर त्यांच्याकडून संतापाने छड्या खात लेखकास शाळेत जाऊन बसावे लागले.

अशाप्रकारे अभ्यास व शाळा याबाबत वडील कडक स्वभावाचे होते हे जाणवते.

(आ) तुमच्या मते लेखकाच्या मनात क्रिकेटचे बीज कसे रुजले असावे ते लिहा.
उत्तर:
लेखक ज्यावेळी शिक्षणासाठी काकांकडे वाय.एम.सी.ए. कंपाऊंड मध्ये राहण्यास गेले, तेथे अनेक सभासद खेळण्यासाठी येत. त्यांच्या खेळाचे निरीक्षण करून, लेखकांना त्या खेळाची भुरळ पडली. तेव्हापासून ते शाळा सुटली ना सुटली की मैदानात खेळाडूंसोबत खेळायला मिळावे; म्हणून लवकर येत असत. क्रिकेट खेळाडू होणे हे त्यांनी मनाशी पक्के केले. सतत सराव करणे, मॅच बघण्यास जाणे यासाठी ते प्रयत्नात असत. अशाप्रकारे सभोवतालचा परिसर जो खेळासाठी प्रवृत्त करतो. यामध्ये सर्व खेळाडू, स्पर्धा यांचा प्रभाव लेखकाच्या मनात क्रिकेटचे बीज रुजण्यास प्रवृत्त करणारा होता.

(इ) तुमच्या मते लेखकाच्या मनात पेरले गेलेले क्रिकेटचे बीज कसे उगवले ते लिहा.
उत्तर:
लेखक जेव्हा शिक्षणासाठी काकांकडे राहत होते त्यावेळी क्रिकेट खेळ त्यांना आवडू लागला. ते वाय.एम.सी.ए. कंपाऊंड मध्ये सभासदांसोबत खेळत असत. त्यांच्या खेळाचे निरीक्षण करत, आपणही यांच्या सारखे खेळावे. एक क्रिकेट खेळाडू व्हावे असे त्यांनी मनाशी ठरवले. मॅच पाहण्यासाठी ते मित्रांसोबत जात, त्यांच्यांशी क्रिकेटच्या खेळाच्या गप्पा मारत, इतकेच नव्हे तर वडिलांनीही त्यांचे खेळाचे वेड पाहून जुनी बॅट खरेदी करून दिली. तसेच आंतरशालेय स्पर्धेत १०० धावांचा विक्रम त्यांनी केला. अशाप्रकारे क्रिकेटचे बीज लेखकांत उगवले.

(ई) प्रतिकूल परिस्थितीवर मात करण्यासाठी आवश्यक असलेल्या गुणांसंबंधी माहिती लिहा.
उत्तर:
प्रतिकूल परिस्थिती म्हणजे ज्या परिस्थितीत कुठल्याही प्रकारचे सुखी, समाधानी जीवन प्राप्त न होणे. अनेक संकटांना सामोरे जात जीवन जगणे होय.

प्रतिकूल परिस्थितीवर मात करण्यासाठी धैर्य, जिद्द याची गरज असते जी गोष्ट पूर्ण करायची आहे, त्यासाठी सतत प्रयत्न करत राहणे, स्वत:चा आत्मविश्वास विकसित करणे, मेहनतीशिवाय यश नाही. त्यामुळे श्रमाला महत्त्व देणे. ध्येय निश्चित करून ते पूर्ण करण्याचा ध्यास घेणे या गोष्टींची आवश्यकता असते.

Marathi Akshar Bharati Class 10 Textbook Solutions Chapter 14 बीज पेरले गेले Additional Important Questions and Answers

प्रश्न १. पुढील उतारा वाचून दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा.
कृती १ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
कृती पूर्ण करा.

प्रश्न 2.
कारणे लिहा.

(i) वडिलांना मुलांसाठी खेळणी विकत घेणे शक्य नव्हते.
उत्तर:
लेखकाचे वडील त्या वेळेस पोलीस खात्यामध्ये तुटपुंज्या पगारावर नोकरी करत होते. त्यामुळे घरखर्च भागवताना फार त्रास होत असे म्हणून पैशाअभावी ते मुलांना खेळणी विकत घेऊ शकत नव्हते.

(ii) लेखक व त्यांच्या थोरल्या भावाला काकांकडे पुण्यातच रहावे लागले.
उत्तर:
लेखकाचे वडील पोलीस खात्यात असल्यामुळे त्यांची बदली वडगावला झाली. चांगले शिकावे, मोठे ऑफिसर व्हावे व घराण्याचे नाव उज्ज्वल करावे यासाठी त्यांना व त्यांच्या भावाला काकांकडे पुण्यातच रहावे लागले.

प्रश्न 3.
उताऱ्यानुसार घटनांचा क्रम लावा.

(i) वडीलांनी मन घट्ट करून निरोप घेतला.
(ii) वडिलांची बदली वडगावला झाली.
(iii) आम्ही शिकावे मोठे व्हावे असे त्यांना वाटे.
(iv) पुण्यातच शिक्षणासाठी मला व भावाला रहावे लागले.
उत्तर:
(i) वडिलांची बदली वडगावला झाली.
(ii) पुण्यातच शिक्षणासाठी मला व भावाला रहावे लागले.
(iii) आम्ही शिकावे मोठे व्हावे असे त्यांना वाटे.
(iv) वडीलांनी मन घट्ट करून निरोप घेतला.

प्रश्न 4.
एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

(i) लेखकाचा जन्म कुठे झाला?
उत्तर:
लेखकाचा जन्म पुण्यात झाला.

(ii) लेखकाचे वडील कुठल्या खात्यामध्ये नोकरी करत?
उत्तर:
लेखकाचे वडील पोलीस खात्यामध्ये नोकरी करत.

(iii) वडिलांची बदली कोठे झाली?
उत्तरः
वडिलांची बदली वडगावला झाली.

(iv) लेखक व त्यांच्या भावाला शिक्षणासाठी कोठे रहावे लागले ?
उत्तर:
लेखक व त्यांच्या भावाला शिक्षणासाठी पुण्यातच त्यांच्या काकांकडे रहावे लागले.

प्रश्न 5.
कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा.
(i) दुसऱ्या मुलांच्या हातात ……………………….. पाहून आम्हाला त्यांचा हेवा वाटत असे. (वही, पेन, खेळणी, विटी)
(ii) तिथेच झोप लागायची आणि जाग यायची ती ……………………….. प्रेमळ कुशीत. (आईच्या, ताईच्या, बायकोच्या, बाबांच्या)
(iii) ……………………….. नाव उज्ज्वल करावे या उद्देशाने त्यांनी कसेबसे मन घट्ट करून आमचा निरोप घेतला. (शालेचे, गावाचे, घराण्याचे, देशाचे)
उत्तर:
(i) खेळणी
(ii) आईच्या
(iii) घराण्याचे

कृती २ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
उत्तरे लिहा.
(i) पोलीस खात्यात नोकरी करणारे – [लेखकाचे वडील]
(ii) लेखक व भाऊ शिक्षणासाठी यांच्याकडे राहिले – [काकांकडे]

प्रश्न 2.
आकृतिबंध पूर्ण करा.

प्रश्न 3.
खालील शब्दांना मराठी शब्द सुचवा.
(i) बॅट – लाकडी फळी
(ii) स्टंप – यष्टी
(iii) बॉल – चेंडू
(iv) कॅम्प – शिबीर

प्रश्न 4.
चूक की बरोबर ते लिहा.

(i) वडिलांची बदली मडगावला झाली.
(ii) लेखक खेळकर होते.
(iii) भाऊ व लेखक यांना शिक्षणासाठी मामांकडे रहावे लागले.
(iv) मुलांनी ऑफिसर व्हावे अशी मामीची इच्छा होती.
उत्तर:
(i) चूक
(ii) बरोबर
(iii) चूक
(iv) चूक

कृती ३ : स्वमत

प्रश्न 1.
लेखकाच्या आईवडिलांनी मन घट्ट करून का निरोप घेतला असेल? तुमच्या शब्दांत सांगा.
उत्तरः
प्रत्येक आईवडिलांची एकच इच्छा असते की आपले मूल मोठे व्हावे, आपले व आपल्या घराण्याचे नाव त्याने उज्ज्वल करावे. मुलांच्या नावाने आपण ओळखले जावे. प्रत्येक पालकांची ही एकच इच्छा असते की, आपल्या मुलांची उत्तरोत्तर प्रगती व्हावी, त्याची प्रसिद्धी व्हावी. त्याप्रमाणेच लेखकांच्या आईवडिलांचीही लेखक व त्यांचे भाऊ मोठे व्हावे, मोठे ऑफिसर व्हावे, आपले नाव उज्ज्वल करावे ही इच्छा होती. लेखकांच्या वडिलांची बदली वडगावला झाल्यामुळे शिक्षणासाठी त्यांना काकांकडे पुण्यातच ठेवण्यात आले. आपल्या मुलांना सोडून राहणे आईवडिलांना त्रासदायक होते; परंतु त्यांच्या उज्ज्वल भविष्यासाठी मन घट्ट करून लेखकाच्या आईवडिलांनी निरोप घेतला असेल असे मला वाटते.

प्रश्न २. पुढील उतारा वाचून दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा.

कृती १ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
कृती पूर्ण करा.

प्रश्न 2.
एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

(i) सर्व खेळात लेखकांस कोणता खेळ आवडत असे?
उत्तर :
सर्व खेळात लेखकांना क्रिकेट खेळ आवडत असे.

(ii) लेखकाचे काका कुठे राहत?
उत्तर :
लेखकाचे काका पुण्याच्या वाय.एम.सी.ए. कंपाऊंडमध्ये राहत.

(iii) लेखकांनी काय व्हायचे ठरविले?
उत्तर :
लेखकांनी क्रिकेट खेळाडू व्हायचे ठरविले.

(iv) लेखक कोणाची दांडी उडवण्याचा प्रयत्न करत असे?
उत्तर :
लेखक सभासदांची दांडी उडवण्याचा प्रयत्न करत असे.

प्रश्न 3.
उताऱ्यानुसार घटनांचा क्रम लावा.

(i) शाळा सुटली ना सुटली तोच लेखक ग्राऊंडवर हजर होत.
(ii) अनेक खेळाडू पाहण्याची संधी मिळू लागली.
(iii) सभासद जसे जमेल तसे खेळायला येत.
(iv) लेखक सभासदांचा खेळ लक्ष देऊन पाहत,
उत्तर:
(i) सभासद जसे जमेल तसे खेळायला येत.
(ii) लेखक सभासदांचा खेळ लक्ष देऊन पाहत.
(iii) अनेक खेळाडू पाहण्याची संधी मिळू लागली.
(iv) शाळा सुटली ना सुटली तोच लेखक ग्राऊंडवर हजर होत.

प्रश्न 4.
कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा.

(i) साहजिकच याचा …………………………… माझ्या बालमनावर होई. (संस्कार, परिणाम, आनंद, दुःख)
(ii) कोणी नाही असे पाहून ते मला …………………………… फेकायला (दगड, गोळा, चेंडू, भाला)
(iii) दुसऱ्या दिवसासाठी ग्राउंडवर पाणी मारणे इत्यादी कामात मी …………………………… आनंदाने मदत करत असे. (खेळाडूंना, पोलिसांना, ग्राऊंड्समनला, पंचना)
उत्तर:
(i) परिणाम
(ii) चेंडू
(iii) ग्राऊंड्समनला

कृती २ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.

प्रश्न 2.
उत्तरे लिहा

(i) खेळासाठी प्रसिद्ध संस्था – वाय. एम. सी. ए.
(ii) लेखकाचा आवडता खेळ – क्रिकेट

प्रश्न 3.
चूक की बरोबर ते लिहा.

(i) काका सभासदांचा खेळ लक्ष देऊन पाहत.
(ii) क्रिकेट खेळाडू बनण्याची लेखकाची इच्छा होती.
(iii) अनेक खेळाडू पाहण्याची संधी लेखकास मिळाली.
(iv) लेखकाचे मामा रात्री प्रार्थना व अभ्यास घेत.
उत्तर:
(i) चूक
(ii) बरोबर
(iii) बरोबर
(iv) चूक

प्रश्न 4.
योग्य पर्याय निवडून विधान पूर्ण करा,

(i) शाळा सुटली ना सुटली तोच धावत येऊन
(अ) मी प्रथम सिनेमागृहात हजर होत असे.
(आ) मी प्रथम मंदिरात हजर होत असे.
(इ) मी प्रथम ग्राऊंडवर हजर होत असे.
(ई) मी प्रथम नाट्यगृहात हजर होत असे.
उत्तर :
शाळा सुटली ना सुटली तोच धावत येऊन मी प्रथम ग्राऊंडवर हजर होत असे.

कृती ३ : स्वमत

प्रश्न 1.
‘आंधळा मागतो एक डोळा व देव देतो दोन!’ असे लेखकाला का वाटले याबाबत तुमचे मत लिहा.
उत्तरः
लेखक शिक्षणासाठी जेव्हा काकांकडे राहण्यास गेले. त्यावेळी त्यांच्या जीवनाला एक वेगळी कलाटणी मिळाली. काका वाय, एम. सी. ए. कंपाऊंड मध्ये राहत होते. तेथे वाय.एम.सी.ए.चे सभासद क्रिकेट खेळण्यासाठी येत असत. त्यामुळे लेखक हा खेळ पाहण्यासाठी जात असत. त्याचवेळी त्यांची क्रिकेट खेळण्याची इच्छा वाढीस लागली. शाळा सुटली रे सुटली की ते ग्राऊंडवर हजर होत असत. त्यावेळी ते सभासद लेखकास खेळण्यासाठी बोलवत. त्यांना चेंडू फेकण्यास सांगत आणि लेखकही त्या कामासाठी सदैव तयार होत असत.

अशाप्रकारे क्रिकेटची आवड आणि प्रत्यक्ष खेळाडूंसोबत खेळण्याचा आनंद व्यक्त करताना लेखक ‘आंधळा मागतो एक डोळा व देव देतो दोन’ असे मत व्यक्त करतात.

प्रश्न ३. पुढील उतारा वाचून दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा.
कृती १ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
कृती पूर्ण करा.

प्रश्न 2.
कारणे लिहा.

(i) वडिलांनी संतापाने लेखकास छड्या मारल्या.
उत्तरः
लेखक एके दिवशी शाळा चुकवून ग्राऊंडवर क्रिकेटचा एक मित्रत्वाचा सामना पाहण्यास गेले. त्यामुळे वडिलांनी लेखकास छड्या मारल्या.

(ii) लेखकांस त्यांचे वडील खेळासाठी नेहमी प्रोत्साहन देत असत.
उत्तरः
लेखकांचे वडील स्वत: व्हॉलीबॉल चॅम्पियन होते. त्यामुळे ते लेखकांस खेळासाठी नेहमी प्रोत्साहन देत असत.

प्रश्न 3.
घटनांचा क्रम लावा.

(i) लेखकाची धडपड सुरू झाली.
(ii) मैदानावर कनात घालण्यास आली.
(iii) आत जाण्याचे सर्व मार्ग बंद पडले.
(iv) मॅच पाहायला पाहिजे आणि तीही फुकटात.
उत्तर:
(i) मैदानावर कनात घालण्यास आली.
(ii) आत जाण्याचे सर्व मार्ग बंद पडले.
(iii) मॅच पाहायला पाहिजे आणि तीही फुकटात.
(iv) लेखकाची धडपड सुरू झाली,

प्रश्न 4.
सातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा.

(i) माझे ………………………….. स्वत: व्हॉलीबॉल चॅम्पियन होते. (वडील, काका, मामा, तात्या)
(ii) मी तसाच ती बॅट घेऊन ………………………….. दाखवत सुटलो. (आईला, मित्रांना, खेळाडूंना, सभासदाना)
(iii) ………………………….. साली भारतात ऑस्ट्रेलियन सर्व्हिसेसचा एक संघ पुण्यात आला होता. (१९६०, १९४०, १९४५, १९८३)
उत्तर:
(i) वडील
(ii) मित्रांना
(iii) १९४५

कृती २ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
उत्तरे लिहा.

(i) लेखकाच्या खेळाबाबत स्तुतीपर वाय. एम. सी. ए. चे – उद्गार काढणारे खेळाडू
(ii) वडील या खेळात चॅम्पियन होते – व्हॉलीबॉल

प्रश्न 2.
खालील शब्दांना मराठी शब्द सुचवा.

(i) चॅम्पियन – सर्वोत्कृष्ट खेळाडू
(ii) ग्राऊंड – मैदान

प्रश्न 3.
चूकी की बरोबर ते लिहा.

(i) वडील फूटबॉल चॅम्पियन होते.
(ii) पूना क्लब ग्राऊंडवर एक मॅच झाली.
(iii) आईने लेखकास संतापाने छड्या मारल्या.
(iv) वडिलांनी जुनी बॅट विकत घेतली.
उत्तर:
(i) चूक
(ii) बरोबर
(iii) चूक
(iv) बरोबर

प्रश्न 4.
योग्य पर्याय निवडून विधाने पूर्ण करा.

(i) ………………………….. ग्राऊंडवर त्याची एक मॅच झाली.
(अ) पूना क्लबच्या.
(आ) मुंबई क्लबच्या.
(इ) सातारा क्लबच्या.
(ई) महाराष्ट्र क्लबच्या.
उत्तर:
पूना क्लबच्या ग्राऊंडवर त्याची एक मॅच झाली.

(ii) त्या वेळेस वडिलांचा मासिक पगार अवघा …………………………. .
(अ) तीस रूपये होता.
(आ) शंभर रूपये होता.
(इ) चोवीस रूपये होता.
(ई) दहा रूपये होता.
उत्तरः
त्या वेळेस वडिलांचा मासिक पगार अवघा चोवीस रूपये होता.

प्रश्न 5.
एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

(i) लेखकांचे वडील कोणत्या खेळात चॅम्पियन होते?
उत्तर:
लेखकांचे वडील ‘व्हॉलीबॉल’ या खेळात चॅम्पियन होते.

(ii) लेखकांच्या वडीलांनी लेखकांना दिलेली बॅट किती रूपयांची होती?
उत्तर:
लेखकाच्या वडीलांनी लेखकांना दिलेली बॅट सहा रूपयांची होती.

प्रश्न ४. पुढील उतारा वाचून दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा.
कृती १ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
कृती पूर्ण करा.

प्रश्न 2.
उत्तरे लिहा.

(i) मॅच संपल्यावर यांच्या स्वाक्षऱ्या घेण्यासाठी झिम्मड उडते – खेळाडूंच्या स्वाक्षऱ्या घेण्यासाठी.
(ii) या तासाला लेखकांच्या स्वाक्षरीने वही भरत असे – गणित

प्रश्न 3.
घटनांचा क्रम लावा.

(i) आपल्या भोवतीही स्वाक्षरीसाठी गर्दी होईल.
(ii) काही खेळाडू स्वाक्षरी नाकारत.
(iii) काही खेळाडू आनंदाने स्वाक्षरी देत.
(iv) मॅच संपल्यावर खेळाडूंच्या स्वाक्षऱ्या घेण्यासाठी झिम्मड उडते.
उत्तर:
(i) मॅच संपल्यावर खेळाडूंच्या स्वाक्षऱ्या घेण्यासाठी झिम्मड उडते.
(ii) काही खेळाडू आनंदाने स्वाक्षरी देत.
(iii) काही खेळाडू स्वाक्षरी नाकारत.
(iv) आपल्या भोवतीही स्वाक्षरीसाठी गर्दी होईल.

प्रश्न 4.
कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा.
(i) सर्व सोहळा पाहून मनात आले, की आपणही एक मोठे …………………………….. व्हावे. (कलाकार, पंच, खेळाडू, नट)
(ii) माझ्या मनात क्रिकेटचे …………………………….. पेरले गेले आणि उगवले ते असे. (बीज, रोप, स्थान, रहस्य)
उत्तर:
(i) खेळाडू
(ii) बीज

कृती २ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
कारणे लिहा.

विद्यार्थी व शिक्षकांनी लेखकाच्या पाठीवर शाबासकीची थाप दिली.
उत्तरः
लेखकांनी आंतरशालेय सामन्यात १०० धावा केल्या. त्यांचे नाव शाळेच्या बोर्डावर झळकले म्हणून विदयार्थी व शिक्षकांनी कौतुकासाठी लेखकाच्या पाठीवर शाबासकीची थाप दिली. योग्य पर्याय निवडून विधान पूर्ण करा.

(i) विशेषत: मॅच संपल्यावर खेळाडूंच्या स्वाक्षऱ्या घेण्यास जी झिम्मड उडते, तेव्हाचे दृश्य …………………………..

(अ) मनाला लागले.
(आ) काळजात भिडले.
(इ) आनंद मिळाला.
(ई) सुंदर होते
उत्तरः
विशेषत: मॅच संपल्यावर खेळाडूंच्या स्वाक्षऱ्या घेण्यास जी झिम्मड उडते, तेव्हाचे दृश्य काळजात भिडले.

प्रश्न 3.
एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

(i) क्रिकेट खेळत असल्याबद्दल लेखकाला काय वाटले?
उत्तरः
क्रिकेट खेळत असल्याबद्दल लेखकाला धन्य-धन्य वाटले.

(ii) लेखक दिवसभर कोठे बसून मॅच पाहत हाते?
उत्तरः
लेखक दिवसभर झाडावर बसून मॅच पाहत होते.

स्वाध्याय कृती

*(६) स्वमत

(१) लेखकाच्या वडिलांची शिस्त जाणवलेले प्रसंग पाठाच्या आधारे तुमच्या शब्दांत लिहा.
उत्तरः
वडिलांची बदली वडगावाला झाल्यावर लेखकाने त्यांच्या बरोबर जाण्याचा आग्रह धरला; परंतु त्यांनी मोठे व्हावे, ऑफिसर व्हावे हे वडिलांचे स्वप्न असल्यामुळे त्यांना काकांकडे राहावे लागले.

दुसरा प्रसंग लेखक मित्रांसोबत शाळा बुडवून मॅच बघण्यासाठी गेले. हे वडिलांना कळल्यावर त्यांच्याकडून संतापाने छड्या खात लेखकास शाळेत जाऊन बसावे लागले.

अशाप्रकारे अभ्यास व शाळा याबाबत वडील कडक स्वभावाचे होते हे जाणवते.

(२) तुमच्या मते लेखकाच्या मनात क्रिकेटचे बीज कसे रुजले असावे ते लिहा.
उत्तर:
लेखक ज्यावेळी शिक्षणासाठी काकांकडे वाय.एम.सी.ए. कंपाऊंड मध्ये राहण्यास गेले, तेथे अनेक सभासद खेळण्यासाठी येत. त्यांच्या खेळाचे निरीक्षण करून, लेखकांना त्या खेळाची भुरळ पडली. तेव्हापासून ते शाळा सुटली ना सुटली की मैदानात खेळाडूंसोबत खेळायला मिळावे; म्हणून लवकर येत असत. क्रिकेट खेळाडू होणे हे त्यांनी मनाशी पक्के केले. सतत सराव करणे, मॅच बघण्यास जाणे यासाठी ते प्रयत्नात असत. अशाप्रकारे सभोवतालचा परिसर जो खेळासाठी प्रवृत्त करतो. यामध्ये सर्व खेळाडू, स्पर्धा यांचा प्रभाव लेखकाच्या मनात क्रिकेटचे बीज रुजण्यास प्रवृत्त करणारा होता.

बीज पेरले गेले Summary in Marathi

बीज पेरले गेले पाठपरिचय

‘बीज पेरले गेले’ हा पाठ लेखक ‘चंदू बोर्डे’ यांनी लिहिला आहे. या पाठात त्यांनी आपल्या बालपणातील काही आठवणी सांगितल्या असून आपल्या मनात क्रिकेटचे बीज कसे पेरले हे सांगितले आहे.

बीज पेरले गेले Summary in English

‘Bij Perle gele’ is written by Chandu Borde. He speaks of his childhood memories, including how he got inclined towards playing cricket.

बीज पेरले गेले शब्दार्थ

• कष्ट – मेहनत – (hard work)
• यथेच्छ – मन भरे पर्यंत, मनसोक्त – (to one’s heart’s content)
• संध्याकाळ – सांजवेळ – (evening time)
• आऊट – बाद करणे – (out)
• इच्छा – मनिषा, मनोकामना – (wish)
• पॅक्टिस – सराव – (practice)
• ग्राऊंड – मैदान – (a playground)
• स्तुती – कौतुक, प्रशंसा – (praise)
• मित्र – सखा – (friend)
• संताप – राग – (violent anger)
• क्लब – मंडळ – (club)
• मनसोक्त – मनापासून – (from one’s heart)
• स्वाक्षरी – सही – (signature)
• बालमित्र – लहानपणीचे सवंगडी – (childhood friends)
• खेळकर – (asportive)
• खोडकर – खोड्या करणारा – (naughty)
• उपद्व्यापी – खोडकर, त्रासदायक – (mischievous)
• तुटपुंजा – गरजेपेक्षा कमी, अपुरा, पुरेसा नसलेला – (meagre)
• परिस्थिती – (condition)
• खेळणी – खेळण्याच्या वस्तू (बाहूली, चेंडू इ.) – (a toy)
• विटीदांडू – विटी व दांडू घेऊन खेळायचा खेळ – (the game of trapstick)
• पतंग – (akite)
• तक्रार – गा–हाणे – (complaint)
• पाऊल – पाय, पाऊलखूण – (footmark, a foot)
• चापटपोळी – थप्पड – (slap)
• परिणाम – प्रभाव – (an effect)
• हट्ट – हेका – (obstinacy)
• उद्देश – (intention)
• सभासद – सदस्य – (a member)
• प्रयत्न – मोठा यत्न – (an attempt)
• प्रार्थना – आराधना – (a prayer)
• उद्गार – बोल, उच्चार – (utterance, word)
• मासिक पगार – महिन्याला मिळणारा पगार – (salary)

बीज पेरले गेले बाकाचार

• भुरळ पडणे – आवड निर्माण होणे
• शाबासकीची थाप देणे – कौतुक करणे
• आनंद गगनात मावेनासा होणे – खूप आनंद होणे
• धन्य वाटणे – कृतकृत्य होणे
• खूणगाठ मनाशी बांधणे – पक्का निश्चय करणे
• छाती आनंदाने फुगणे – खूप आनंद होणे
• नाव उज्ज्वल करणे – कीर्ती मिळवणे/प्रसिद्धी मिळणे

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Amod Chapter 8 वाचनप्रशंसा Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 8 वाचनप्रशंसा

Sanskrit Amod Std 10 Digest Chapter 8 वाचनप्रशंसा Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत ।

प्रश्न अ.
वाचनेन के गुणाः वर्धन्ते ?
उत्तरम् :
वाचनेन शीलं, सद्गुणसम्पत्तिः, ज्ञानं, विज्ञानं उत्साहः च एते गुणा: वर्धन्ते।

प्रश्न आ.
वाचनेन मनुजाः किं बोधन्ते ?
उत्तरम् :
वाचनेन मनुजा: बहून् विषयान् बोधन्ते।

प्रश्न इ.
विद्यार्थिना कथं कालक्षेपः न कर्तव्यः ?
उत्तरम् :
विद्यार्थिना वृथाभ्रमणेन, कुक्रीडया, परपीडया, अपभाषणेन च कालक्षेपः न कर्तव्यः।

2. समानार्थकशब्दान् लिखत ।
शीलम्, दक्षः, रताः, कालक्षेपः, वार्धक्यम्, पण्डितः

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दान् लिखत ।
शीलम्, दक्षः, रताः, कालक्षेपः, वार्धक्यम्, पण्डितः
उत्तरम् :

• शीलम् – चारित्र्यम्।
• दक्षः – सतर्कः, जागरुकः, तत्परः।
• रताः – तल्लीनाः, मग्नाः।
• कालक्षेपः – कालापव्ययः।
• वार्धक्यम् – वार्धकम, वृद्धावस्था, स्थाविरम्।
• पण्डितः – विद्वान्, विदग्धः, प्राज्ञः।

3. जालरेखाचित्रं पूरयत ।

प्रश्न अ.

उत्तरम् :

प्रश्न आ.

उत्तरम् :

प्रश्न इ.

उत्तरम् :

4. विरुद्धार्थकशब्दान् लिखत ।
सद्गुणः, उत्साहः, प्राचीनाः, उपकारकम्

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थकशब्दान् लिखत ।
सद्गुणः, उत्साहः, प्राचीनाः, उपकारकम्
उत्तरम् :

• सद्गुणः × दुर्गुणः।
• उत्साहः × अनुत्साहः ।
• प्राचीनाः × अर्वाचीनाः ।
• उपकारकम् × अपकारकम्।

5. सन्धिविग्रहं कुरुत ।

प्रश्न अ.
वाचनेनैव
उत्तरम् :
वाचनेनैव – वाचनेन + एव।

प्रश्न आ.
अद्ययावद्धि
उत्तरम् :
अद्ययावद्धि – अद्ययावत् + हि।

6. माध्यमभाषया उत्तरं लिखत ।

प्रश्न अ.
वाचनम् उपकारकं कथम् इति स्पष्टीकुरुत।
प्रश्न आ.
हितं सद्ग्रन्थवाचनम् इति कविः किमर्थं वदति?

7. विशेषण-विशेष्याणां मेलनं कुरुत ।

विशेषणम्	विशेष्यम्
उपकारकम्	मनुजाः
प्राचीनाः	विषयान्
दक्षाः	वाचनम्
बहून्	कविपण्डिताः

उत्तरम् :

विशेषणम्	विशेष्यम्
उपकारकम्	वाचनम्
प्राचीनाः	कविपण्डिताः
दक्षाः	मनुजाः
बहून्	विषयान्

उपक्रमः 

वाचनप्रशंसा Summary in Marathi and English

प्रस्तावना  :

क्षेपणास्त्रक्षेत्राच्या विकासकार्यातील योगदानामुळे सन्मानननीय डॉ. ए.पी.जे. अब्दुल कलाम यांना ‘इंडियाज मिसाईलमॅन’ असे संबोधित करण्यात आले. तसेच तरुणवर्ग व लोकांना प्रगतीपथावर जाण्यासाठी नेहमी प्रोत्साहित करणाऱ्या या राष्ट्रपतींना ‘पिपल्स प्रेसिडण्ट’ (लोकांचे राष्ट्रपती) हा किताबही देण्यात आला होता.

डॉ. ए.पी.जे. अब्दुल कलाम यांनी पुस्तकांना आजन्म सोबती मानले. त्यांनी म्हटले आहे, “चांगल्या पुस्तकाच्या संपर्कात येणे व त्याला बाळगणे ही चिरस्थायी संपन्नता आहे.” ते पुस्तकांचा आदर करायचे. म्हणूनच, त्यांची जन्मतिथी, 15 ऑक्टोबर हा ‘वाचनप्रेरणा दिवस’ म्हणून पाळला जातो. वाचनप्रशंसा हे पद्य, वैविध्यपूर्ण पुस्तकांच्या वाचनामुळे होणाऱ्या लाभावर प्रकाश टाकते.

Honourable Dr. A.P.J. Abdul Kalam was titled as ‘India’s missile man’ for his work in the development of missiles. Also, he was labelled as ‘People’s president’ as he often spoke and inspired youth for their development.

Dr. A.P.J. Abdul Kalam considered the book as a permanent companion. He said, “Coming into contact with a good book and possessing it is indeed an everlasting enrichment.” He used to respect books. So, his birth date 15 October is celebrated as ‘वाचनप्रेरणादिवस’ that means, a day to promote, reading. वाचनप्रशंसा throws light on the benefits of reading various books.

श्लोकः 1

शीलं सद्गुणसम्पत्तिः ज्ञानं विज्ञानमेव च।
उत्साहो वर्धते येन वाचनं तद् हितावहम् ।।1।।

अनुवादः

ते वाचन हितावह आहे, ज्यामुळे मनुष्याचे चारित्र्य, सद्गुणरूपी संपत्ती, ज्ञान, विशेष आकलन व उत्साह (यांचे) संवर्धन होते.

That reading is beneficial which enhances a man’s character, treasure in a form of good virtues, knowledge, comprehension and enthusiasm (towards learning).

श्लोक: 2

मनुजा वाचनेनैव बोधन्ते विषयान् बहून्।
दक्षा भवन्ति कार्येषु वाचनेन बहुश्रुताः।।2।।

अनुवादः

केवळ वाचनाने लोकांना अनेक विषयांचे आकलन होते. (लोक) वाचनामुळे (त्यांच्या) कार्यात दक्ष व सुविद्य होतात.

People understand many subjects by mere reading. They become prompt/alert in work and well versed/knowledgeable by reading.

श्लोक: 3

वाल्मीकिव्यासबाणाद्याः प्राचीनाः कविपण्डिताः।
तान् शिक्षयन्ति सततं ये सदा वाचने रताः।।3।।
अन्वय:- ये सदा वाचने रताः तान् वाल्मीकि-व्यास-बाणाद्याः प्राचीनाः कविपण्डिताः शिक्षयन्ति।

अनुवादः

जे नेहमी वाचनामध्ये मग्न असतात, त्यांना, वाल्मीकि, व्यास, बाण इ. कवी व विद्वान (त्यांच्या लिखाणातून) नेहमी शिकवितात. (या कवींचे साहित्य वाचल्यास वाचकांचा भ्रम दूर होऊन ते ज्ञानी बनतात.)

Ancient poets and scholars like वाल्मीकि, व्यास, बाण etc. teach those who are always engrossed in reading (The works of these poets enlighten readers and make them knowledgeable.)

श्लोकः 4

अद्ययावद्धि ज्ञानाय वृत्तपत्रं पठेत्सदा।
सर्वविधसुविद्यार्थ वाचनमुपकारकम्।।4।।

अनुवादः

मनुष्याने अद्ययावत ज्ञान (माहिती) मिळण्यासाठी नेहमी वर्तमानपत्र वाचावे. वाचन हे सर्व प्रकारचे ज्ञान मिळविण्यासाठी (अतिशय) उपयुक्त आहे.

Indeed, a man should always read a newspaper for updated knowledge, Reading is helpful (useful) for all sorts of learning

श्लोकः 5

वथाभ्रमणकुक्क्रीडापरपीडापभाषणैः।
कालक्षेपो न कर्तव्यो विद्यार्थी वाचनं श्रयेत्।।5।।

अनुवादः

विद्यार्थ्यांनी दिशाहीन भटकण्यात, अपायकारक क्रीडा खेळण्यात, इतरांना क्लेश (त्रास) देण्यात, (व) (इतरांना) बोल लावण्यात (दोष देण्यात) वेळ वाया घालवू नये. विद्यार्थ्याने वाचनाचा आश्रय घ्यावा. (वाचनात अधिकाधिक मग्न असावे) स्पष्टीकरण – वाचनाने माणसाचे चारित्र्य समृद्ध होते, याउलट, विद्यार्थी श्लोकात उद्धृत केलेल्या वायफळ कृतींमध्ये मग्न असल्यास, त्याचा वेळ तर वाया जातोच व त्याचे मनही कलुषित होते.

A student should not waste time in wandering aimlessly, playing harmful game, troubling/ bothering others (and) by abusive talk. (Infact) A student should resort to reading. Explanation – Reading helps in building up good character, however, if a student is involved in abovementioned futile activities, he wastes his time and corrupts his mind.

श्लोकः 6

वाचनं ज्ञानदं बाल्ये तारुण्ये शीलरक्षकम्।
वार्थक्ये दुःखहरणं हितं सद्ग्रन्थवाचनम्।।6।।
अन्वयः- वाचनं बाल्ये ज्ञानदं, तारुण्ये शीलरक्षकम्, वार्धक्ये दुःखहरणं (भवति) (अत:) सद्ग्रन्थवाचनं हितं (भवति)।

अनुवादः

वाचन लहानपणात ज्ञान देणारे, तरुणपणी चारित्र्याचे संरक्षण करणारे, (व) म्हातारपणात दुःख दूर करणारे आहे. (म्हणून) चांगल्या पुस्तकांचे वाचन हितावह असते.

Reading gives knowledge in the childhood, (it) guards the character in the youth, (it) wards off sorrow in the old age. (Hence) Reading good books (is beneficial.

सन्धिविग्रहः

1. विज्ञानमेव – विज्ञानम् + एव।
2. उत्साहो वर्धते . उत्साहः + वर्धते।
3. दक्षा भवन्ति – दक्षा: + भवन्ति ।
4. पठेत्सदा – पठेत् + सदा।
5. कालक्षेपो न – कालक्षेप: + न ।
6. कर्तव्यो विद्यार्थी – कर्तव्यः + विद्यार्थी।
7. वाचनमुपकारकम् – वाचनम् + उपकारकम्।

शब्दार्थाः

1. उत्साहः – enthusiasm – उत्साह
2. सम्पत्तिः – treasure/wealth – संपन्नता
3. शीलम् – character – चारित्र्य
4. विज्ञानम् – comprehension, wisdom – विशेष आकलन, शहाणपणा
5. हितावहम् – beneficial – हितकारक
6. वर्धते – increases – वाढते
7. पण्डिताः – scholars – विद्वान
8. प्राचीनाः – ancient – प्राचीन
9. रताः – engrossed – मग्न
10. शिकवितात – teach /educate – शिक्षयन्ति
11. सर्वविध – of all sorts – सर्व प्रकारच्या
12. वृत्तपत्रम् – newspaper – वर्तमानपत्र
13. उपकारकम् – useful / helpful – उपयोगी / उपयुक्त
14. अद्ययावत् – updated – अद्ययावत
15. सुविद्यार्थम् – for good learning – ज्ञानासाठी
16. वृथाभ्रमण – aimless wandering – दिशाहीन भटकणे
17. अपभाषण – abusive talk – चुकीचे बोलणे
18. कुक्रीडा – harmful game – अपायकारक खेळ
19. परपीडा – troubling others – इतरांना त्रास देणे
20. कालक्षेप:न – should not waste – वेळ वाया घालवू नये
21. कर्तव्यः – time
22. श्रयेत् – one should resort to – आश्रय घ्यावा (अवलंब करावा)
23. ज्ञानदम् – gives knowledge – ज्ञान देणारे
24. शीलरक्षकम् – guards the character – चारित्र्याचे संरक्षण करणारे
25. बाल्ये – in the childhood – लहानपणी
26. तारुण्ये – in the youth – तरुणपणात
27. वार्धक्ये – in the old age – म्हातारपणी
28. दुःखहरणं भवति – wards off sorrow – दुःख दूर करते
29. दक्षाः – prompt / alert – दक्ष, सावध
30. बोधन्ते – understand – आकलन होते
31. बहुश्रुताः – well-versed/ knowledgeable – सुविद्य

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Amod Chapter 10 नदीसूक्तम् Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 10 नदीसूक्तम्

Sanskrit Amod Std 10 Digest Chapter 10 नदीसूक्तम् Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. माध्यमभाषया उत्तरत ।

प्रश्न अ.
विश्वामित्र: नद्यौ किं प्रार्थयते ?
उत्तरम् :
विश्वामित्र – नदी संवाद, हे संवादसूक्त ऋग्वेदाच्या तिसऱ्या मंडलात आढळते. यामध्ये, विश्वामित्र ऋषी नदीला मातेसमान मानून तिची पूजा करतात आणि तिला जपण्याचे व तिची सेवा करण्याचे वचन देतात.

विश्वामित्र ऋषी बियास व सतलज नद्यांच्या संगमाजवळ पोहोचले. तेव्हा त्यांनी नद्यांना आदरयुक्त शुभेच्छा दिल्या. त्यांनी नद्यांना ‘माता’ असे संबोधून त्यांना उथळ होण्याची विनंती केली. याचप्रमाणे विश्वामित्रांनी नद्यांना त्यांचे प्रवाह कमी करण्यासाठी प्रार्थना केली.

विश्वामित्र – नदी संवाद is one of the dialogue-hymns found in third मण्डल of ऋग्वेद. Herein the sage विश्वामित्र worships river asa mother and pleases her with the assurance to take care of her and serve her.

विश्वामित्र, reached the union of Bias and Sutlej river. Then he greeted the rivers with respect. He termed rivers as mother and requested them to become shallow. He requested them to moderate the flow.

प्रश्न आ.
मानवानां जीवनं नदीनां साहाय्येन कथं समृद्धं जातम् ?
उत्तरम् :
विश्वामित्र – नदी संवाद, हे संवादसूक्त ऋग्वेदाच्या तिसऱ्या मंडलात आढळते. यामध्ये, विश्वामित्र ऋषी नदीला मातेसमान मानून तिची पूजा करतात आणि तिला जपण्याचे व तिची सेवा करण्याचे वचन देतात.

संपूर्ण पृथ्वीवर नदीजल हा पाण्याचा उपयुक्त स्रोत आहे. पुष्कळ वर्षांपासून नद्या या शेतीमध्ये शेतकऱ्यांना उपयुक्त ठरतात. केवल शेतांचीच नव्हे तर संपूर्ण पृथ्वीची पाण्यामुळे भरभराट झाली. पाण्याचा योग्य प्रकारे संचय करुन वीजनिर्मितीकरता जनित्र (जनरेटर) सुद्धा लावले गेले व मानवाचे जीवन पाण्यामुळे प्रकाशमान झाले. या प्रकारे नद्यांच्या साहाय्याने मानवी जीवन समृद्ध झाले.

विश्वामित्र – नदी संवाद is one of the dialogue-hymns found in third मण्डल of ऋग्वेद. Herein the sage विश्वामित्र worships river as a mother and pleases her with the assurance to take care of her and serve her.

River water is a useful source. Since many years, rivers are helpful to the farmers in agriculture. Not only the fields but the earth is prospered due to rivers. River water was well-restored. Even the generator was placed for creating electricity, thus water illuminated lives of.people. In this way human lives were flourished with the assistance of rivers..

नदीसूक्तम् Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

ऋग्वेद संस्कृत साहित्यातील अतिशय प्राचीन वेद मानला जातो. पौराणिक प्रसंग, काव्य, प्रार्थना यांनी युक्त अशा दहा मंडलांनी तो समृद्ध आहे. ऋग्वेदाच्या विविध सूक्तांतून देव, देवता व नैसर्गिक शक्ती यांचे स्तवन केलेले दिसून येते.

विश्वामित्र – नदी संवाद, हे संवादसूक्त ऋग्वेदाच्या तिसऱ्या मंडलात आढळते. यामध्ये, विश्वामित्र ऋषी नदीला मातेसमान मानून तिची पूजा करतात आणि तिला जपण्याचे व तिची सेवा करण्याचे वचन देतात.

पाण्याचा उत्तम स्रोत असलेल्या नद्यांच्या तीरावर मानवी संस्कृती विकसित होत गेली. पाण्याच्या प्राणवाहक तत्त्वामुळे, धार्मिक कार्यातील त्याच्या विनियोगामुळे व स्वच्छतेवर दिला गेलेला भर, यामुळे भारतीय संस्कृतीमध्ये पाण्याला विशेष महत्त्व प्राप्त झाले आहे. यास्तव, आपण सर्वांनी नद्यांचे रक्षण करावयास हवे.

नेमका हाच विचार महोदया डॉ. मंजूषा गोखले यांनी ऋग्वेदातील नदीसूक्तावर आधारित संवादपाठात मांडला आहे.

ऋग्वेद is considered to be the most ancient perhaps the foremost literature in Sanskrit. It is comprised of ten HUSE is filled with liturgical material as well as mythological accounts, poetry and prayers.

Gods, goddesses, natural elements are praised through hymns of in a poetic form. विश्वामित्र – नदी संवाद, is one of the dialogue-hymns found in third मण्डल of ऋग्वेद. Herein the sage विश्वामित्र worships नदी (river) as a mother and pleases her with the assurance to care and serve her.

Human civilisation expanded on the banks of the river. Indeed, water is of special significance in Indian culture for its life-sustaining properties as well as its use in rituals and because of the stress given to cleanliness.

Hence, we should take care of the rivers. This thought is appropriately brought out through the dialogue based on नदीसूक्तम् from ऋग्वेद written by respectable Dr. Manjusha Gokhale.

अनुवादः

व्यासपीठावर – कीर्तनकार कीर्तन करत आहे, श्रोतृगण ऐकण्यात तल्लीन झाला आहे.)

गंगे, यमुने, गोदावरी, सरस्वती, नर्मदे, सिंधु, कावेरी (सर्व नद्यांनो) पृथ्वीवर (तुमचा) संगम होवो. (हिंदू पंचांगाप्रमाणे) ज्येष्ठ महिन्यात, शुक्लपक्षातील दशमीला गंगादशहरा उत्सवाचा प्रारंभ होतो. या उत्सवामध्ये नदीची पूजा करावी.

(टीप : पवित्र असणाऱ्या गंगानदीचे स्वर्गातून पृथ्वीवर याच दिवशी अवतरण झाले, असे मानतात. म्हणून हा दिवस गङ्गादशहरा किंवा गङ्गावतरणम् या नावाने साजरा केला जातो.) श्रोतृगण – नदीचे पूजन? नदीचे पूजन कशासाठी (करायचे)?

कीर्तनकार – खरोखर, नदी जीवन देणारी आहे. म्हणून या प्रसंगी, कृतज्ञता दर्शविण्यासाठी लोक पाण्यामध्ये दीपदान करतात. द्रोणामध्ये दिवे लावून नदीच्या पाण्यामध्ये अर्पण करतात. (पाण्यात सोडतात).

पिण्यासाठी पाणी (उपयोगात येते.) शेतीची वाढ होण्यासाठी (पाण्याचा उपयोग होतो.) वीज निर्माण करण्यासाठी (पाणी वापरले जाते.) (खरोखरच), पाणी जीवन जगण्यासाठी (महत्त्वाचे ठरते.) सजीवांसाठी नदी देवीतुल्य आहे. नदी ही मातृतुल्य आहे. यास्तव, आज सर्व प्रकारे नदीसूक्त ऐकण्याजोगे व स्मरणीय आहे.

श्रोतृगण – अहो पुराणिकवर्य, नदी आपली माता कशी म्हणता येईल? नदीचे (आपल्यावर) उपकार कसे काय?

कीर्तनकार – सज्जनहो ऐका. ही कथा फार जुनी आहे. कुशिकांचे पुत्र विश्वामित्र नावाचे एक श्रेष्ठ मुनी होते. कुटुंबासहित व गोधनासहित ते दूरवरुन आले होते. मार्ग चालत चालत ते बियास व शुतुद्री (सतलज) या नद्यांच्या संगमाजवळ पोहोचले.
(त्यानंतर विश्वामित्र प्रवेश करतो. नदीला प्रणाम करुन / नमस्कार करुन)

विश्वामित्र – मी नदीचा प्रवाह कसा पार करू? गोधनाचे कसे रक्षण करू? (दुसऱ्या तीरापर्यंत) ओलांडून जाण्यासाठी मार्गाची याचना कशी करू? नद्यांकरिता शुभेच्छांची प्रार्थना कशी करू?

नदी (बियास) – हा माणूस कोण आहे? हा कशासाठी आपल्याला वंदन करत आहे व (आपली) प्रशंसा करत आहे? आर्य, (आपले) तुमचे नाव काय आहे? आम्हांला कोवून बोलावत आहेस?

विश्वामित्र – माते, मी विश्वामित्र आहे. मी रथ व गाड्यांसहीत दूरवरून आलो आहे. आम्ही सर्व दुसऱ्या तीरावर जाण्यासाठी उत्सुक आहोत.

नदी (सतजल) – हे ब्राह्मणश्रेष्ठा, तुझी वाणी खरोखर गोड आहे. (ती)
आम्हाला आनंदित करत आहे. (आम्हांला) सांग, आम्ही तुला कसे साहाय्य करू?

विश्वामित्र – माते, माझी विनंती ऐक तू माझ्यासाठी उथळ होशील का? कृपया पाण्याचा ओघ कमी कर. ज्यामुळे आम्ही सर्व दुसऱ्या तीरावर सहज जाऊ शकतो.

नदी (बियास) – खरचं, इंद्रदेवाने मला. हा मार्ग दिला आहे. वृत्रासुराला मारुन इंद्राने(च) नदीचा प्रवाह मोकळा करुन दिला आहे. मी त्याची अवज्ञा करू शकत नाही, (अन्यथा) इंद्रदेव माझ्यावर रुष्ट होतील / रागावतील (म्हणून) हे विश्वामित्रा, मला क्षमा कर. (मी) कधीही विराम घेऊ शकत नाही.

दोन्ही नद्या – हे विश्वमित्रा, आम्ही तुझ्यासाठी थांबू शकत नाही. इंद्रदेवाच्या कार्यात अधिक्षेपही करू शकत नाही.

विश्वामित्र – हे माते, इंद्रदेवाची अवज्ञा (अपमान) नको (च) करू, आम्ही केवळ दुसऱ्या तीरावर जाण्याची इच्छा करतो. माते, कृपा कर, आम्ही सर्व तुझीच मुले आहोत. / तुझेच पुत्र आहोत. तुझे उपकार आम्ही कधीही विसरणार नाही. आम्ही असे काही करणार नाही ज्याने तुझा अवमान होईल. ही माझी प्रतिज्ञा आहे.

नदी (बियास) – काय? हा माणूस मला माते असे संबोधत आहे?

नदी (सतजल) – आई स्वत:च्या पुत्राला मदत कशी नाही करणार? हे मानवश्रेष्ठा, फारच छान. पण, तुझे वंशज जर हे वचन विसरले तर?

विश्वामित्र – नाही माते, हे शक्य नाही. (असे होणार नाही) सगळ्या नद्या सुखाने वाहू देत. सर्व लोक सुखी असू देत. (विश्वामित्र जातात).

कीर्तनकार – अशा रितीने, नद्यांना आनंदित करुन विश्वामित्र दुसऱ्या तीरावर गेला, श्रोत्यांनो, अशा प्रकारे, नद्यांनी व लोकांनी परस्परांना संतुष्ट करुन संस्कृतीचे संवर्धन केले. नदी वाहत आहे.

संस्कृती विकसित झाली आहे (आणि) नदीच्या कृपेने मानव आनंदित झाले आहेत.

शेतकरी आनंदित झाले आहेत, पृथ्वी आनंदली आहे. (ही) पृथ्वी, अन्नदात्री असून समृद्ध झाली आहे. नद्यांचे पाणी नियंत्रित केले आहे. व सेतूंनी (योग्यपणे) रोखले आहे. येथे जनित्र चालविण्यात आले आहे. (एकंदरीतच) आयुष्य प्रकाशित झाले
आहे.

श्रोत्यांनो, या रितीने नद्यांच्या साहाय्याने मानवी जीवन नद्यांच्या काठावर समृद्ध झाले आहे. आता सांगा, विश्वामित्राचे वंशज असलेले आपण सर्व मानव, आजही त्याचे वचन पाळतो का?

(On the stage, कीर्तनकार, a person is singing कीर्तन (spiritual teaching through story telling), audience is engrossed in listening to it.) 0 गङ्गा, यमुना, गोदावरी, सरस्वती, नर्मदा, सिन्धु (Indus), कावेरी. May (you all) unite on the earth.

The festival of TSTARTET commences on the tenth day of the waxing moon, in the month of ज्येष्ठ (according to Hindu calendar).

The river should be worshipped on this festival. (Note: It is believed that the holy river गङ्गा descended from the heaven on the earth on this day. Thus, this day is celebrated as गङ्गावतरणम्)

Audience – Worshipping the river? Why we should worship the river?

कीर्तनकार – Indeed, the river gives (us) life. Therefore, On this occasion, people release lamps in the river to express gratitude. By lighting the small lamp in a leaf-bowl, people offer it to the river -water.

Water (can be used) for drinking. (it is used) to prosper the agriculture (It is used) to create the electricity (Indeed) the water is for (sustaining) life. The river is like goddess for living beings. The river is like mother. Hence, today by all means नदीसूक्त is worth-listening and remembering.

Audience – O great पुराणिक, How the river can be considered as our mother? How has she favoured us?

कीर्तनकार – O noble people, please listen.

Indeed this story is very old. There was a great sage named विश्वामित्र, the son of कुशिक, He had come from afar with his family and cows. Following the way, he reached the union of bias and Sutlej river. (Then enters विश्वामित्र. Saluting the river.)

विश्वामित्र – How to cross the river-flow? How to save cows? How shall I ask them a path for crossing? How shall I pray for well-being of rivers.

River (Bias) – Who is this man? Why does he salute and praise us? O noble one, What is the name of the respected one? From where are you calling us?

विश्वामित्र – Omother, I am विश्वामित्र. I have come from a far along with chariots and carts. We all are eager to go to the other bank.

River (Sutlaj) – O great brahmin, your speech is really sweet. It pleases us. Please tell, how shall we assist you?

विश्वामित्र – O mother, please listen to my request. Will you please become shallow for me? Please attenuate (moderate) the water force by which we can go to the other bank easily.

River (Bias) – Indeed, the Lord इंद्र has given me the path having killed the demon, released the flow of the river. I should not insult it, (or else) the Lord will be displeased / angry with us. (Hence), O विश्वामित्र, forgive me. There can’t be cessation ever.

Both rivers – O विश्वामित्र, We can’t stop for you. We can’t interfere in the Lord’s task.

विश्वामित्र – O mother, please do not disregard the Lord Indra’s words. We just wish to go to the other bank. O mother, please favour me. We all are your sons. We shall never forget your favour. We will not behave (wrong) due to which you will be discredited. This (indeed) is my pledge.

River (Bias) – What? Does this man call me mother?

River (Sutlej) – How would a mother not help her child? O, great man, very good. But what if your descendants forget this promise?

विश्वामित्र – No mother. This is not possible. (This won’t happen) may all rivers flow happily? May all people be happy. (विश्वामित्र exits).

कीर्तनकार – In this way, विश्वामित्र, pleasing both rivers went to the other bank. O listeners, In this way, rivers and people having gratified each other, expanded the culture. The river flows, The culture is developed and People are risen up (advanced) due to favour of the river.

Farmers are happy, The earth is delighted. The earth is independent in terms of food grains (because of fertility) and bountiful. The river water is obstructed and controlled by bridges. The generator is placed here (and) the life is gleaned.

O listeners, In this way, with the help of rivers itself, human life has prospered. Now tell (me), Do we all, the descendants of (विश्वामित्र) keep his promise even today?

शब्दार्थाः

1. श्रोतृवृन्दः – audience – श्रोतृगण
2. सङ्गमः – union – संगम
3. जलौघः – water flow – पाण्याचा ओघ
4. वज्रहस्त: – Lord Indra – इंद्रदेव
5. विराम: – stop/halt – थांबा
6. मर्त्यः – man – मनुष्य
7. लङ्घनीयः – fit to cross – ओलांडण्यायोग्य
8. याचितव्यः – worthy to be asked for – याचना करण्यायोग्य
9. प्रदत्तवान् – has given – दिला आहे
10. विमुक्तवान् – released – मुक्त केला आहे
11. आक्रामन् – crossing – ओलांडून जाणारा
12. अभ्यर्थना – request – विनंती
13. गाधा – shallow – उथळ
14. अवज्ञा – disregard – अपमान
15. प्रफुल्लिता – shines – सुंदर दिसत आहे
16. कृतज्ञता – gratitude – कृतज्ञता
17. जीवनदायिनी – giver of life – जीवन देणारी
18. जनित्रम् – generator – जनित्र
19. श्रवणीयम् – worth listening – ऐकण्याजोगे
20. आर्या: – good people – सृजन
21. वंशजा: – descendants – वंशज
22. अधिक्षेपम् – insult – अवमान
23. शकटैः – with carts – गाड्यांसहित
24. रङ्गमछे – on the stage – रंगमंचावर
25. पर्वणि – on the festival – उत्सवसमयी
26. विप्रवर – O great brahmin – हे ब्राह्मणश्रेष्ठा
27. स्तौति – praises – स्तुती करतो
28. आह्वयति – approaches – बोलावतो
29. रजयति – pleases – आनंदित करतो/ते
30. स्वल्पीभवतु – may attenuate – कमी होवो
31. प्रसीद – please do favour – कृपा करा
32. हत्वा – having killed – मारून
33. प्रीणयित्वा – gratifying – संतुष्ट करुन
34. इत्थम् – in this manner – अशा रितीने
35. प्राशनार्थम् – for drinking – पिण्यासाठी
36. विद्युनिर्माणथम् – for generating electricity – वीज निर्माण करण्यासाठी
37. सन्निधिं कुरु – may unite – संगम होवो
38. अपि वचनम् – do we keep a – आपण वचन
39. अनुसरामः – promise? – पाळतो का?