Category: Class 10

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Maths Solutions covers the Practice Set 7.4 Geometry 10th Class Maths Part 2 Answers Solutions Chapter 7 Mensuration.

Practice Set 7.4 Geometry 10th Std Maths Part 2 Answers Chapter 7 Mensuration

Practice Set 7.4 Geometry Class 10 Question 1. In the adjoining figure, A is the centre of the circle. ∠ABC = 45° and AC = 7\(\sqrt { 2 }\) cm. Find the area of segment BXC, (π = 3.14)

Solution:
In ∆ABC,
AC = AB … [Radii of same circle]
∴ ∠ABC = ∠ACB …[Isosceles triangle theorem]
∴ ∠ABC = ∠ACB = 45°
In ∆ABC,
∠ABC + ∠ACB + ∠BAC = 180° … [Sum of the measures of angles of a triangle is 180° ]
∴ 45° + 45° + ∠BAC = 180°
∴ 90° + ∠BAC = 180°
∴ ∠BAC = 90°
Let ∠BAC = θ = 90°

∴ The area of segment BXC is 27.93 cm².

10th Class Geometry Practice Set 7.4 Question 2. In the adjoining figure, O is the centre of the circle.
m(arc PQR) = 60°, OP = 10 cm. Find the area of the shaded region.
(π = 3.14, \(\sqrt { 3 }\) = 1.73)

Given: m(arc PQR) = 60°, radius (r) = OP = 10 cm
To find: Area of shaded region.
Solution:
∠POR = m (arc PQR) …[Measure of central angle]
∴ ∠POR = θ = 60°


∴ The area of the shaded region is 9.08 cm².

7.4 Class 10 Question 3. In the adjoining figure, if A is the centre of the circle, ∠PAR = 30°, AP = 7.5, find the area of the segment PQR. (π = 3.14)

Given: Central angle (θ) = ∠PAR = 30°,
radius (r) = AP = 7.5
To find: Area of segment PQR.
Solution:
Let ∠PAR = θ = 30°

∴ The area of segment PQR is 0.65625 sq. units.

Chapter 7 Maths Class 10 Question 4. In the adjoining figure, if O is the centre of the circle, PQ is a chord, ∠POQ = 90°, area of shaded region is 114 cm2, find the radius of the circle, (π = 3.14)

Given: Central angle (θ) = ∠POQ= 90°,
A (segment PRQ) = 114 cm²
To find: Radius (r).
Solution:

…[Taking square root of both sides]
∴ r = 20 cm
∴ The radius of the circle is 20 cm.

Mensuration Questions for Class 10 Question 5. A chord PQ of a circle with radius 15 cm subtends an angle of 60° with the centre of the circle. Find the area of the minor as well as the major segment. (π = 3.14, \(\sqrt { 3 }\) = 1.73)
Given: Radius (r) =15 cm, central angle (θ) = 60°
To find: Areas of major and minor segments.
Solution:
Let chord PQ subtend ∠POQ = 60° at centre.
∴ θ = 60°

= 225 [0.0908]
= 20.43 cm²
∴ area of minor segment = 20.43 cm²
Area of circle = πr²
= 3.14 × 15 × 15
= 3.14 × 225
= 706.5 cm²
Area of major segment
= Area of circle – area of minor segment
= 706.5 – 20.43
= 686.07 cm²
Area of major segment 686.07 cm²
∴ The area of minor segment Is 20.43 cm² and the area of major segment is 686.07 cm².

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Marathi Solutions Kumarbharti Chapter 13 कर्ते सुधारक कर्वे Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Marathi Kumarbharti Chapter 13 कर्ते सुधारक कर्वे

Marathi Kumarbharti Std 10 Digest Chapter 13 कर्ते सुधारक कर्वे Textbook Questions and Answers

प्रश्न 1.
खालील आकृत्या पूर्ण करा.

उत्तर:

प्रश्न 2.
महर्षी कर्वे यांच्या कार्यकुशलतेचा ओघतक्ता तयार करा.

उत्तर:

प्रश्न 3
हे केव्हा घडेल ते लिहा.
(अ) का सुधारकाने सुरू केलेले कार्य पूर्णत्वास जाईल – ……………………………………..
(आ) स्त्री पुरुषांशी स्पर्धा करू शकेल – ……………………………………..
उत्तर :
(अ) का सुधारकाने सुरू केलेले कार्य पूर्णत्वास जाईल, जेव्हा पुरुषांचेही ‘शिक्षण’ होईल.
(आ) स्त्री पुरुषांशी स्पर्धा करू शकेल, जेव्हा ती उच्चविद्याविभूषित होईल.

प्रश्न 4.
चौकटी पूर्ण करा.
(अ) लेखकांच्या मते दुसऱ्याच्या दुःखात दुःखी व सुखात सुखी होणारा – [ ]
(आ) कर्वे यांना लोकमानसाने दिलेली पदवी – [ ]
उत्तर :
(अ) लेखकांच्या मते, दुसऱ्याच्या दुःखात – स्थितप्रज्ञ दुःखी व सुखात सुखी होणारा
(आ) कर्वे यांना लोकमानसाने दिलेली पदवी – महर्षी

प्रश्न 5.
पाठाच्या आधारे वाक्यांचा उर्वरित भाग लिहून वाक्ये पूर्ण करा.
(अ) स्त्रीने स्वातंत्र्य कमवावे असे वाटणे म्हणजे
(आ) समाजाविरूद्ध विद्रोह केला तर
(इ) लोकांनी कर्वे यांची ससेहोलपट चालवली तरी
उत्तर:
(i) स्त्रीने स्वातंत्र्य कमवावे असे वाटणे म्हणजे खडकावर डोके आपटण्यासारखे आहे.
(ii) समाजाविरुद्ध विद्रोह केला तर विद्रोह करणाऱ्याला समाज गिळून टाकायला येईल.
(iii) लोकांनी कर्वे यांची ससेहोलपट चालवली तरी कव्यांनी त्यांना शिव्याशाप दिले नाहीत किंवा आपल्या कार्यापासून कर्वे विचलित झाले नाहीत.

प्रश्न 6.
‘कार्य’ या शब्दासाठी पाठात आलेली विशेषणे शोधा.
उत्तर:
कार्य या नामाची विशेषणे : मोठे, अतोनात, कठीण, ऐतिहासिक, जटिल, अटीतटीचे, महाकठीण, अलौकिक, महान इत्यादी.

प्रश्न 7.
खालील वाक्यांतील वाक्प्रचार शोधा.
(अ) शिक्षकांनी सांगितलेली हृदय आठवण आमच्या मनात घर करून राहिली.
(आ) वक्त्याचे विचार अनेकांच्या पचनी पडले नाहीत.
उत्तर:
(अ) मनात घर करून राहणे.
(आ) पचनी न पडणे.

प्रश्न 8.
खालील वाक्यांतील उभयान्वयी अव्यये शोधून लिहा.
(अ) त्याने लाडू व करंज्या खाल्ल्या.
(आ) पाऊस आला आणि गारा पडल्या.
(इ) तो येणार, कारण त्याला पैशांची गरज आहे.
(ई) आजी म्हणाली, की मी उद्या गावाला जाणार आहे.
उत्तर:
(i) व
(ii) आणि
(iii) कारण
(iv) की.

प्रश्न 9.
केवलप्रयोगी अव्ययांचा वापर करून वाक्ये पुन्हा लिहा.
(अ) …………..! काय सुंदर देखावा आहे हा!
(आ) ………….! असा प्रसंग वैऱ्यावर देखील येऊ नये,
(इ) …………..! तुझी कल्पनाच मुळी मला पसंत नाही.
(ई) …………..! आज तू खूप चांगला खेळलास.
उत्तर:
(i) ओहो! काय सुंदर देखावा आहे हा!
(ii) अरेरे! असा प्रसंग वैऱ्यावर देखील येऊ नये.
(iii) छे! तुझी कल्पनाच मुळी मला पसंत नाही.
(iv) वाहव्वा! आज तू फार चांगला खेळलास.

प्रश्न 10.
स्वमत.
(अ) ‘स्त्रियांनी शिकणे अत्यंत गरजेचे आहे’, या विधानामागील अण्णांचा दृष्टिकोन स्पष्ट करा.
उत्तर :
समाजात स्त्रियांची संख्या पुरुषांइतकीच असते. थोडी कमी-जास्त भरेल. पण साधारणपणे स्त्रिया म्हणजे समाजाचा अर्धा भाग होय. दुर्दैवाने आपल्या समाजाने स्त्रियांना मागासलेले ठेवले. त्यामुळे अर्धा समाज मागासलेला राहिला. त्याचे अनंत तोटे समाजाला आजसुद्धा भोगावे लागत आहेत. बहुतेक वेळा हे नुकसान मोजता येत नाही. मोजता न आल्यामुळे आपले किती नुकसान झालेले आहे, हे कळतही नाही. स्त्रियांना मागासलेले ठेवल्यामुळे समाजाची अर्धी बुद्धिमत्ता निरुपयोगी राहते. त्या बुद्धीचा समाजाला उपयोग झाला असता, पण ती वाया जाते. पुरुष बहुतांश वेळा स्वार्थी व आत्मकेंद्री असतो, स्त्री अधिक सामाजिक असते. यामुळे कुटुंबातला पुरुष शिकला तर कुटुंबातील एका व्यक्तीचा विकास होतो. मात्र स्त्री शिकली तर त्याचा परिणाम संपूर्ण कुटुंबावर होतो. अखंड कुटुंब शिक्षित होते. आपण हे ओळखले पाहिजे. स्त्रीला पुरुषांच्या बरोबरीचे स्थान दिले पाहिजे.

(आ) ‘जया अंगी मोठेपण, तया यातना कठीण’ हे वचन महर्षी कर्वे यांच्या जीवनाला कसे लागू पडते, ते स्पष्ट करा.
उत्तर :
अण्णासाहेबांनी फार मोठे स्वप्न पाहिले होते. ते फार मोठी ! झेप घेऊ पाहत होते. त्यांच्या स्वप्नाला संपूर्ण समाजाची साथ मिळाली नाही. समाजाने अण्णासाहेबांना ओळखलेच नाही. समाजाने साथ दिली नाहीच; उलट पराकोटीचा विरोध केला. त्यांचा सतत अपमान केला. त्यांना धक्काबुक्की केली. त्यांचे कपडे फाडले. हे रोज घडत होते. त्यामुळे स्वत:चे कपडे रोज रोज शिवण्याची पाळी त्यांच्यावर येई. स्त्री-शिक्षणासाठी देणग्या गोळा केल्या तर भ्रष्टाचाराचा सतत धाक दाखवला जाई. त्यांच्या चळवळीमुळे कुटुंबीयांनाही त्रास सहन करावा लागे. त्यांच्यावर बहिष्कार टाकण्यातही आला होता. हे सर्व यातनामय होते. लोककल्याणासाठी अण्णासाहेबांनी या यातना सहन केल्या. आज आपण अण्णासाहेबांची स्मारके उभारतो. परंतु प्रत्यक्ष जीवनात त्यांना दुःख, कष्ट आणि यातनाच सहन कराव्या लागल्या. ‘जया अंगी मोठेपण, तया यातना कठीण’ हे तुकाराम महाराजांचे वचन अण्णासाहेबांना तंतोतंत लागू पडते.

(इ) ‘कर्ते सुधारक कर्वे’ या पाठातून महर्षी अण्णा कर्वे यांचे तुम्हाला जाणवलेले वेगळेपण, तुमच्या शब्दांत सांगा.
उत्तर :
अण्णासाहेब कर्वे यांचे फार मोठे वेगळेपण या पाठातून वाचकांसमोर येते, बऱ्याच वेळा सामाजिक कार्य करणाऱ्या लोकांना स्वतःच्या सामाजिक कार्याचा गर्व असतो. ती माणसे या गर्वामुळे आक्रमक बनतात, अण्णासाहेबांची प्रकृती याबाबतीत नेमकी उलटी होती. त्यांना प्रचंड आत्मविश्वास होता. पण गर्व नव्हता. ते कधीच आक्रमक बनले नाहीत, उलट ते शांतपणे, कोणावरही न रागावता, आक्रस्ताळेपणा न करता आपले काम करीत. त्यांचे अपमान झाले. अडवणूक झाली. त्यांच्यावर हल्ले झाले. जाता-येता त्यांचे कपडे फाडले गेले. पण ते विचलित झाले नाहीत. घाबरले नाहीत किंवा दुःखी-कष्टीही झाले नाहीत. ते स्थितप्रज्ञाप्रमाणे शांत राहिले. नव्हे ते स्थितप्रज्ञच होते. हा त्यांचा गुण, त्यांचा वेगळेपणा मला खूप भावला आहे. खूप आवडला आहे.

Marathi Kumarbharti Class 10 Textbook Solutions Chapter 13 कर्ते सुधारक कर्वे Additional Important Questions and Answers

कृति

कृतिपत्रिकेतील प्रश्न १ (अ) आणि (आ) यांसाठी…

उतारा क्र.१
प्रश्न. पुढील उतारा वाचा आणि दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा :

कृती १ : (आकलन)

प्रश्न 1.
कारणे लिहा :
(i) नातेवाईक नसलेले महर्षी कर्वे हे निवर्तल्यानंतर लेखकांच्या आजोबांच्या डोळ्यांत अश्रू आले; कारण –
(ii) अण्णासाहेब कर्वे यांच्या मते, केवळ राष्ट्रीय स्वातंत्र्य मिळणे उपयोगाचे नव्हते; कारण –
(iii) भारतीय स्त्री स्वत:च आपल्या गुलामीला दागिना मानीत होती; कारण –
उत्तर:
(i) नातेवाईक नसलेले महर्षी कर्वे हे निवर्तल्यानंतर लेखकांच्या आजोबांच्या डोळ्यांत अश्रू आले; कारण महान कार्य केलेले महर्षी कर्वे आपल्यातून गेले याची दुःखद जाणीव आजोबांना झाली.
(ii) अण्णासाहेब कर्वे यांच्या मते, केवळ राष्ट्रीय स्वातंत्र्य मिळणे उपयोगाचे नव्हते; कारण स्त्रियांना स्वातंत्र्य मिळाले नाही, तर राष्ट्रीय स्वातंत्र्याला काहीही अर्थ राहत नाही.
(iii) भारतीय स्त्री स्वत:च आपल्या गुलामीला दागिना मानीत होती; कारण तसे मानण्याचे संस्कारच तिच्यावर झाले होते.

प्रश्न 2.
विसंगती लिहा :
(i) अण्णासाहेब कर्वे समाजासाठी कार्य करीत होते, पण समाज ………………………………
(ii) आपल्या समाजात स्त्रीला देवीचे स्थान आहे, असे दाखवले जाते, पण प्रत्यक्षात मात्र ………………………………
(iii) भारतीय स्त्री गुलामीत जगत होती, पण ती ………………………………
उत्तर:
(i) अण्णासाहेब कर्वे समाजासाठी कार्य करीत होते, पण समाज त्यांना समाजविरोधक समजत होता.
(ii) आपल्या समाजात स्त्रीला देवीचे स्थान आहे, असे दाखवले जाते, पण प्रत्यक्षात मात्र तिला शूद्रातिशूद्र समजून तिचा प्रच्छन्न छळच केला जाई.
(iii) भारतीय स्त्री गुलामीत जगत होती, पण ती आपल्या गुलामीलाच दागिना समजत होती.

प्रश्न 3.
माहिती लिहा :
(i) अण्णासाहेब कर्वे यांनी घालून दिलेला वस्तुपाठ
(ii) प्रा. अण्णासाहेब कर्वे यांचा कॉलेजात शिकवण्याचा विषय
(iii) त्या वेळच्या अज्ञ समाजाने मानलेले स्वत:चे ‘ऐतिहासिक कार्य
(iv) अण्णासाहेबांनी सुरुवातीला स्थापन केलेली संस्था
(v) अनाथ बालिकाश्रमाचे रूपांतर झालेली संस्था
(vi) निधी उभारणीसाठी अण्णासाहेबांनी निर्माण केलेल्या यंत्रणा
उत्तर:
(i) अण्णासाहेब कर्वे यांनी घालून दिलेला वस्तुपाठ – पहिल्या पत्नीच्या मृत्यूनंतर त्यांनी स्वतः विधवेशी विवाह केला.
(ii) प्रा. अण्णासाहेब कर्वे यांचा कॉलेजात शिकवण्याचा विषय – गणित.
(iii) त्या वेळच्या अज्ञ समाजाने मानलेले स्वत:चे ‘ऐतिहासिक कार्य’ – सत्पुरुषांचा छळ करावा.
(iv) अण्णासाहेबांनी सुरुवातीला स्थापन केलेली संस्था – अनाथ बालिकाश्रम.
(v) अनाथ बालिकाश्रमाचे रूपांतर झालेली संस्था – हिंगणे स्त्री-शिक्षण संस्था.
(vi) निधी उभारणीसाठी अण्णा साहेबांनी निर्माण केलेल्या यंत्रणा – ‘पै पै चा निधी’ आणि ‘मुरूड निधी.’

कृती ३ : (व्याकरण)

प्रश्न 1.
कंसांतील सूचनांनुसार उत्तर: लिहा :
(i) सुरुवात त्यांनी स्वत:पासून केली. (अधोरेखित शब्दाच्या जागी ‘करतात’ हा शब्द वापरून वाक्य पुन्हा लिहा.)
(ii) त्याच अनपढ राहिल्या तर? (अधोरेखित शब्दाच्या जागी ‘तीच’ हा शब्द वापरून वाक्य पुन्हा लिहा.)
(iii) कव्यांच्या पुतळ्याच्या मागे एक मुलगी रडत बसली होती. (‘मुलगा’ हा शब्द अधोरेखित शब्दाच्या जागी योजा आणि वाक्य पुन्हा लिहा.)
उत्तर:
(i) सुरुवात ते स्वत:पासून करतात.
(ii) तीच अनपढ़ राहिली तर?
(iii) कर्त्यांच्या पुतळ्याच्या मागे एक मुलगा रडत बसला होता.

प्रश्न 2.
अनेकवचन लिहा :
(i) रात्र
(ii) डोळा
(iii) कार्य
(iv) स्त्री
(v) पोथी
(vi) मेढ.
उत्तर:
(i) रात्र – रात्री
(ii) डोळा – डोळे
(iii) कार्य – कायें
(iv) स्त्री – स्त्रिया
(v) पोथी – पोथ्या
(vi) मेढ – मेढी.

उतारा क्र. २

प्रश्न. पुढील उतारा वाचा आणि दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा :
कृती १: (आकलन)

प्रश्न 1.
आकृती पूर्ण करा :

उत्तर :

प्रश्न 3.
चौकटी पूर्ण करा :
(i) कर्वे यांना राजमानसाने दिलेली पदवी
उत्तर :
(i) कर्वे यांना राजमानसाने दिलेली पदवी – भारतरत्न।

कृती २ : (आकलन)

प्रश्न 1.
आकृत्या पूर्ण करा :

उत्तर:

कृती ३ : (व्याकरण)

प्रश्न 1.
पुढील वाक्यातील नामे ओळखा आणि ती मूळ रूपांत लिहा :
महर्षी कर्वे यांनी ‘अनाथ बालिकाश्रमा’ची मुहूर्तमेढ रोवली.
उत्तर:
नामे : महर्षी, बालिकाश्रम, मुहूर्तमेढ.

प्रश्न 2.
पुढील वाक्यातील उभयान्वयी अव्यये लिहा :
तिला स्वतंत्र व्हायचे असेल तर तिला भान यावयास हवे, की आपण गुलाम आहोत आणि हे भान शिक्षणाशिवाय येऊ शकत नाही.
उत्तर:
उभयान्वयी अव्यये : तर, की, आणि.

प्रश्न 3.
अधोरेखित शब्दातील प्रत्यय ओळखा आणि तो प्रत्यय जोडलेले अन्य दोन शब्द लिहा :
स्त्रीने शिक्षित झालेच पाहिजे.
उत्तर:
प्रत्यय : इत. अन्य शब्द : प्रमाणित, प्रभावित.

प्रश्न 4.
पुढील शब्दांतून शब्दयोगी अव्यय जोडलेले शब्द ओळखून लिहा :
शिक्षणाशिवाय, विरोधाभास, ऋणातही, व्यक्तीसारखा, अर्धागवायू, दुसरीकडे, पृथ्वीबाहेर, जगप्रवास, पुरुषप्रधान, स्त्रियांवरील, जन्मलेला.
उत्तर:
शिक्षणाशिवाय, ऋणातही, व्यक्तीसारखा, दुसरीकडे, पृथ्वीबाहेर, स्त्रियांवरील.

व्याकरण व भाषाभ्यास

कृतिपत्रिकेतील प्रश्न ४ (अ) आणि (आ) यांसाठी…

व्याकरण घटकांवर आधारित कृती :

१. समास :
(१) पुढील विग्रहांवरून सामासिक शब्द तयार करा :
(i) खाणे, पिणे वगैरे
(ii) चार कोनांचा समूह
(iii) पास किंवा नापास
(iv) प्रत्येक रस्त्यावर
(v) बाप आणि लेक
(vi) वसतीसाठी गृह.
उत्तर:
विग्रह – सामासिक शब्द
(i) खाणे, पिणे वगैरे – खाणेपिणे
(ii) चार कोनांचा समूह – चौकोन
(iii) पास. किंवा नापास – पासनापास
(iv) प्रत्येक रस्त्यावर – रस्तोरस्ती
(v) बाप आणि लेक – बापलेक
(vi) वसतीसाठी गृह – वसतिगृह

(२) पुढील तक्ता पूर्ण करा : (सराव कृतिपत्रिका-३)
समासाचे नाव – उदाहरण – समास विग्रह
(i) समाहार वंद्व समास – केरकचरा – ……………………….
(ii) ………………………. – प्रतिक्षण – प्रत्येक क्षणाला
(iii) द्विगू समास – ………………………. – पाच आरत्यांचा समूह
(iv) विभक्ती तत्पुरुष समास – ………………………. – राजाचा वाडा
उत्तर:
समासाचे नाव – उदाहरण – समास विग्रह
(i) समाहार द्वंद्व समास – केरकचरा केर, कचरा वगैरे
(ii) अव्ययीभाव समास – प्रतिक्षण प्रत्येक क्षणाला
(iii) द्विगू समास – पंचारती पाच आरत्यांचा समूह
(iv) विभक्ती तत्पुरुष समास – राजवाडा राजाचा वाडा

२. अलंकार :
पुढील आकृती पाहून अलंकार ओळखा व एक उदाहरण दया :

उत्तर :
अलंकार – [दृष्टान्त]
उदाहरण : लहानपण दे गा देवा। मुंगी साखरेचा रवा।
ऐरावत रत्न थोर। त्यासी अंकुशाचा मार।।

३. वृत्त:

(१) पुढील ओळीचा लगक्रम लिहा :
प्रभाते मनी राम चिंतीत जावा
उत्तर :

(२) पुढील काव्यपंक्तीतील वृत्त ओळखा : (सराव कृतिपत्रिका-१)
द्रव्यास हे गमन मार्ग यथावकाश
उत्तर:

वृत्त : हे वसंततिलका वृत्त आहे.

४. शब्दसिद्धी :
(१) पुढील शब्दांना ‘इक’ हा प्रत्यय लावून शब्द बनवा :
जसे → नगर + इक → नागरिक
(i) समाज → [ ]
(ii) शरीर → [ ]
उत्तर:
(i) [सामाजिक]
(ii) [शारीरिक]

(२) परि’ हा उपसर्ग लावून दोन शब्द तयार करा :
जसे → परि + पूर्ण → परिपूर्ण
(i) क्रमा → [ ]
(ii) श्रम → [ ]
उत्तर:
(i) [परिक्रमा]
(ii) [परिश्रम]

(३) ‘अडीअडचणी’ सारखे पाठातील चार अभ्यस्त शब्द लिहा :
उत्तर:
(i) धक्काबुक्की
(ii) हालअपेष्टा
(iii) अटीतटी
(iv) कुरबूर

५. सामान्यरूप :
पुढील तक्ता पूर्ण करा :
शब्द – विभक्ती प्रत्यय – सामान्यरूप
(i) दु:खात – …………………… – ……………………
(ii) कव्यांनी – …………………… – ……………………
(iii) कन्येशी – …………………… – ……………………
(iv) स्वातंत्र्याचा – …………………… – ……………………
उत्तर:
शब्द – विभक्ती प्रत्यय – सामान्यरूप
(i) दु:खात – त – दु:ख
(ii) कव्यांनी – नी – कव्यां
(iii) कन्येशी – शी – कन्ये
(iv) स्वातंत्र्याचा – चा – स्वातंत्र्य

६. वाक्प्रचार :
(१) कंसातील वाक्प्रचारांचा त्या खालील वाक्यांत योग्य ठिकाणी वापर करून वाक्ये पुन्हा लिहा : (खूणगाठ बांधणे, वस्तुपाठ घालून देणे, मुहूर्तमेढ रोवणे, ससेहोलपट होणे)
(i) रात्रीच्या वेळी रानातला रस्ता शोधता शोधता प्रवाशांना खूप त्रास झाला.
(ii) गाडगेमहाराजांनी स्वच्छता मोहिमेचा पाया घातला,
(iii) अजयने दररोज नियमित व्यायाम करण्याचा मनाशी दृढ निश्चय केला.
(iv) जनसेवा कशी करावी, याचा महात्मा गांधीजींनी आदर्श घालून दिला.
उत्तर:
(i) रात्रीच्या वेळी रानातला रस्ता शोधता शोधता प्रवाशांची ससेहोलपट झाली.
(ii) गाडगेमहाराजांनी स्वच्छता मोहिमेची मुहूर्तमेढ रोवली.
(iii) अजयने दररोज नियमित व्यायाम करण्याची मनाशी खूणगाठ बांधली.
(iv) जनसेवा कशी करावी, याचा महात्मा गांधीजींनी वस्तुपाठ घालून दिला.

*(२) पुढील वाक्यांतील वाक्प्रचार शोधा :
(i) शिक्षकांनी सांगितलेली हृदय आठवण आमच्या मनात घर करून राहिली.
(ii) वक्त्याचे विचार अनेकांच्या पचनी पडले नाहीत.

आभाषिक घटकांवर आधारित कृती :

१. शब्दसंपत्ती :
(१) पुढील शब्दसमूहांसाठी एक शब्द लिहा :
(i) लिहिता-वाचता न येणारा – ………………………
(ii) चांगल्या प्रकारे शिक्षित असलेला – ………………………
(iii) लिहिता-वाचता येणारा – ………………………
(iv) जिचे सौभाग्य हरपले आहे अशी स्त्री – ………………………
(v) केलेले उपकार जाणणारा – ……………………… (मार्च १९)
(vi) कोणाचाही आधार नसलेला – ……………………… (मार्च १९)
उत्तर:
(i) निरक्षर
(ii) सुशिक्षित
(iii) साक्षर
(iv) विधवा
(v) कृतज्ञ
(iv) निराधार.

(४) विरुद्धार्थी शब्द लिहा :
(i) सहिष्णू x ……………………
(ii) स्वातंत्र्य x ……………………
(iii) सुरुवात x ……………………
(iv) जन्म x ……………………
(v) जमा x ……………………
(vi) सोय x ……………………
(vii) उधळपट्टी x ……………………
(viii) अनाथ x ……………………
उत्तर:
(i) सहिष्णू x असहिष्णू
(i) स्वातंत्र्य x पारतंत्र्य
(iii) सुरुवात x शेवट
(iv) जन्म र मृत्यू
(v) जमा x खर्च
(vi) सोय x गैरसोय
(vii) उधळपट्टी x कंजुषी
(viii) अनाथ x सनाथ.

(५) गटात न बसणारा शब्द लिहा :
(i) आई, वडील, बहीण, बायको, कन्या – ……………………
(ii) मन, तन, चित्त, जिव्हार, अंत:करण – ……………………
उत्तर:
(i) वडील
(ii) तन,

(६) दिलेल्या शब्दांतून दोन अर्थपूर्ण शब्द तयार करा :
(सराव कृतिपत्रिका-३) (नगर व पालिका हे दोन शब्द सोडून)
नगरपालिका → [ ] [ ]
उत्तर :
नगरपालिका – [नग] [नर]

२. लेखननियम :
(१) अचूक शब्द निवडा :
(i) विभूषित/वीभूषित/विभुशित/विभुषीत.
(ii) पुर्नविवाह/पुनर्विवाह/पूर्नवीवाह/पुनर्वीवाह.
(iii) शैक्षणीक शैक्षणिक/शैक्षाणिक/शैक्शणिक.
(iv) सावर्जनिक/सर्वजनिक/सार्वजनीक/सार्वजनिक.
उत्तर:
(i) विभूषित
(ii) पुनर्विवाह
(iii) शैक्षणिक
(iv) सार्वजनिक.

(२) पुढील वाक्ये लेखननियमांनुसार लिहा :
(i) सरस्वतिला आपन वाङमयाची जननि मानतो.
(ii) एकदा वीदयापिठातल्या कर्त्यांच्या पूतळ्यामागे एक मूलगी रडत बसलि होती.
उत्तर:
(i) सरस्वतीला आपण वाङ्मयाची जननी मानतो.
(ii) एकदा विदयापीठातल्या कर्त्यांच्या पुतळ्यामागे एक मुलगी रडत बसली होती.

३. विरामचिन्हे :
पुढील वाक्यांत योग्य विरामचिन्हे घालून वाक्ये पुन्हा लिहा :
(i) तिला म्हटले कर्त्यांच्या पुतळ्यापाशी बसून रडायला तुला काहीच कसे वाटत नाही
(ii) आपण आपल्या आईशी बहिणीशी बायकोशी कन्येशी पुष्कळदा चुकीचे वागतो
उत्तर:
(i) तिला म्हटले, “कर्त्यांच्या पुतळ्यापाशी बसून रडायला तुला काहीच कसे वाटत नाही?”
(ii) आपण आपल्या आईशी, बहिणीशी, बायकोशी, कन्येशी पुष्कळदा चुकीचे वागतो.

४. पारिभाषिक शब्द :

पुढील इंग्रजी पारिभाषिक शब्दांना मराठी प्रतिशब्द लिहा :
(i) Book Stall – ……………………………..
(ii) Book Post – ……………………………..
(iii) Casual Leave – ……………………………..
(iv) No Objection Certificate – ……………………………..
(v) Highway – …………………………….. (सराव कृतिपत्रिका-३)
(vi) Interview – …………………………….. (सराव कृतिपत्रिका-३)
उत्तर:
(i) Book Stall – पुस्तक विक्री केंद्र
(ii) Book Post – पुस्त-प्रेष
(iii) Casual Leave – नैमित्तिक रजा
(iv) No Objection Certificate – ना हरकत प्रमाणपत्र
(v) Highway – महामार्ग
(vi) Interview – मुलाखत.

५. अकारविल्हे/भाषिक खेळ :
(१) पुढील शब्द अकारविल्हेनुसार लिहा :
(i) चार → तीन → दोन → एक.
(ii) राग → क्रोध → संताप → चीड.
उत्तर:
(i) एक → चार → तीन → दोन,
(ii) क्रोध → चीड → राग → संताप.

(२) आकृती पूर्ण करा:

उत्तर:

उत्तर:

कर्ते सुधारक कर्वे शब्दार्थ

• प्रच्छन्न – गूढ, गुप्त, लपलेला, झाकलेला.
• असिधाराव्रत – तलवारीच्या धारेवरून चालण्याइतके कठीण व्रत.
• पै – पूर्वीचे एक लहान नाणे.
• मैलोन्गणती – अनेक मैल, खूप अंतर.
• मिसाल – प्रतीक.
• राजमानसाने – सरकारने.
• टिचणे – फुटणे, तडकणे.

कर्ते सुधारक कर्वे टिपा

(१) भारतरत्न : भारतातील हा सर्वोच्च नागरी पुरस्कार आहे. देशासाठी सर्वोच्च प्रतीचे आणि जगभरात देशाचे नाव कीर्तिवंत करणारे कार्य ज्यांच्या हातून घडते, अशा व्यक्तीला हा सर्वोच्च पुरस्कार बहाल केला जातो. त्या व्यक्तीने त्या कार्यासाठी आपले संपूर्ण आयुष्य खर्ची घातलेले असते. सेवा, कला, साहित्य, विज्ञान, विश्वशांती, मानवविकास, कारखानदारी, क्रीडा अशा मूलभूत क्षेत्रांमध्ये अतुलनीय कामगिरी करणाऱ्या व्यक्तीला हा सर्वश्रेष्ठ पुरस्कार देऊन सन्मानित करण्याचा निर्णय १९५४ साली तत्कालीन सरकारने घेतला.

(२) महामेरू : पुराणात पृथ्वीचे वर्णन करताना सात द्वीपे सांगितली आहेत. त्यांपैकी जंबुद्वीपामध्ये केंद्रस्थानी मेरू हा पर्वत आहे. हा पर्वत सोन्याचा असून त्यावर नेहमी देव राहतात, असे पुराणात सांगितले आहे. या मेरू पर्वतापेक्षाही महर्षी कर्वे मोठे असे आलंकारिक वर्णन येथे केले आहे.

Read More:

ADANIPORTS Pivot Point Calculator

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Amod Chapter 15 मानवताधर्मः Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 15 मानवताधर्मः

Sanskrit Amod Std 10 Digest Chapter 15 मानवताधर्मः Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत ।

प्रश्न अ.
सकला नद्यः कं प्रविशन्ति ?
उत्तरम् :
सकला नद्य: महोदधिं प्रविशन्ति।

प्रश्न आ.
सङ्गीते स्वराः कीदृशाः ?
उत्तरम् :
सङ्गीते स्वरा: षड्जमूलाः।

प्रश्न इ.
कः सर्वधर्मान् व्याप्नोति ?
उत्तरम् :
मानवताधर्म : सर्वधर्मान् व्याप्नोति।

प्रश्न ई.
भानुः कं प्रकाशयति ?
उत्तरम् :
भानुः भुवनमण्डलं प्रकाशयति।

प्रश्न उ.
कां भज इति कविः वदति ?
उत्तरम् :
मानवतां भज इति कविः वदति।

2. सन्धिविग्रहं कुरुत ।

प्रश्न अ.
भानुर्भुवनमण्डलम् = ………… + भुवनमण्डलम् ।
उत्तरम् :
भानुर्भुवनमण्डलम् – भानु: + भुवनमण्डलम्।

प्रश्न आ.
प्रकाशयत्येकस्तथा = + ……. + तथा ।
उत्तरम् :
प्रकाशयत्येकस्तथा – प्रकाशयति + एकः + तथा।

प्रश्न इ.
व्यवहरेल्लोके = ……….. + लोके ।
उत्तरम् :
व्यवहरेल्लोके – व्यवहरेत् + लोके।

प्रश्न ई.
एषोऽभ्युदयकृत् = एषः + ………….. ।
उत्तरम् :
एषोऽभ्युदयकृत् – एष: + अभ्युदयकृत्।

3. पाठात् ल्यबन्त-अव्ययानि चित्वा लिखत

प्रश्न 1.
पाठात् ल्यबन्त-अव्ययानि चित्वा लिखत
उत्तरम् :
एकीभूय, सम्भूय, समाश्रित्य, परित्यज्य

4. सूचनानुसारं कृती: कुरुत

प्रश्न अ.
सर्वधर्मान् परित्यज्य ध्रुवं मानवतां भज । (पूर्वकालवाचकं निष्कासयत।)
उत्तरम् :
सर्वधर्मान् परित्यज धुवं मानवतां भज च।

प्रश्न आ.
नद्यः महोदधिं प्रविशन्ति । (कर्तृपदम् एकवचने परिवर्तवत ।)
उत्तरम् :
नदी महोदधिं प्रविशति।

प्रश्न इ.
त्वं सर्वधर्मान् परित्यज्य मानवतां भज । (‘त्वं’ स्थाने ‘भवान्’ योजयत ।)
उत्तरम् :
भवान् सर्वधर्मान् परित्यज्य मानवतां भजतु।

प्रश्न ई.
सर्वे धर्माः मानवतागुणं शंसन्ति । (कर्मवाच्ये परिवर्तयत ।)
उत्तरम् :
सर्वैः धर्म : मानवतागुणः शंस्यते।

प्रश्न उ.
भानुः भुवनमण्डलं प्रकाशयति । (णिजन्तं निष्कासयत ।)
उत्तरम् :
भुवनमण्डलं प्रकाशते।

5. समानार्थकशब्दमेलनं कुरुत

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दमेलनं कुरुत
1. सरि, 2. रङ्गः, 3. अ, 4. दिनकृत्, 5. मार्गः
(अ) वण, (आ) भानुः, (इ) नदी, (ई) पन्थाः, (उ) सलि
उत्तरम् :

1. सरि – नदी।
2. रङ्गः – वर्णः।
3. अम्भः – सलिलम्।
4. दिनकृत् – भानुः।
5. मार्गः – पन्थाः ।

6. माध्यमभाषया उत्तरं लिखत।

प्रश्न अ.
मानवताधर्मः अभ्युदयकृत् कथं वर्तते?

प्रश्न आ.
कदा मानवता भवेत् ?

प्रश्न इ.
सर्वे धर्माः मानवताधर्म समाश्रिताः इति सोदाहरणं स्पष्टीकुरुत।

7. विशेष्यैः रिक्तस्थानानि पूरयत ।

प्रश्न 1.
विशेष्यैः रिक्तस्थानानि पूरयत ।

उत्तरम् :

8. क्रियापदतालिकां पूरयत

प्रश्न 1.
क्रियापदतालिकां पूरयत

9. नामतालिकां पूरयत

प्रश्न 1.
नामतालिकां पूरयत

मानवताधर्मः Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

‘धर्म’ हा पुष्कळ अर्थ असलेली बहुआयामी व सर्वसमावेशक अशी संकल्पना आहे. ‘य: धारयति सः धर्मः’ ही व्याख्या सर्वश्रुत आहे याचा अर्थ, जो धारण करतो तो धर्म. प्रत्येक प्रकारच्या योग्य आचरणाचा अंतर्भाव ‘धर्म’ या संकल्पनेत होतो. म्हणूनच ‘स्वकर्तव्यस्य पालनं नाम धर्मः’, असे योग्यरित्या म्हटले आहे.

समाजातील लोकांनी आचरलेल्या धर्मामुळे मानवी समाज टिकून राहतो. उदा.- पालकांनी मुलांचे रक्षण करणे (पितृधर्म, मातृधर्म), मुलांनी पालकांच्या आज्ञेचे पालन करणे (कन्याधर्म, पुत्रधर्म), राजाने प्रजेचे रक्षण करणे, (राजधर्म).

याखेरीज, पतिधर्म, पत्नीधर्म इ. महाभारतानुसार, ज्याने सुनिश्चितपणे मानवाचे कल्याण होते, तो धर्म. म्हणून सर्वांनी मानवताधर्माचा अवलंब केला पाहिजे जेणेकरून, मनुष्यजातीची उन्नती व कल्याण होईल.

मानवता सर्वधर्माणां मूलम्। मानवता हे सर्व धर्माचे मूळ आहे. हा मानवताधर्म अतिशय समर्पक पद्धतीने ‘मानवताधर्म’ पाठात विशद केला आहे. या काव्याचे रचनाकार डॉ. देवीप्रसाद खरवण्डीकर हे संस्कृतच्या प्रचार – प्रसारात लीन आहेत.

धर्म is a multifaceted and all-inclusive term with many meanings. य: धारयति स: धर्म: is a well-known definition of धर्म which means, that which is followed is धर्म. धर्म embraces every type of righteous conduct.

So, it is rightly said स्वकर्तव्यस्य पालनं नाम धर्मः Human society is upheld by performed by its members for eg, parents protecting/nurturing children (पितृधर्म-मातृधर्म), children obeying parents (कन्याधर्म, पुत्रधर्म) king protecting the citizens (राज धर्म) apart from this पतिधर्म, पत्नीधर्म etc. महाभारत says, that which ensures the welfare of human beings is surely धर्म.

Hence, all should resort to मानवताधर्म (Humanity) which will lead to upliftment and welfare of living beings. मानवता सर्वधर्माणां मूलम् – Humanity is the origin of all us. Thus, the humanity, (मानवता) is well described by respected Dr. देवीप्रसाद खरवण्डीकर who has engaged himself in popularising of Sanskrit language.

श्लोक: 1

यथैव सकला नद्यः प्रविशन्ति महोदधिम्।
तथा मानवताधर्म सर्वे धर्मा: समाश्रिताः ।।1।।

अनुवाद:

ज्याप्रमाणे सर्व नद्या (अखेरीस) समुद्रास जाऊन मिळतात, त्याप्रमाणे, सर्व धर्म मानवताधर्माचाच आश्रय घेतात.
Just as, all rivers enter the ocean, likewise, all religions resort to humanity.

श्लोक: 2

षड्जमूला यथा सर्वे सङ्गीते विविधाः स्वराः। .
तथा मानवताधर्म सर्वे धर्मा : समाश्रिताः ।।2।।

अनुवादः

ज्याप्रमाणे संगीतातील स्वरांचे मूळ हे शेवटी षड्ज च असते त्याप्रमाणे, सर्व धर्म मानवताधर्माचाच आश्रय घेतात.
Just as, different musical notes have a base of षड्ज likewise all es resort to humanity.

श्लोकः 3

एकीभूय यथा सर्वे वर्णा गच्छन्ति शुक्लताम्।
तथा सम्भूय शंसन्ति धर्मा मानवतागुणम् ।।3।।

अनुवादः

ज्याप्रमाणे सर्व रंग शुभ्रतेकडे जातात त्याप्रमाणे, सर्व धर्म (अखेर) मानवताधर्माची प्रशंसा करतात.
Just as, all colours coming together attain whiteness likewise, all धर्मs praise the humanity together.

श्लोकः 4

सर्व व्याप्नोति सलिलं शर्करा लवणं यथा।
एवं मानवताधर्मो धर्मान् व्याप्नोति सर्वथा ।।4।।

अनुवादः

ज्याप्रमाणे पाणी हे गोड, खारट (या चवी) सर्व व्यापते त्याप्रमाणे – मानवता धर्मांना सर्व प्रकारे व्यापून राहते.
Just as, water covers everything sweet as well as salty .similarly, humanity pervades all धर्मs from all sides.

श्लोकः 5

यथा प्रकाशयत्येको भानुर्भुवनमण्डलम्।
धर्मान् प्रकाशयत्येकस्तथा मानवतागुणः।।5।।

अनुवादः

ज्याप्रमाणे एकटा सूर्य संपूर्ण जगाला प्रकाशित करतो त्याप्रमाणे मानवता हा गुण सर्व धर्माना उजळून टाकतो.
Just as the sun alone lightens the entire world; (similarly, humanity alone illuminates all धर्मs.

श्लोकः 6

आत्मौपम्यं समाश्रित्य मानवो मानवैः सह।
यदा व्यवहरेल्लोके तदा मानवता भवेत् ।।6।।

अनुवादः

या विश्वात, आत्माच्या समानतेचे तत्त्व पाळून, जेव्हा मानव इतर मानवांशी समानतेने व्यवहार करेल/ वागेल, तेव्हा खरी मानवता
अस्तित्वात येईल.

In the world, when a man would behave (with others) equally, following the principle of similarity of the soul then humanity would take place.

श्लोक: 7

सर्वधर्मान् परित्यज्य भज मानवतां धूवम्।
एषोऽभ्युदयकृत् पन्थाः तथा श्रेयस्करोऽपि च ।।7।।

अनुवादः

(हे माणसा), निश्चितच सर्व धर्मांना सोडून मानवताधर्मास पूजावे. (मानवतेचा) मार्ग (अखंड विश्वाचे) उन्नयन करणारा आहे. तसेच तो हितकारक आहे.
(O man) Leaving all धर्मs, resort humanity surely. This path leads to the upliftment and it is beneficial.

सन्धिविग्रहः

1. यथैव – यथा + एव।
2. सकला नद्यः – सकला: + नद्यः।
3. षड्जमूला यथा – षड्जमूला : + यथा ।
4. सकला नद्यः – सकलाः + नद्यः।
5. वर्णा गच्छन्ति – वर्णाः + गच्छन्ति।
6. धर्मा मानवतागुणम् – धर्माः + मानवतागुणम्।
7. मानवो मानव : – मानवः + मानवैः ।
8. श्रेयस्करोऽपि – श्रेयस्करः + अपि।
9. मानवताधर्मो धर्मान् – मानवताधर्मः + धर्मान्।

शब्दार्थाः

1. महोदधिम् – to the ocean – समुद्राला
2. समाश्रिताः – are resorted – आश्रय घेतला आहे.
3. षड्जमूलाः – has a base of षड्ज – षड्ज हे मूळ आहे
4. सलिलम् – water – पाणी
5. व्याप्नोति – covers – व्यापते
6. सर्वथा – by all ways – सर्व बाजूंनी/ सर्व प्रकारे
7. प्रकाशयति – lightens – प्रकाशित करतो
8. भुवनमण्डलम् – entire world – संपूर्ण जग
9. औपम्यम् – following – समानतेचे तत्त्व
10. similarity – पाळून
11. व्यवहरेत् – would behave – व्यवहार करेल / वागेल
12. लोके – in the world – विश्वात / जगात
13. अभ्युदयकृत् – path that – उन्नयन करणारा मार्ग
14. पन्थाः – leads to upliftment
15. श्रेयस्करः – beneficial – हितकारक

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Anand Chapter 11 मानवताधर्मः Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 11 मानवताधर्मः

Sanskrit Anand Std 10 Digest Chapter 11 मानवताधर्मः Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत ।

प्रश्न अ.
सकला नद्यः कं प्रविशन्ति ?
उत्तरम् :
सकला नद्य: महोदधिं प्रविशन्ति।

प्रश्न आ.
सङ्गीते स्वराः कीदृशाः ?
उत्तरम् :
सङ्गीते स्वरा: षड्जमूलाः।

प्रश्न इ.
कः सर्वधर्मान् व्याप्नोति ?
उत्तरम् :
मानवताधर्म : सर्वधर्मान् व्याप्नोति।

प्रश्न ई.
भानुः कं प्रकाशयति ?
उत्तरम् :
भानुः भुवनमण्डलं प्रकाशयति।

प्रश्न उ.
कां भज इति कविः वदति ?
उत्तरम् :
मानवतां भज इति कविः वदति।

2. सन्धिविग्रहं कुरुत ।

प्रश्न अ.
भानुर्भुवनमण्डलम् = ………… + भुवनमण्डलम् ।
उत्तरम् :
भानुर्भुवनमण्डलम् – भानु: + भुवनमण्डलम्।

प्रश्न आ.
प्रकाशयत्येकस्तथा = + ……. + तथा ।
उत्तरम् :
प्रकाशयत्येकस्तथा – प्रकाशयति + एकः + तथा।

प्रश्न इ.
व्यवहरेल्लोके = ……….. + लोके ।
उत्तरम् :
व्यवहरेल्लोके – व्यवहरेत् + लोके।

प्रश्न ई.
एषोऽभ्युदयकृत् = एषः + ………….. ।
उत्तरम् :
एषोऽभ्युदयकृत् – एष: + अभ्युदयकृत्।

3. पाठात् ल्यबन्त-अव्ययानि चित्वा लिखत

प्रश्न 1.
पाठात् ल्यबन्त-अव्ययानि चित्वा लिखत
उत्तरम् :
एकीभूय, सम्भूय, समाश्रित्य, परित्यज्य

4. माध्यमभाषया उत्तरं लिखत।

प्रश्न अ.
मानवताधर्मः अभ्युदयकृत् कथं वर्तते?

प्रश्न आ.
‘मानवताधर्मः’ इति काव्यस्य आधारेण मानवताधर्मस्य वर्णनं कुरुत ।

5. जालरेखाचित्रं पूरयत

प्रश्न 1.

उत्तरम् :

6. समानार्थकशब्दमेलनं कुरुत

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दमेलनं कुरुत

1. सरित्	(अ) वर्णः
2. रङ्गः	(आ) भानुः
3. अम्भः	(इ) नदी
4. दिनकृत्	(ई) पन्थाः
5. मार्गः	(उ) सलिलम्

उत्तरम् :

1. सरित्	(इ) नदी
2. रङ्गः	(अ) वर्णः
3. अम्भः	(उ) सलिलम्
4. दिनकृत्	(आ) भानुः
5. मार्गः	(ई) पन्थाः

Sanskrit Anand Class 10 Textbook Solutions Chapter 11 मानवताधर्मः Additional Important Questions and Answers

समस्तपदम्	अर्थ	समासविग्रहः	समासनाम
1. मानवताधर्म:	humanity is religion	मानवता एव धर्मः।	कर्मधारयः समासः।
2. सर्वधर्माः	all religions	सर्वे धर्माः।	कर्मधारयः समासः।
3. अभ्युदयकृत्	one who does welfare	अभ्युदयं करोति इति।	उपपद-तत्पुरुषः समासः।

मानवताधर्मः Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

‘धर्म’ हा पुष्कळ अर्थ असलेली बहुआयामी व सर्वसमावेशक अशी संकल्पना आहे. ‘य: धारयति सः धर्मः’ ही व्याख्या सर्वश्रुत आहे याचा अर्थ, जो धारण करतो तो धर्म. प्रत्येक प्रकारच्या योग्य आचरणाचा अंतर्भाव ‘धर्म’ या संकल्पनेत होतो. म्हणूनच ‘स्वकर्तव्यस्य पालनं नाम धर्मः’, असे योग्यरित्या म्हटले आहे.

समाजातील लोकांनी आचरलेल्या धर्मामुळे मानवी समाज टिकून राहतो. उदा.- पालकांनी मुलांचे रक्षण करणे (पितृधर्म, मातृधर्म), मुलांनी पालकांच्या आज्ञेचे पालन करणे (कन्याधर्म, पुत्रधर्म), राजाने प्रजेचे रक्षण करणे, (राजधर्म).

याखेरीज, पतिधर्म, पत्नीधर्म इ. महाभारतानुसार, ज्याने सुनिश्चितपणे मानवाचे कल्याण होते, तो धर्म. म्हणून सर्वांनी मानवताधर्माचा अवलंब केला पाहिजे जेणेकरून, मनुष्यजातीची उन्नती व कल्याण होईल.

मानवता सर्वधर्माणां मूलम्। मानवता हे सर्व धर्माचे मूळ आहे. हा मानवताधर्म अतिशय समर्पक पद्धतीने ‘मानवताधर्म’ पाठात विशद केला आहे. या काव्याचे रचनाकार डॉ. देवीप्रसाद खरवण्डीकर हे संस्कृतच्या प्रचार – प्रसारात लीन आहेत.

धर्म is a multifaceted and all-inclusive term with many meanings. य: धारयति स: धर्म: is a well-known definition of धर्म which means, that which is followed is धर्म. धर्म embraces every type of righteous conduct.

So, it is rightly said स्वकर्तव्यस्य पालनं नाम धर्मः Human society is upheld by performed by its members for eg, parents protecting/nurturing children (पितृधर्म-मातृधर्म), children obeying parents (कन्याधर्म, पुत्रधर्म) king protecting the citizens (राज धर्म) apart from this पतिधर्म, पत्नीधर्म etc. महाभारत says, that which ensures the welfare of human beings is surely धर्म.

Hence, all should resort to मानवताधर्म (Humanity) which will lead to upliftment and welfare of living beings. मानवता सर्वधर्माणां मूलम् – Humanity is the origin of all us. Thus, the humanity, (मानवता) is well described by respected Dr. देवीप्रसाद खरवण्डीकर who has engaged himself in popularising of Sanskrit language.

श्लोक: 1

यथैव सकला नद्यः प्रविशन्ति महोदधिम्।
तथा मानवताधर्म सर्वे धर्मा: समाश्रिताः ।।1।।

अनुवाद:

ज्याप्रमाणे सर्व नद्या (अखेरीस) समुद्रास जाऊन मिळतात, त्याप्रमाणे, सर्व धर्म मानवताधर्माचाच आश्रय घेतात.
Just as, all rivers enter the ocean, likewise, all religions resort to humanity.

श्लोक: 2

षड्जमूला यथा सर्वे सङ्गीते विविधाः स्वराः। .
तथा मानवताधर्म सर्वे धर्मा : समाश्रिताः ।।2।।

अनुवादः

ज्याप्रमाणे संगीतातील स्वरांचे मूळ हे शेवटी षड्ज च असते त्याप्रमाणे, सर्व धर्म मानवताधर्माचाच आश्रय घेतात.
Just as, different musical notes have a base of षड्ज likewise all es resort to humanity.

श्लोकः 3

एकीभूय यथा सर्वे वर्णा गच्छन्ति शुक्लताम्।
तथा सम्भूय शंसन्ति धर्मा मानवतागुणम् ।।3।।

अनुवादः

ज्याप्रमाणे सर्व रंग शुभ्रतेकडे जातात त्याप्रमाणे, सर्व धर्म (अखेर) मानवताधर्माची प्रशंसा करतात.
Just as, all colours coming together attain whiteness likewise, all धर्मs praise the humanity together.

श्लोकः 4

सर्व व्याप्नोति सलिलं शर्करा लवणं यथा।
एवं मानवताधर्मो धर्मान् व्याप्नोति सर्वथा ।।4।।

अनुवादः

ज्याप्रमाणे पाणी हे गोड, खारट (या चवी) सर्व व्यापते त्याप्रमाणे – मानवता धर्मांना सर्व प्रकारे व्यापून राहते.
Just as, water covers everything sweet as well as salty .similarly, humanity pervades all धर्मs from all sides.

श्लोकः 5

यथा प्रकाशयत्येको भानुर्भुवनमण्डलम्।
धर्मान् प्रकाशयत्येकस्तथा मानवतागुणः।।5।।

अनुवादः

ज्याप्रमाणे एकटा सूर्य संपूर्ण जगाला प्रकाशित करतो त्याप्रमाणे मानवता हा गुण सर्व धर्माना उजळून टाकतो.
Just as the sun alone lightens the entire world; (similarly, humanity alone illuminates all धर्मs.

श्लोकः 6

आत्मौपम्यं समाश्रित्य मानवो मानवैः सह।
यदा व्यवहरेल्लोके तदा मानवता भवेत् ।।6।।

अनुवादः

या विश्वात, आत्माच्या समानतेचे तत्त्व पाळून, जेव्हा मानव इतर मानवांशी समानतेने व्यवहार करेल/ वागेल, तेव्हा खरी मानवता
अस्तित्वात येईल.

In the world, when a man would behave (with others) equally, following the principle of similarity of the soul then humanity would take place.

श्लोक: 7

सर्वधर्मान् परित्यज्य भज मानवतां धूवम्।
एषोऽभ्युदयकृत् पन्थाः तथा श्रेयस्करोऽपि च ।।7।।

अनुवादः

(हे माणसा), निश्चितच सर्व धर्मांना सोडून मानवताधर्मास पूजावे. (मानवतेचा) मार्ग (अखंड विश्वाचे) उन्नयन करणारा आहे. तसेच तो हितकारक आहे.
(O man) Leaving all धर्मs, resort humanity surely. This path leads to the upliftment and it is beneficial.

सन्धिविग्रहः

• यथैव – यथा + एव।
• सकला नद्यः – सकला: + नद्यः।
• षड्जमूला यथा – षड्जमूला : + यथा ।
• सकला नद्यः – सकलाः + नद्यः।
• वर्णा गच्छन्ति – वर्णाः + गच्छन्ति।
• धर्मा मानवतागुणम् – धर्माः + मानवतागुणम्।
• मानवो मानव : – मानवः + मानवैः ।
• श्रेयस्करोऽपि – श्रेयस्करः + अपि।
• मानवताधर्मो धर्मान् – मानवताधर्मः + धर्मान्।

शब्दार्थाः

1. महोदधिम् – to the ocean – समुद्राला
2. समाश्रिताः – are resorted – आश्रय घेतला आहे.
3. षड्जमूलाः – has a base of षड्ज – षड्ज हे मूळ आहे
4. सलिलम् – water – पाणी
5. व्याप्नोति – covers – व्यापते
6. सर्वथा – by all ways – सर्व बाजूंनी/ सर्व प्रकारे
7. प्रकाशयति – lightens – प्रकाशित करतो
8. भुवनमण्डलम् – entire world – संपूर्ण जग
9. औपम्यम् – following – समानतेचे तत्त्व
10. similarity – पाळून
11. व्यवहरेत् – would behave – व्यवहार करेल / वागेल
12. लोके – in the world – विश्वात / जगात
13. अभ्युदयकृत् – path that – उन्नयन करणारा मार्ग
14. पन्थाः – leads to upliftment
15. श्रेयस्करः – beneficial – हितकारक

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Anand Chapter 6 संस्कृतनाट्यस्तबकः Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 6 संस्कृतनाट्यस्तबकः

Sanskrit Anand Std 10 Digest Chapter 6 संस्कृतनाट्यस्तबकः Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

प्रथमं पुष्यम्।

1. माध्यमभाषया उत्तरत । दुष्यन्तस्य कानि स्वभाववैशिष्ट्यानि ज्ञायन्ते?

प्रश्न 1.
दुष्यन्तस्य कानि स्वभाववैशिष्ट्यानि ज्ञायन्ते?
उत्तरम् :
अभिज्ञानशाकुंतल ही कालिदासाची प्रसिद्ध व रंजक अशी कलाकृती आहे. त्याच्या कलाकृतींमध्ये मानवी स्वभाव उत्कृष्टरित्या रंगविले आहेत. अभिज्ञानशाकुंतल या नाटकाचा नायक, दुष्यंत ही गाजलेली व्यक्तिरेखा आहे.

जेव्हा दुष्यंत राजा हरिणाची शिकार करावयास येतो, तेव्हा तपस्वी त्या आश्रमातील हरिणासाठी राजाकडे अभय मागतात. राजा तपस्वींच्या शब्दासरशी बाण मागे घेतो. येथे, एक राजा असूनही तपस्वींच्या शब्दांना मान देऊन तो त्याची ‘नम्रता’ सिद्ध करतो.

राजा हेतुपुरस्सर साध्या वेषात तपोवनात प्रवेश करतो. यातून त्याचा साधेपणा दिसतो, सालसता दिसते. राजा तपोवनाकडे आकृष्ट झालेला असून तो मिळणाऱ्या पाहुणचाराबद्दल उत्सुक आहे.

राजा दुष्यंताने साध्या वेषात तपोवनात प्रवेश करण्याकरिता सर्व आभूषणे ठेवून दिली असली तरी राजाची कर्तव्ये त्याच्या मनात जागृत आहेत. जोपर्यंत तो तपोवनातून परत येईल, तोपर्यंत राजा सारथ्यास घोड्यांस स्वच्छ करण्यास सांगतो. एकंदरीतच, दुष्यंत हा सदाचरणी, सद्गुणांनी युक्त आदर्श राजा दाखविला आहे.

अभिज्ञानशाकुन्तलम् is a famous and amusing work of कालिदास, Human characters are beautifully potrayed with their characteristics in his works. दुष्यन्त, the hero of this drama, is one of the well-known characters.

The king you tries to capture a deer, when a hermit seeks protection of a hermitdeer. The king honours the words of the hermit, hence, withdraws his arrow. Here, being a king, he obeys the words of the hermit and proves his modesty.

The king cautiously enters the hermitage with simple attire. This shows his simplicity. He is attracted towards the hermitage and is curious to receive hospitality from the noble people of hermitage The king, although, takes off royal ornaments and gives away the bow, yet he carries the kingship in his mind.

He is alert about his duties. So he orders the charioteer to water the horses meanwhile. Thus, solis portrayed as an ideal king with all good virtues.

द्वितीयं पुष्यम्।

1. माध्यमभाषया उत्तरत । शक्रस्य कपटं विशदीकुरुत।

प्रश्न 1.
शक्रस्य कपटं विशदीकुरुत।
उत्तरम् :
‘कर्णभारम्’ ही आद्य नाटककार भासाने लिहिलेली, महाभारतावर आधारित एकांकी शोकांतिका आहे. भासाने रंगविलेल्या शक्र व कर्णाचा संवाद, कांच्या उदारतेला सर्वोच्च दर्जा प्राप्त करुन देतो.

इंद्रदेव, शक्राच्या रूपात, एक याचक बनून कर्णाकडे सर्वाधिक भिक्षेची याचना करतो, कर्णाने दिलेली, हजार गायी, असीमित सोने, जिंकलेली पृथ्वी, कर्णाचे शिर ही सर्व दाने इंद्र नाकारतो. अखेर, कर्णाच्या प्राणांचे संरक्षक, कवचकुंडलांच्या दानाबद्दल बोलताच, शक्र लगेच ते मान्य करतो.

शक्राला कवच आणि कुंडलांचीच इच्छा असते. कारण या कवचकुंडलांच्या कृपेने कर्ण अमर होता. शिवाय त्यामुळे कर्णाकडून युध्दात अर्जुन मारला गेला असता. शक्राला इंद्राचा उदार स्वभाव माहीत होता. म्हणून जोवर कपनि कवचकुंडलांचे दान देण्याचे सांगितले नाही, तोवर शक्र सर्व दाने नाकारून सर्वोत्तम दानाची विनवणी करत राहिला. श्रीकृष्णाने आखलेल्या या योजनेत शक्राने दानशूर कर्णाला कपटाने शब्दबध्द केले व अखेर कर्णान देवी कवचकुंडलांचा त्याग केता.

‘कर्णभारम्’, written by the preliminary Sanskrit dramatist HR is a tragedy filled ore act play, based on HENRT story. The dialogue between शक्र (इन्द्र) and कर्ण portrayed by भास, takes कर्ण’s magnanimity to its peak.

Lord i disguised himself as a seeker .asks for superior alms to कर्ण. इन्द्र rejects the alms in the form of thousand cows, unlimited gold, even the conquered earth, कर्ण’s head. At the end, when auf talks about giving away the guards of his life, his कवचकुण्डल, शक्र immediately accepts it.

शक्र wanted कवचकुण्डल itself. Because, due to its effect, it could have been immortal and could have killed अर्जुन. शक्र knew the generous nature of of. Hence, he persuaded कर्ण’s words till he was ready togiveकवचकुण्डल. Thus, Ich cunningly takes away the divine कवचकुण्डल as plotted by श्रीकृष्ण.

संस्कृतनाट्यस्तबकः Summary in Marathi and English

प्रथमं पुष्यम्।

प्रस्तावना :

कालिदास हा संस्कृत-साहित्यातील अद्वितीय कवी व नाटककार म्हणून ओळखला जातो. त्याची नाटके, काव्य हे वेद, महाभारत व पुराणे यांवर आधारित आहे. मूल्याधिष्ठित भारतीय संस्कृतीचे प्रतिबिंब कालिदासाच्या रचनांमधून दिसून येते. केवळ भारतातच नव्हे, तर भारताबाहेरही कालिदासाच्या रचना प्रसिद्ध व रंजक मानल्या जातात.

खालील परिच्छेद हा कालिदासाच्या ‘अभिज्ञानशाकुन्तलम्’ या प्रसिद्ध नाटकातील पहिल्या अंकाचा भाग आहे. येथे नाटकाचा नायक दुष्यंत हरिणाची शिकार करायला निघालेला असतो. तेव्हा तपस्वी वैखानस आश्रमातील प्राण्यांना अभय देण्यासाठी त्याला विनंती करतात, राजा तपस्वींच्या शब्दांना मान देतो व बाण मागे घेतो.

कालिदास is regarded as an extraordinary poet and dramatist in Sanskrit literature. His plays, poetry are primarily based on the Vedas, Mahabharata and Puranas. Value-based Indian culture is reflected through his creations…

His creations/writings are popular and Amusing across India and the world. The following extract is from the 1st chapter (अंक) of कालिदास’s famous drama, अभिज्ञानशाकुन्तलम्, where the hero of drama king दुष्यंत tries to capture a deer when a hermit all intervenes and requests him for the protection of an animal in that hermitage. The king honors the words of the hermit and withdraws his arrow and puts it back into the quiver.

अनुवादः

(त्यानंतर वैखानस व इतर तपस्वी प्रवेश करतात.)

• वैखानस – (राजाला थांबवून) हे राजा! हे आश्रमातील (निष्पाप) हरिण आहे. (याचा वध केला जाऊ नये) याला मारु नये.
  बाण त्वरित मागे घ्यावा. राजांचे शस्त्र हे त्रासलेल्या लोकांच्या संरक्षणासाठी आहे, निष्यापांवर प्रहार करण्यासाठी नव्हे. (निरागसांना मारण्यासाठी नव्हे.)
• दुष्यंत – हा बाण मागे घेतला आहे. (सांगितल्याप्रमाणे करतो.)
• वैखानस – हे राजा! आम्ही यज्ञाकरिता समिधा गोळा करण्यासाठी निघालो आहोत. हा कुलपती कण्वांचा मालिनी तीरावरील आश्रम दिसतो आहे. येथे प्रवेश करून अतिथियोग्य सत्काराचा लाभ घ्या.
• दुष्यन्त – आपण तपस्व्यांना त्रास देणे योग्य नाही (त्यांचे वातावरण भंग करणे योग्य नाही) इथेच रच थांबव, तोवर मी उतरतो.
• सारथी – लगाम धरले आहेत. औक्षवंत राजाने उतरावे.
• दुष्यन्त – (उतरून) आश्रमात प्रवेश करताना वेष साधा असावा. तेव्हा तू हे घे. (सारथ्याला अलंकार व धनुष्य देऊन.) हे सारथी जोवर मी तपस्वीजनांचे आलोकन करून परततो, तोवर घोड्यांच्या पाठीला पाणी लाव. (त्यांना स्वच्छ कर.)
• सारथी – बरे. (असे म्हणून जातो.)

(Then entersdans and other hermits.)

वैखानस – (obstructing/stopping the king)o king, This is the deer from the hermitage. It must not be slayed. Please take back the arrow quickly. King’s weapon is for the protection of the distressed, not to attack the innocent.
दुष्यन्त – This arrow is withdrawn. (follows what is said).
वैखानस – o king! We are set off for collecting wood for the solemn sacrifice. On the banks of मालिनी, the hermitage of noble preceptor 90 is seen. Having entered (here), please accept the hospitality (receive a welcome.)
दुष्यन्त – We must not disturb the hermits. Stop the chariot here itself while I alight (get down).
Charioteer – The bridles are held. May the long-living majesty alight.
दुष्यन्त – (Having alighted)
O Charioteer, one must enter in penance groves with humble attire. So, you take this. (giving the jewels and the bow to the charioteer.) O Charioteer, while I return meeting (seeing) those hermits, have the back of horses be cleaned with water.
Charioteer – Alright. (Thus exits.)

द्वितीयं पुष्यम्।

प्रस्तावना :

भारतीय आद्य नाटककार ‘भास’ विरचित कर्णभारम् हे एकांकी संस्कृत नाटक आहे. कर्णभारम् हे मुख्यत्वे भारतीय महाकाव्य महाभारतातील, एका भागाचे वेगळ्या दृष्टिकोनातून केलेले पुनर्कथन आहे. कर्णभारम् ही संभाव्य शोकांतिका आहे. खालील परिच्छेदात, इंद्र हा याचकाच्या रूपात कर्णासमोर येतो व अखेर दानशूर कर्णाकडून जन्मजात असलेली कवचकुंडले घेण्यात यशस्वी ठरतो.

कर्णभारम् is a Sanskrit one act play written by preliminary Indian dramatist भास. कर्णभारम् is essentially a retelling of an episode of Indian epic HENC presented in a different perspective. कर्णभारम् is the potential tragedy. In the following passage, who is disguised as a seeker finally succeeds in taking away embodied her from – the most magnanimous कर्ण.

अनुवादः

(नंतर याचक रूपात शक्र प्रवेश करतो.)

• शक्र : (कर्णाजवळ जाऊन) अरे कर्णा, मला मोठी भिक्षा हवी आहे.
• कर्ण : अझे स्वामी ! मला खूप आनंद झाला आहे. मी तुम्हांला नमस्कार करतो.
• शक्र: (स्वत:ला) आता मी काय बोलावे? जर मी ‘दीर्घायु हो’ असे बोललो तर हा दीर्घायु होईल, जर मी (काहीच) नाही बोललो तर हा मला मूर्ख समजेल. तेव्हा, हे दोन्ही सोडून काय बरे बोलावे? असो. लक्षात आले. (मोठ्याने) कर्णा, सूर्याप्रमाणे, चंद्राप्रमाणे, हिमालयाप्रमाणे व समुद्राप्रमाणे तुझे यश (चिरंतन) राहो.
• कर्ण : स्वामी! तुम्ही दीर्घायू हो, असे का नाही म्हणालात? अन्यथा असो, जे बोलला आहात (जो आशीर्वाद दिला आहे) तेच योग्य असेल, कारण, मर्त्य शरीरामध्ये (केवळ) सद्गुणच शेवटपर्यंत राहतात. स्वामी, तुम्हांला काय हवे आहे? (तुम्ही कशाची इच्छा करत आहात?) मी आपल्याला काय देऊ?
• शक्र: मला मोठी भिक्षा हवी आहे.
• कर्ण : मी तुम्हाला सर्वात मोठी भिक्षा (महत्तम दान) देतो. मी आपणाला हजार गायी देतो.
• शक्र : हजार गायी? (पण) मी दूध क्वचित पितो. मला त्यांची इच्छा नाही.
• कर्ण: आपणास (त्यांची) इच्छा नाही. (तर मग) आपणांस पुष्कळ सोने देईन.
• शक्र: ते तर (केवळ) घेऊन जाता येईल. कर्णा, मला त्याची (सोन्याची) इच्छा नाही.
• कर्ण: मग तुम्हाला पृथ्वी जिंकून ती देईन.
• शक्र: पृथ्वी (घेऊन) मी काय करु? मला (तिची) इच्छा नाही.
• कर्ण: किंवा माझे मस्तकच तुम्हाला देईन.
• शक्र: असे बोलू नकोस.
• कर्ण: घाबरु नका. घाबरु नका. हे पण ऐका, जन्मजात असलेले हे कवच कुंडलांसकट मी देईन.
• शक्र: (आनंदी होऊन) कृपया दे.

(Then enters शक्र disguised as a seeker.)

• शक्र: (Approaching कर्ण) कर्ण, I ask for the great alms.
• कर्ण : O lord! I am very pleased. Here, I salute you.
• शक्र: (To himself) What shall I say now? If I will say, ‘Live long’ then he would live longIf I would not say, he would consider me as ignorant. Therefore, leaving these two (except these two) indeed what shall I say? Let it be, I got it. (Loudly)0 कर्ण may your fame remain like the sun, moon, Himalaya and like ocean.
• कर्ण : O Lord ! Why you did not say, live long or else what is said that is alright. Because, virtues remain (forever) in the mortal bodies. O lord, what do you wish? what shall I give you?
• शक्र: I ask for the great alms.
• कर्ण : I give the great alms to the respected one. I shall give you thousand cows. Thousand cows? I rarely drink its milk. O कर्ण, Ido not wish it.
• कर्ण: O, doesn’t the respected one wish it? (Then) I will give you lots of gold.
• शक्र: I will just go taking it. O कर्ण, I do not wish it.
• कर्ण: Then I will conquer the earth and give (it) to you.
• शक्रः What shall I do with the earth? I do not wish it.
• कर्ण: Or else, I will give you my head.
• शक्रः Don’t say so! Please don’t say so.
• कर्ण: Don’t be scared. Listen to this also. I will give the shield (कवच) along with the earrings that are born with my body.
• कर्ण: (Happily) Please give it.

शब्दार्थाः

1. 1. मृगः – deer – हरिण
   2. न हन्तव्यः – should not be killed – मारले जाऊ नये
   3. सायक: – arrow – बाण
   4. तापसौ – hermits – तपस्वी
   5. धृताः प्रग्राः – bridles are held – लगाम धरले आहेत
   6. वाजिनः – horses – घोडे
   7. आभरणानि – ornaments – अलंकार
   8. विनीतवेषेण – with humble attire – साध्या वेषात
   9. समिदाहरणाय – to collect wood for sacrifice – यज्ञासाठी समिधा गोळा करण्यासाठी
   10. आर्तत्राणाय – for protecting the oppressed/afflicted- हतबलांच्या रक्षणासाठी
   11. अपावर्ते – I return – मी परततो
   12. प्रतिगृह्यताम् – may it be accepted – स्वीकार केला जावा
   13. अवरुध्य – stopping – अडवून
   14. आशु – quickly – झटकन
   15. अनागसि- for the destruction – निरागसांना
   16. प्रहर्तुम् – of the innocent – मारण्यासाठी
   17. तपोवन – no trouble for – तपोवनात राहणाऱ्यांना
   18. निवासिनाम् उपरोध: मा भूत् – the hermits – व्यत्यय होऊ नये
   19. यावत् अवतरामि – till I get down – तोपर्यंत/तोवर मी उतरतो
   20. आर्द्रपृष्ठाः क्रियन्ताम् – let (it) be watered – पाण्याने स्वच्छ केले जावेत
   21. वत्स – child – बाळ
   22. प्रतिवेशिक – neighbour – शेजारी
   23. दारक: – child – मूल/ बाळ
   24. अनलकृत – body without – अलंकारहीन शरीर
   25. शरीरः – ornaments
   26. सौवर्ण शकटिकाम् – golden cart – सोन्याची गाडी
   27. अनुकृतं रूपम् – followed the form – रूप अनुसरले आहे
   28. शकटिकया – with a cart – गाडीबरोबर
   29. ऋढ्या – with richness – श्रीमंतीने
   30. विनोदयामि – amuse, entertain – खेळविते
   31. घटय – you make तू घडव.
   32. सकरुणम् – crying pitiably – रडत रडत
   33. सनिर्वेदम् – wearily – त्रासून / वेदनेने
   34. समीपम् उपसर्पिष्यामि – shall approach – जवळ नेते
   35. मच्छिरः – my head – माझे मस्तक/शिर
   36. क्षीरम् – milk – दूध –
   37. गोसहस्रम् – thousand cows – हजार गायी
   38. मुहूर्तकम् – rarely – क्वचित
   39. महत्तराम् – most big – सर्वात मोठी
   40. न भेतव्यम् – don’t be scared – घाबरु नका
   41. धरन्ते – remain – राहतात
   42. प्रदास्ये – I will give – मी देईन
   43. उपगम्य – approaching – जवळ जाऊन
   44. परिहत्य – leaving – सोडून
   45. उभयम् – both – दोन्ही
   46. अविहा – don’t say so – असे बोलू नको
   47. दृढं प्रीत: – I am very happy – खूप आनंदित
   48. अस्मि – झालो आहे

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Anand Chapter 9 आदिशङ्कराचार्यः Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 9 आदिशङ्कराचार्यः

Sanskrit Anand Std 10 Digest Chapter 9 आदिशङ्कराचार्यः Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत ।

प्रश्न अ.
गुरुमुपगम्य शङ्करः किम् अधीतवान् ?
उत्तरम् :
गुरुमुपगम्य शङ्करः वेद-वेदाङ्गानि, विविधशास्त्राणि च अधीतवान्।

प्रश्न आ.
शङ्करः किमर्थम् आक्रोशत् ?
उत्तरम् :
यदा शकर स्नाने मग्नः आसीत् तदा एक: ननतस्य पादम् अगृह्णात् अत: भीत्या शङ्करः उच्चैः आक्रोशत्।

प्रश्न इ.
शङ्करः मात्रे किं प्रतिश्रुत्य गृहाद् निरगच्छत् ?
उत्तरम् :
‘मात: यदा त्वं स्मरिष्यसि तदा एवं त्वत्समीपमागमिष्यामि’ इति मात्रे प्रतिश्रुत्य शङ्करः गृहद् निरगच्छत्।

प्रश्न ई.
शङ्करः कस्य शिष्यः अभवत् ?
उत्तरम् :
शङ्कर: गोविन्दभगवत्पादानां शिष्यः अभवत्।

प्रश्न उ.
शङ्करः संन्यासदीक्षां गृहीत्वा किम् अकरोत्?
उत्तरम् :
शङ्कर: संन्यासदीक्षां गृहीत्वा वैदिकधर्मस्य प्रचारार्थ प्रस्थानम् अकरोत्।

2. माध्यमभाषया उत्तरत।

प्रश्न अ.
शङ्करेण संन्यासार्थ कथम् अनुमतिः लब्धा ?
उत्तरम् :
‘आदिशङ्कराचार्य:’ या पाठामध्ये शंकराचार्यांच्या जीवनातील दोन प्रसंग उद्धृत करण्यात आले आहेत. पहिल्या प्रसंगात, एका अटळ परिस्थितीत सापडले असताना, संन्यासी बनू इच्छिणाऱ्या शंकराचार्यांना त्यांची माता कशी अनुमती देते, याचे वर्णन आले आहे.

एकदा शंकर स्नानासाठी पूर्णा नदीवर गेले होते. स्नान करत असताना अनपेक्षितपणे एका मगरीने त्यांचा पाय पकडला. वेदना असहा झाल्याने शंकर जोरात ओरडू लागले. तेव्हा त्यांची आई आर्याबा तिथे पोहोचली. अशा दयनीय अवस्थेत शंकराला रडताना पाहून त्याची आई सुद्धा गांगरून गेली.

हा अनावस्था प्रसंग म्हणजे आयुष्याचा शेवट अशी शंकराची समजूत झाली व त्याने संन्यासी होण्याची अतृप्त इच्छा आईकडे बोलून दाखविली. हतबल झालेल्या आबिने मनात नसतानाही ही शंकराची शेवटची इच्छा मानून, संन्यास घेण्यासाठी अनुमती दिली.

In the lesson, आदिशङ्कराचार्यः, two incidents of शंकराचार्य’s life are given. The first incident explains how आदिशङ्कराचार्य, who was keen to become a monk was granted permission by his mother for practising monkship due to an inescapable situation.

Once, it went to पूर्ण river for bathing, a crocodile caught his leg. शंकर screamed loudly with pain. His mother अर्याम्बा came there. Seeing शंकर crying in miserable condition, even his mother got perturbed.

शंकर finding / thinking this situation as the end of his life, expressed his unfulfilled wish to become a monk to his mother and requested her to permit for the same. Unwillingly, helpless अर्याम्बा granted शंकर for monkship, considering this as his last wish.

3. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न अ.
चास्ताम्
उत्तरम् :
चास्ताम् – च + आस्ताम्।

प्रश्न आ.
त्वत्समीपमागमिष्यामि
उत्तरम् :
त्वत्समीपमागमिष्यामि – त्वत् + समीपम् + आगमिष्यामि।

प्रश्न इ.
गुरुमुपागच्छत्
उत्तरम् :
गुरुमुपागच्छत् – गुरुम् + उपागच्छत्।

प्रश्न ई
मुनिरभ्यगात्
उत्तरम् :
मुनिरभ्यगात् – मुनिः + अभ्यगात्।

प्रश्न उ.
मातैव
उत्तरम् :
मातैव – तस्मात् + माता + एव।

4. मेलनं कुरुत ।

प्रश्न 1.
विशेष्यम् – शिवगुरुः, आर्याम्बा, शङ्करः, जगत्, मनुष्यः ।
विशेषणम् – मलिनकायः, प्रसन्नः, विशालम्, दिवङ्गतः, विरक्तः, चिन्तामना ।
उत्तरम् :

विशेषणम्	विशेष्यम्
1. मलिनकायः	मनुष्यः
2. विशालम्	जगत्
3. दिवङ्गतः	शिवगुरुः
4. विरक्तः	शङ्करः
5. चिन्तामग्ना	आर्याम्बा

5. समानार्थकशब्दं लिखत ।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दं लिखत
दिवङ्गतः, शीघ्रम्, मग्नः, नक्र:, पादः, पुत्रः, शिष्यः।
उत्तरम् :

• दिवङ्गतः – परिंगतः, परलोकगतः, मृतः।
• शीघ्रम् – झटिति, सत्वरम्, तूर्णम्, त्वरितम्।
• मग्नः – लीनः, रत: व्यग्रः।
• नक्रः – मकरः, गुम्भीरः, कुटिचर:, मायादः ।
• पादः – चरण:, पदम्।
• पुत्रः . – तनयः, आत्मजः, सुतः, सूनुः ।
• शिष्यः – विद्यार्थी, छात्रः, अन्तेवासी।

6. स्थानाधारण शब्दपेटिकां पूरयत ।

प्रश्न 1.
स्थानाधारण शब्दपेटिकां पूरयत

(कालडीग्रामः, केरलप्रदेशः, भारतदेशः, आलुवानगरम्,)
उत्तरम् :

7. प्रवाहि जालचित्रं पूरयत ।

प्रश्न 1.
प्रवाहि जालचित्रं पूरयत ।

(गृहं प्रत्यागमनम्, गुरुमुपगमनम्, मातृसेवा, वेद-वेदाङ्गानाम् अध्ययनम्)
उत्तरम् :

8. जालरेखाचित्रं पूरयत ।

प्रश्न अ.

उत्तरम् :

प्रश्न आ.

उत्तरम् :

Sanskrit Anand Class 10 Textbook Solutions Chapter 9 आदिशङ्कराचार्यः Additional Important Questions and Answers

अवबोधनम् :

उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
शङ्करस्य मातैव पुत्रस्य पालनम् अकरोत् यतः …………………
(अ) शङ्कराय केवलं माता अरोचत।
(ब) बाल्ये एव तस्य पिता शिवगुरुः दिवङ्गतः।
उत्तरम् :
(ब) बाल्ये एव तस्य पिता शिवगुरुः दिवङ्गतः।

प्रश्न 2.
आर्याम्बा चिन्तामग्ना जाता यतः ……………….
(अ) शङ्कर: ऐहिकविषयेषु अरुचिं प्रादर्शयत्।
(ब) शङ्करः ऐहिकविषयेषु रुचिं प्रादर्शयत्।
उत्तरम् :
(अ) शङ्करः ऐहिकविषयेषु अरुचिं प्रदर्शयत् ।

प्रश्न 3.
शङ्कर: उच्चैः आक्रोशत् यतः ………………
(अ) सः नदीजले अमज्जत्।
(ब) नक्र: तस्य पादम् अगृह्णात्।
उत्तरम् :
(ब) नक्र: तस्य पादम् अगृणात्।

प्रश्न 4.
आर्याम्बा रोदनम् आरभत यतः ………………………
(अ) शङ्करं नक्रेण गृहीतं दृष्ट्वा सा भीता जाता।
(ब) नक्र: तस्याः पादम् अगृह्णात्।
उत्तरम् :
(अ) शकरं नक्रेण गृहीतं दृष्ट्वा सा भीता जाता।

प्रश्न 5.
शङ्कर: मलिनकायं मनुष्य प्रणनाम यतः ………………………
(अ) मलिनकाय: मनुष्यः शङ्करं सङ्कटात् अरक्षत्।
(ब) स: मलिनकाय; मनुष्य: वेदान्तस्य सारं जानाति स्म।
उत्तरम् :
(ब) स: मलिनकाय; मनुष्य : वेदान्तस्य सारं जानाति स्म।

उचितं पर्यायं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.

1. शङ्करस्य ……………… शिवगुरुः आसीत्। (पिता/माता)
2. ……………. एव शङ्करस्य पालनम् अकरोत्। (पिता / माता)
3. पठनादिकं समाप्य शङ्करः …………. प्रत्यागतवान्। (गृह/नदी)
4. ……. वयसि उपनीतः सः पठनार्थ गुरुम् उपागच्छत्। (पञ्चमे/दशमे)

उत्तरम् :

1. पिता
2. माता
3. गृहं
4. पञ्चमे

प्रश्न 2.

1. आर्याम्बा पुत्रं ……. गृहीतम् अपश्यत्। (नक्रेण, मत्स्येन)
2. शङ्करः …………… आर्ततया प्रार्थयत। (गुरुम्, मातरम्)
3. शङ्कर: मातरं …………. महत्त्वम् अवाबोधयत्। (संन्यासस्य, संसारस्य)
4. शङ्कराचार्य: …………… शिष्यः अभवत्। (गोविन्दहरदासानां गोविन्दभगवात्पादानां)

उत्तरम् :

1. चक्रेण
2. मातरम्
3. संन्यासस्य
4. गोविन्दभगवात्पादाना

प्रश्न 3.

1. आचार्य: शिष्यगणेन सह …………. अगच्छत्। (गङ्गास्नानार्थम्/समुद्रस्नानार्थम्)
2. यस्मात् ज्ञानं लभते सः ………….. (ज्येष्ठः / गुरु:)
3. शिष्या: मलिनकायं मनुष्यं …………. इति अवदन्। (अपसर/आगच्छ)
4. सर्वेषां …………….. पञ्चमहाभूतात्मकानि। (स्तोत्राणि / शरीराणि)
5. स: ……… सिद्धान्तस्य प्रचारम् अकरोत्। (अद्वैत / परमाणु)

उत्तरम् :

1. गङ्गास्नानार्थम्
2. गुरु:
3. अपसर
4. शरीराणि
5. अद्वैत

(ग) पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
शङ्कराचार्यस्य जन्म कदा अभवत्?
उत्तरम् :
शङ्कराचार्यस्य जन्म ख्रिस्ताब्दे अष्टमे शतके अभवत्।

प्रश्न 2.
शङ्कर: गृहं प्राप्य किम् अकरोत् ?
उत्तरम् :
शङ्करः गृहं प्राप्य मातृसेवाम् आरभत।

प्रश्न 3.
किमर्थम् आर्याम्बा चिन्तामग्ना जाता?
उत्तरम् :
शङ्करस्य ऐहिकविषयेषु अरुचि दृष्ट्वा आर्याम्बा चिन्तामग्ना जाता।

प्रश्न 4.
शङ्कर: मातरं किं प्रार्थयत?
उत्तरम् :
शङ्कर: मातरम् प्रार्थयत यत् सः जीवितुं न शक्नोति। अत: मरणात् पूर्वं स: संन्यासी भवितुम् इच्छति।

प्रश्न 5.
शङ्कराचार्यानुसारेण कः गुरुः?
उत्तरम् :
शङ्कराचार्यानुसारेण यस्माद् ज्ञानं लभते स: गुरुः ।

वाक्यं पुनलिखित्वा सत्यम् असत्यम् इति लिखत।

प्रश्न 1.
1. शङ्कराचार्यस्य जन्म एकोनविंशतितमे शतके अभवत्।
2. शङ्कर: अतीव प्रज्ञावान् बालकः ।
उत्तरम् :
1. असत्यम्।
2. सत्यम्।

शब्दज्ञानम्

सन्धिविग्रहः।

1. बालकोऽयम् – बालकः + अयम्।
2. सदैव – सदा + एव।
3. गृहीतमपश्यत् – गृहीतम् + अपश्यत्।
4. तथैव – तथा + एव।
5. इदानीमेव – इदानीम् + एव।
6. नक्राद् मुक्तः – नक्रात् + मुक्तः ।
7. जगद् एव – जगत् + एव।
8. शिष्यो भूत्वा – शिष्यः + भूत्वा।
9. यस्माद् ज्ञानम् – यस्मात् + ज्ञानम्।
10. स गुरुः – सः + गुरुः।
11. कोऽपि – कः + अपि।
12. शरीराद् भिन्नम् – शरीरात् + भिन्नम्।
13. त्वद् भिन्नः – त्वत् + भिन्नः ।
14. कस्मादपि – कस्मात् + अपि।
15. गुरुरेव – गुरु: + एव।
16. तत्रैव – तत्र + एव।

त्वान्त-ल्यबन्त-तुमन्त-अव्ययानि ।

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा / ध्या / ट्वा / वा / इत्वा/अयित्वा	ल्यबन्त अव्यय उपसर्ग + धातु + य / त्य	तुमन्त अव्यय धातु + तुम् / धुम् / ट्म् / ट्म् / इतुम् अयित्वा
दृष्ट्वा, श्रुत्वा, भूत्वा	समाप्य, प्राप्य, आगत्य	भवितुम्

प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.
माता आर्याम्बा पुत्रस्य विवाहविषये सदैव चिन्तयति स्म।
उत्तरम् :
माता आर्याम्बा कस्य विवाहविषये सदैव चिन्तयति स्म?

प्रश्न 2.
कालडी ग्राम : पूर्णानदीतीरे वर्तते।
उत्तरम् :
कालडी ग्रामः कुत्र वर्तते?

प्रश्न 3.
माता शङ्करस्य पालनम् अकरोत्।
उत्तरम् :
का पुत्रशङ्करस्य पालनम् अकरोत्?

प्रश्न 4.
शङ्करः गृहं प्राप्य मातृसेवाम् आरभत।
उत्तरम् :
शङ्करः गृहं प्राप्य किम् आरभत?

प्रश्न 5.
आर्याम्बा पुत्रं नक्रेण गृहीतम् अपश्यत्।
उत्तरम् :
आर्याम्बा कं नक्रेण गृहीतम् अपश्यत्?

प्रश्न 6.
शङ्कर: मातरं आर्ततया प्रार्थयत।
उत्तरम् :
शङ्कर: मातरं पूर्व कथं प्रार्थयत?

प्रश्न 7.
शङ्कर: मरणात् पूर्व संन्यासी भवितुम् इच्छति।
उत्तरम् :
शङ्कर: मरणात् पूर्व कः भवितुम् इच्छति?

प्रश्न 8.
विवशा माता शङ्कराय संन्यासार्थम् अनुमतिम् अयच्छत्।
उत्तरम् :
कीदृशी माता शङ्कराय संन्यासार्थम् अनुमतिम् अयच्छत्।

प्रश्न 9.
शङ्कर: मातरं संन्यासस्य महत्वम् अवाबोधयत्।
उत्तरम् :
शङ्कर: का संन्यासस्य महत्त्वम् अवाबोधयत्?

प्रश्न 10.
विशालं जगद् संन्यासिनः गृहम्।
उत्तरम् :
विशालं जगद् कस्य गृहम्?

प्रश्न 11.
वैदिकधर्मस्य स्थापनार्थ शङ्कर: प्रस्थानम् अकरोत्।
उत्तरम् :
किमर्थं शङ्करः प्रस्थानम् अकरोत् ?

प्रश्न 12.
दरिद्रः मनुष्य: मार्गे आचार्यस्य पुरतः आगच्छत्।
उत्तरम् :
कीदृशः मनुष्यः मार्गे आचार्यस्य पुरतः आगच्छत्?

प्रश्न 13.
आत्मा परमेश्वरस्य अंशः।
उत्तरम् :
कः परमेश्वरस्य अंश:?

प्रश्न 14.
आचार्यः षोडशे भाष्यं कृतवान्।
उत्तरम् :
आचार्यः कदा भाष्यं कृतवान् ?

विभक्त्यन्तरूपाणि।

• प्रथमा – सः, नक्र:, सा, अहम्, संन्यासी, त्वम्, सः, गुरुः, कः, जीर्णवस्त्रधारी, शिष्याः, आत्मा, अहम्, सः, सः, जन्म, पिता, माता, अयम्।
• द्वितीया – पादम्, मातरम्, अनुमतिम्, संन्यासम्, चरणौ, जगत, दीक्षाम्, सर्वाणि, दर्शनानि, ज्ञानम्, तम्, कम्, शरीरम, आत्मानम्, शरीराणि, गुरुम्, शास्त्राणि, सेवाम्।
• तृतीया – नक्रेण, आर्ततया, चेतसा। चतुर्थी – तुभ्यम्, मात्रे, गणेन, मनसा, वचसा, कर्मणा।
• पञमी – नक्रात्, वशात, तेभ्यः, गृहात्, शरीरात्, त्वत्, मुखात, कस्मात, यस्मात्।
• षष्ठी – मातुः, एकस्याः, धर्मस्य, तस्यतस्य, परमेश्वरस्य, सर्वेषाम्, तत्त्वस्य, नगरस्य, गुरोः, तस्य, पुत्रस्य, आचार्यस्य, शङ्करस्य।
• सप्तमी – एकस्मिन्, दिने, स्नाने, एकस्मिन्, दिने, मार्गे, द्वादशे, षोडशे, दिशि, प्रदेशे, तीरे, शतके, बाल्ये, पञ्चमे, वयसि।
• सम्बोधन – अम्ब, वत्स, मातः।

विशेषण – विशेष्य – सम्बन्धः।

विशेषणम्	विशेष्यम्
1. जगद्गुरोः	शङ्कराचार्यस्य
2. अष्टमे	शतके
3. दिवङ्गतः	शिवगुरुः
4. पञमे	वयसि
5. विरक्तः	शङ्करः
6. चिन्तामग्ना	आर्याम्बा
7. एकस्मिन्	दिने
8. एक:	नक्र:
9. भयाकुला	सा
10. विवशा	माता
11. विशालम्	जगत्
12. सर्वाणि	दर्शनानि
13. दरिद्र	मनुष्यः
14. मलिनकायः	मनुष्यः
15. जीर्णवस्त्रधारी	मनुष्यः
16. पञ्चमहाभूतात्मकानि	शरीराणि

लकारं लिखत।

प्रश्न 1.
शङ्करस्य पिता शिवगुरु: माता आर्याम्बा च आस्ताम्।
उत्तरम् :
लङ्लकारः

प्रश्न 2.

1. यदा त्वं स्मरिष्यसि तदा एव त्वसमीपमागमिष्यामि।
2. शङ्कर; उच्चैः आक्रोशत्।
3. नक्रात् त्रायस्व।
4. देहि अनुमतिम्।
5. यथा तुभ्यं रोचते तथैव भवतु।
6. इदानीमेव संन्यासं स्वीकुरु।
7. शङ्कर: मातरं संन्यासस्य महत्वम् अवाबोधयत्।

उत्तरम् :

1. लृट्लकारः
2. लङ्लकारः
3. लोट्लकारः
4. लोट्लकारः
5. लट्लकारः
6. लोट्लकार:
7. लङ्लकार:

प्रश्न 3.

1. आचार्य: तं प्रणनाम।
2. शिष्या: अपसर इति अवदन्।
3. शिष्या: अपसर इति अवदन्।

उत्तरम् :

1. लिट्लकार :
2. लोट्लकार:
3. लल्लकार:

पृथक्करणम्

1. क्रमेण योजयत।

1. शङ्करस्य पठनार्थं गुरुं प्रति गमनम्।
2. शिवगुरु: दिवङ्गतः।
3. शङ्कराचार्यस्य जन्म।
4. मात्रा शङ्करस्य पालनम्।
5. गोविन्दभगवत्पादानां शिष्यत्वम्।
6. मात्रै प्रतिश्रुत्य गृहात् निर्गमनम्।
7. वैदिकधर्मस्य स्थापनार्थ प्रस्थानम्।
8. मातरं संन्यासस्य महत्वबोधनम्।
9. संन्यासार्थम् अनुमतियाचना।
10. नक्रेण पादग्रहणम्।
11. मात्रा अनुमतिप्रदानम्।
12. शङ्करस्य आक्रोशः।

उत्तरम् :

1. शङ्कराचार्यस्य जन्म।
2. शिवगुरु: दिवङ्गतः।
3. मात्रा शङ्करस्य पालनम्।
4. शङ्करस्य पठनार्थं गुरुं प्रति गमनम्।
5. मातरं संन्यासस्य महत्त्वबोधनम्।।
6. मात्रे प्रतिश्रुत्य गृहात् निर्गमनम्।
7. गोविन्दभगवत्पादानां शिष्यत्वम्।
8. वैदिकधर्मस्य स्थापनार्थं प्रस्थानम्।
9. नक्रेण पादग्रहणम्।
10. शङ्करस्य आक्रोशः।
11. संन्यासार्थम् अनुमतियाचना।
12. मात्रा अनुमतिप्रदानम्।

कः कं वदति।

प्रश्न 1.
नक्रात् त्रायस्व!
उत्तरम् :
शङ्कर: मातरं वदति।

प्रश्न 2.
इतः परम् अहं न जीवामि।
उत्तरम् :
शङ्कर : मातरं वदति।

प्रश्न 3.
यथा तुभ्यं रोचते तथैव भवतु।
उत्तरम् :
माता शङ्करं वदति।

प्रश्न 4.
मम अनुमतिः अस्ति।
उत्तरम् :
माता शङ्करं वदति।

प्रश्न 5.
‘अपसर, अपसर!’
उत्तरम् :
शिष्या: मलि कायं / दरिद्रं / जीर्णवस्त्रधारिणं मनुष्यं वदन्ति।

प्रश्न 6.
आत्मा तु परमेश्वरस्य अंशः एव।
उत्तरम् :
दरिद्रः/मलिनकाय:/जीर्णवस्वधारी मनुष्य : शिष्यान् वदति।

प्रश्न 7.
कथं तव शरीरं मम शरीराद् भिन्नम्?
उत्तरम् :
दरिद्रः/मलिनकाय:/जीर्णवस्त्रधारी मनुष्य : शिष्यान् वदति।

वाक्यं पुनलिखित्वा सत्यम् असत्यम् इति लिखत।

प्रश्न 1.

1. सर्वेषां शरीराणि सप्तमहाभूतात्मकानि ।
2. आचार्यः तत्रैव कनकधारास्तोत्रं रचितवान्।
3. आत्मा तु ईश्वरस्य / भगवतः अंशः।
4. आचार्य: दरिद्राय अकुप्यत्।

उत्तरम् :

1. असत्यम्।
2. असत्यम्।
3. सत्यम्।
4. असत्यम्।

प्रश्न 2.
एष: गद्यांश: कस्मात् पाठात् उद्धृतः?
उत्तरम् :
एषः गद्यांश: ‘आदिशङ्कराचार्यः’ इति पाठात् उद्धृतः ।

पृथक्करणम्

क्रमेण योजयत।

प्रश्न 1.
1. मार्गे मलिनकायपुरुषस्य आगमनम्।
2. शिष्यगणेन सह गङ्गास्नानार्थ गमनम्।
3. ‘मनीषापञ्चकम्’ इति स्तोत्रस्य रचना।
4. मलिनकायपुरुषस्य मुखात् वेदान्ततत्त्वसारस्य श्रवणम्।
उत्तरम् :
2. शिष्यगणेन सह गङ्गास्नानार्थं गमनम्।
1. मार्गे मलिनकायपुरुषस्य आगमनम्।
4. मलिनकायपुरुषस्य मुखात् वेदान्ततत्त्वसारस्य श्रवणम्।
3. ‘मनीषापञ्चकम्’ इति स्तोत्रस्य रचना।

भाषाभ्यासः

समानार्थकशब्दाः

1. अनुमतिः – अनुज्ञा।
2. पिता – तातः, जनकः ।
3. माता – अम्बा, जननी, जनयित्री।
4. बाल्ये – शैशवे।
5. श्रुत्वा – निशम्य, आकर्ण्य।
6. दृष्ट्वा – अवलोक्य, विलोक्य, वीक्ष्य।
7. चेतसा – मनसा ।
8. दरिद्रः – निर्धनः, दीनः।
9. शरीरम् – वपुः, देहम् ।
10. गुरुः – उपाध्यायः, अध्यापकः, निषेकादिकृत्।

विरुद्धार्थकशब्दाः

1. अनुमतिः × नकारः, अपतापः ।
2. असाधारण: × साधारणः।
3. समाप्य × आरभ्य ।
4. झटिति × शनैः शनैः, मृदुः मुदुः ।
5. रोदनम् × हास्यम्।
6. अधुना × अनन्तरम्।
7. मुक्तः × बद्धः।
8. समीपम् × दूरम्।
9. दरिद्रः × धनवान्।
10. भिन्नः × समानः ।

पूर्वकालवाचकं निष्कासयत।

प्रश्न 1.
शङ्कर: गृहं प्राप्य मातृसेवाम् आरभत।
उत्तरम् :
शङ्कर: गृहं प्राप्नोत् मातृसेवाम् आरभत च।

प्रश्न 2.
प्रश्नं श्रुत्वा सर्वे आश्चर्यचकिताः अभवन्।
उत्तरम् :
प्रश्नं अश्रुण्वन् सर्वे आश्चर्यचकिता: अभवन् च।

वचनं परिवर्तयत।

प्रश्न 1.
सः गृहात् निरगच्छत्। (बहुवचनं कुरुत।)
उत्तरम् :
ते गृहात् निरगच्छन्।

प्रश्न 2.
सः मनुष्यः अपृच्छत्। (बहुवचनं कुरुत।)
उत्तरम् :
ते मनुष्या: अपृच्छन्।

लकारं परिवर्तयत।

प्रश्न 1.
मम अनुमतिः अस्ति । (लङ्लकारे परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
मम अनुमतिः आसीत्।

समासा:

समस्तपदम्	अर्थ	समासविग्रहः	समासनाम
भयाकुला	perplexed with fear	भयेन आकुला।	तृतीया तत्पुरुष समास
अरुचिः	no interest	न रुचिः ।	नञ्तत्पुरुष समास
अनिच्छन्ती	not desiring	न इच्छन्ती।	नञ्तत्पुरुष समास
मलिनकायः	one who has unclean body	मलिनः कायः यस्य सः।	बहुव्रीहि समास
जीर्णवस्त्रधारी	wearing torn clothes	जीर्णवस्वं धारयति इति।	उपपद तत्पुरुष समास
सर्वशास्वस्ववित्	knows all scriptures	सर्वशास्त्राणि वेत्ति इति।	उपपद तत्पुरुष समास
पूर्णानदी	river named पूर्णा	पूर्णा नाम नदी।	कर्मधारय समास
चिन्तामग्ना	engrossed in worry	चिन्तायां मग्ना।	सप्तमी तत्पुरुष समास
मातृसेवा	service to mother	मातुः सेवा।	षष्ठी तत्पुरुष समास

आदिशङ्कराचार्यः Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

शंकराचार्य हे आठव्या शतकातील अद्वैत वेदांताचे उद्गाते व भारतीय तत्त्वज्ञ मानले जातात. शंकराचार्यांनी द्वारका, जगन्नाथपुरी, शृंगेरी व ज्योतिर्मठ येथे चार पीठे स्थापून त्यांच्या चार मुख्य शिष्यांना पीठासीन आचार्य नेमून आचार्य परंपरा घालून दिली व लोकांना मार्गदर्शन करणे सुरू ठेवले. त्यांनी प्रस्थानत्रयींवर (वेद, उपनिषदे, गीता) विपुल भाष्य लिहिले. तसेच त्यांनी आज प्रचलित असणाऱ्या अनेक काव्यात्मक स्तोत्रांची रचना केली.

‘आदिशङ्कराचार्यः’ या पाठामध्ये त्यांच्या जीवनातील दोन प्रसंग उद्धृत करण्यात आले आहेत. पहिल्या प्रसंगात, एका अटळ परिस्थितीत सापडले असताना, संन्यासी बनू इच्छिणाऱ्या शंकराचार्यांना त्यांची माता कशी अनुमती देते, याचे वर्णन आले आहे. दुसऱ्या प्रसंगातून शंकराचार्यांच्या शिकवणीचा उलगडा होतो. ती शिकवण अशी – जो (कोणी) ज्ञान देतो, तो गुरु मानावा.

शङ्कराचार्य runs an early eigth century Indian philosopher and theologian who consolidated the doctrine of अद्वैत वेदान्त. शङ्कराचार्य is reputed to have founded four mathas (monasteries) at द्वारका, जगन्नाथपुरी, शृंगेरी and ज्योतिर्मठ. He placed his primary four disciples to head it and guide people.

He wrote copious commentaries on the vedic canon (ब्रह्मसूत्र). principal उपनिषद् and भगवद्गीता. Also, he composed poetic words in the form of 45, which are prevalant even today. In the lesson, आदिशङ्कराचार्य:, two incidents of his life are given.

The first incident explains how आदिशङ्कराचार्य, who was keen to become a monk was granted by his mother for practising monkship, due to an inescapable situation. The second event unfolds आदिशङ्कराचार्य’s preaching – whosoever imparts knowledge is the preceptor.

परिच्छेदः 1

भारतस्य दक्षिणदिशि ……………… चिन्तामग्ना जाता।

अनुवादः

पहिला प्रसंग :

संन्यासाकरिता अनुमती मिळाली.
भारताच्या दक्षिणदिशेस, केरळ प्रदेशात आलुवा नगराच्या जवळ कालडी नावाचे गाव आहे. ते गाव पूर्णा नदीजवळ आहे. तेथे आठव्या शतकात जगद्गुरु शंकराचार्यांचा जन्म झाला.

शिवगुरु हे त्यांचे वडील आणि आर्यांबा त्यांची आई होती. लहानपणीच त्यांचे वडील शिवगुरु यांचे निधन झाले. त्यामुळे केवळ आईनेच मुलाचे पालनपोषण केले. जेव्हा ते पाच वर्षांचे झाले, तेव्हा मुंज झाल्यावर शिकण्यासाठी ते गुरुंजवळ गेले. तिथे या बालकाने वेद-वेदांगे व विविधशास्त्रे असामान्य वेगाने आत्मसात केली.

अभ्यास संपल्यावर शंकर घरी परतला. घरी परतल्यावर त्यांनी मातृसेवा सुरू केली. आर्यांबा सतत त्याच्या विवाहाचा विचार करत असे. पण मनाने, वाणीने व कर्माने (सांसारिक सुखापासून) विरक्त असलेल्या शंकरने आईकडे संन्यास घेण्याकरिता परवानगी मागितली. शंकराची ऐहिक विषयांतील नावड (अलिप्तता) पाहून आर्यांबा चिंतातुर झाल्या.

First incident :

Received permission for renunciation
In the southern direction of India, there is a village named कालडी near आलुवा city in केरळ region. That village is near पृर्णा river. There, the world’s preceptor 1844 was born in eight century CE. His father was शिवगुरु and mother was आर्यांम्बा.

In his childhood itself, his father शिवगुरु passed away. Therefore, the mother alone reared her son. He who was initiated at the age of five approached the preceptor for studying. There, this child acquired knowledge of वेद-वेदाङ्ग and many scriptures with exceptional speed. After completing studies, शङ्कर returned home.

After coming home, he started serving his mother. Mother आर्यांबा always used to think about his marriage. But, शङ्कर who was detached (from worldly objects) by mind (mentally), speech and by his deeds, asked for permission (from his mother) for renunciation. आर्यांबा was distressed seeing the disinterest of शङ्कर in worldly pleasures.

परिच्छेदः 2

एकस्मिन् दिने ……………….. मुनिरभ्यगात्।

अनुवादः

एके दिवशी शंकर पूर्णानदीवर स्नानासाठी गेला. जेव्हा तो स्नान करण्यात मग्न होता, तेव्हा एक मगर तेथे आली.

मगरीने पटकन त्याचा पाय पकडला. तेव्हा शंकर जोरात ओरडला. “आई! मला वाचव! या मगरीपासून मला वाचव!” तो आक्रोश ऐकून, नदीवर पोहोचल्या आर्यांबेने मुलाला मगरीने धरलेले पाहिले.

भीतीने गांगरलेल्या तिनेही रडणे सुरू केले. शंकराने, आईला आर्ततेने विनवणी केली. “हे आई, यापुढे मी जगू शकणार नाही. मरण्यापूर्वी मला संन्यासी होण्याची इच्छा आहे. तेव्हा आता तरी मला अनुमती दे.” मनात नसताना सुद्धा हतबल आई (त्याला) म्हणाली – “बाळा, जशी तुझी इच्छा आहे, तसेच होऊ दे.

आताच संन्यास स्वीकार. माझी अनुमती आहे.” त्याच क्षणी आश्चर्य घडले. देवकृपेने मगरीने शंकराला मुक्त केले. नदीकाठी येऊन त्याने आईच्या चरणांना नमस्कार केला.

नंतर शंकराने आईला संन्यासाचे महत्व समजावून दिले. संन्यासी फक्त एकीचा पुत्र नाही.

हे विशाल जगच, त्याचे घर आहे. ‘हे माते, तू जेव्हा माझी आठवण काढशील, तेव्हा मी तुझ्याकडे येईन’ असे आईला वचन देऊन तो घरातून निघून गेला.

त्यानंतर, गोविन्दभगवात्पादांचे शिष्य होऊन सर्व दर्शनांचे अध्ययन केले. त्यांच्याकडून संन्यासदीक्षा घेऊन वैदिक धर्म स्थापनेसाठी प्रस्थान केले.

मुनींनी (शंकराचार्यांनी) वयाच्या आठव्या वर्षी चार वेद जाणले. बाराव्या वर्षी सर्वशास्त्रांचे जाणकार झाले. सोळाव्या वर्षी भाष्यांची रचना केली. (आणि) बत्तीसाव्या वर्षी ते स्वगृही (पंचत्वात विलीन) निघून गेले.

One day शंकर went to the river पूर्ण for a bath. When he was busy in taking a bath, a crocodile came there. A crocodile caught his leg swiftly. At that time, ist screamed loudly. “O mother! Please save me. Save me from (this) crocodile.”

Listening to the loud cry, अर्याम्बा who had reached the river-bank, saw her son seized by the crocodile. Perplexed with fear, even she started crying. शंकर requested mother intensely.

“O mother! Henceforth, I shall not live. I wish to become a monk, before I die. Now please give me permission.” Unwillingly helpless mother said- “o child, whatever you wish, let it happen. Now itself you accept renunciation. I grant you permission.” At that very moment, a wonder happened.

By god’s grace, शंकर it was realased by the crocodile. Coming to the river-bank, he bowed down to mother’s feet. Later imade mother realise the importance of renunciation. A monk is not a son of a lady alone.

This big world itself is his home. He went from his house after assuring the mother ‘O mother, whenever you will remember me, I will come to you.” Then, he learnt all दर्शन by becoming a desciple of गोविन्दभगवत्पाद.

He proceeded further to establish वैदिक धर्म, after receiving an initiation from (गोविन्दभगवत्पाद) to become a monk. He (शङ्कराचार्य) grasped the four वेदs at the age of eight, he mastered all the scriptures at the age of twelve. He composed (magnificent) भाष्य (commentary) at the age of sixteen. He reached the heavenly abode at the age of thirty-two.

शब्दार्थाः

1. 1. दिवङ्गतः – passed away – वारले
   2. विरक्तः – detached – विरक्त
   3. अधीतवान् – studied – अभ्यास केला
   4. अनुमतिः – permission – परवानगी
   5. चिन्तामग्ना जाता – was distressed – चिंतातुर झाली
   6. वचसा – by speech – वाणीने
   7. जगद्गुरोः – of the world’s preceptor – जगद्गुरुंचा
   8. ऐहिकविषयेषु – in worldly pleasures – सांसारिक सुखामध्ये
   9. संन्यासार्थम् – for renunciation – संन्यास घेण्यासाठी
   10. मग्न: – engaged – मग्न होते
   11. नक्र: – crocodile – मगर
   12. संन्यास – renunciation – ऐहिक जगाचा त्याग
   13. भयाकुला – perplexed with fear – भीतीने गांगरलेली
   14. विवशा – helpless – हतबल
   15. अनिच्छन्ती – not desiring – इच्छा नसताना
   16. आर्ततया – intensely – आर्ततेने
   17. अगृह्णात् – caught – पकडले
   18. आक्रोशत् – screamed – ओरडला
   19. अवाबोधयत् – made realise – समजावून दिले
   20. त्रायस्व – please save – वाचव
   21. प्रतिश्रुत्य – having promised – वचन देऊन
   22. झटिति – quickly /swiftly – झटकन/पटकन
   23. इत:परम् – henceforth – यापुढे
   24. प्रस्थानम् अकरोत् – set off – प्रस्थान केले
   25. जीर्णवस्वधारी – one who was wearing tom clothes – फाटके-तुटके कपडे घातलेला
   26. आत्मा – soul – आत्मा
   27. सर्वशास्त्रवित् – knower of all scriptures – सर्व शास्त्रे जाणणारा
   28. पर्यटन् – wandering – हिंडून
   29. सारम् – essence (real meaning) – सार (मूलतत्त्व)
   30. ग्रहाम् – should be comprehended – ग्रहण करण्यायोग्य
   31. पञ्चमहाभूता – consisting of five – पंचमहाभूतांनी युक्त
   32. त्मकानि – eternal elments
   33. आसेतुहिमाचलम् – from Himalyas to सेतू (whole India) – हिमालयापासून सेतू (संपूर्ण भारत)
   34. अपसर – get aside/go back – बाजूला हो/मागे हो
   35. प्रणनाम – saluted – नमस्कार केला
   36. प्रचारम् अकरोत् – propogated – प्रचार केला

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Anand Chapter 7 वाचनप्रशंसा Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 7 वाचनप्रशंसा

Sanskrit Anand Std 10 Digest Chapter 7 वाचनप्रशंसा Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत ।

प्रश्न अ.
वाचनेन के गुणाः वर्धन्ते ?
उत्तरम् :
वाचनेन शीलं, सद्गुणसम्पत्तिः, ज्ञानं, विज्ञानं उत्साहः च एते गुणा: वर्धन्ते।

प्रश्न आ.
वाचनेन मनुजाः किं बोधन्ते ?
उत्तरम् :
वाचनेन मनुजा: बहून् विषयान् बोधन्ते।

प्रश्न इ.
विद्यार्थिना कथं कालक्षेपः न कर्तव्यः ?
उत्तरम् :
विद्यार्थिना वृथाभ्रमणेन, कुक्रीडया, परपीडया, अपभाषणेन च कालक्षेपः न कर्तव्यः।

2. माध्यमभाषया उत्तरं लिखत ।

प्रश्न अ.
वाचनम् उपकारकं कथम् इति स्पष्टीकुरुत।
प्रश्न आ.
हितं सद्ग्रन्थवाचनम् इति कविः किमर्थं वदति?

3. समानार्थकशब्दान् लिखत ।
शीलम्, दक्षः, रताः, कालक्षेपः, वार्धक्यम्, पण्डितः

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दान् लिखत ।
शीलम्, दक्षः, रताः, कालक्षेपः, वार्धक्यम्, पण्डितः
उत्तरम् :

• शीलम् – चारित्र्यम्।
• दक्षः – सतर्कः, जागरुकः, तत्परः।
• रताः – तल्लीनाः, मग्नाः।
• कालक्षेपः – कालापव्ययः।
• वार्धक्यम् – वार्धकम, वृद्धावस्था, स्थाविरम्।
• पण्डितः – विद्वान्, विदग्धः, प्राज्ञः।

4. जालरेखाचित्रं पूरयत ।

प्रश्न अ.

उत्तरम् :

प्रश्न आ.

उत्तरम् :

प्रश्न इ.

उत्तरम् :

5. विरुद्धार्थकशब्दान् लिखत ।
सद्गुणः, उत्साहः, प्राचीनाः, उपकारकम्

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थकशब्दान् लिखत ।
सद्गुणः, उत्साहः, प्राचीनाः, उपकारकम्
उत्तरम् :

1. सद्गुणः × दुर्गुणः।
2. उत्साहः × अनुत्साहः ।
3. प्राचीनाः × अर्वाचीनाः ।
4. उपकारकम् × अपकारकम्।

6. सन्धिविग्रहं कुरुत ।

प्रश्न अ.
वाचनेनैव
उत्तरम् :
वाचनेनैव – वाचनेन + एव।

प्रश्न आ.
अद्ययावद्धि
उत्तरम् :
अद्ययावद्धि – अद्ययावत् + हि।

7. विशेषण-विशेष्याणां मेलनं कुरुत ।

प्रश्न 1.

विशेषणम्	विशेष्यम्
उपकारकम्	मनुजाः
प्राचीनाः	विषयान्
दक्षाः	वाचनम्
बहून्	कविपण्डिताः

उत्तरम् :

विशेषणम्	विशेष्यम्
उपकारकम्	वाचनम्
प्राचीनाः	कविपण्डिताः
दक्षाः	मनुजाः
बहून्	विषयान्

8. अमरकोषात् योग्यं समानार्थशब्दं योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत ।

प्रश्न अ.
मनुजाः वाचनेन बहून् विषयान् बोधन्ते ।
उत्तरम् :
मनुष्याः / मानुषा: / माः / मानवाः / नरा: वाचनेन बहून् विषयान् बोधन्ते।

वाचनप्रशंसा Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

क्षेपणास्त्रक्षेत्राच्या विकासकार्यातील योगदानामुळे सन्मानननीय डॉ. ए.पी.जे. अब्दुल कलाम यांना ‘इंडियाज मिसाईलमॅन’ असे संबोधित करण्यात आले. तसेच तरुणवर्ग व लोकांना प्रगतीपथावर जाण्यासाठी नेहमी प्रोत्साहित करणाऱ्या या राष्ट्रपतींना ‘पिपल्स प्रेसिडण्ट’ (लोकांचे राष्ट्रपती) हा किताबही देण्यात आला होता.

डॉ. ए.पी.जे. अब्दुल कलाम यांनी पुस्तकांना आजन्म सोबती मानले. त्यांनी म्हटले आहे, “चांगल्या पुस्तकाच्या संपर्कात येणे व त्याला बाळगणे ही चिरस्थायी संपन्नता आहे.” ते पुस्तकांचा आदर करायचे. म्हणूनच, त्यांची जन्मतिथी, 15 ऑक्टोबर हा ‘वाचनप्रेरणा दिवस’ म्हणून पाळला जातो. वाचनप्रशंसा हे पद्य, वैविध्यपूर्ण पुस्तकांच्या वाचनामुळे होणाऱ्या लाभावर प्रकाश टाकते.

Honourable Dr. A.P.J. Abdul Kalam was titled as ‘India’s missile man’ for his work in the development of missiles. Also, he was labelled as ‘People’s president’ as he often spoke and inspired youth for their development.

Dr. A.P.J. Abdul Kalam considered the book as a permanent companion. He said, “Coming into contact with a good book and possessing it is indeed an everlasting enrichment.” He used to respect books. So, his birth date 15 October is celebrated as ‘वाचनप्रेरणादिवस’ that means, a day to promote, reading. वाचनप्रशंसा throws light on the benefits of reading various books.

श्लोकः 1

शीलं सद्गुणसम्पत्तिः ज्ञानं विज्ञानमेव च।
उत्साहो वर्धते येन वाचनं तद् हितावहम् ।।1।।

अनुवादः

ते वाचन हितावह आहे, ज्यामुळे मनुष्याचे चारित्र्य, सद्गुणरूपी संपत्ती, ज्ञान, विशेष आकलन व उत्साह (यांचे) संवर्धन होते.

That reading is beneficial which enhances a man’s character, treasure in a form of good virtues, knowledge, comprehension and enthusiasm (towards learning).

श्लोक: 2

मनुजा वाचनेनैव बोधन्ते विषयान् बहून्।
दक्षा भवन्ति कार्येषु वाचनेन बहुश्रुताः।।2।।

अनुवादः

केवळ वाचनाने लोकांना अनेक विषयांचे आकलन होते. (लोक) वाचनामुळे (त्यांच्या) कार्यात दक्ष व सुविद्य होतात.
People understand many subjects by mere reading. They become prompt/alert in work and well versed/knowledgeable by reading.

श्लोक: 3

वाल्मीकिव्यासबाणाद्याः प्राचीनाः कविपण्डिताः।
तान् शिक्षयन्ति सततं ये सदा वाचने रताः।।3।।
अन्वय:- ये सदा वाचने रताः तान् वाल्मीकि-व्यास-बाणाद्याः प्राचीनाः कविपण्डिताः शिक्षयन्ति।

अनुवादः

जे नेहमी वाचनामध्ये मग्न असतात, त्यांना, वाल्मीकि, व्यास, बाण इ. कवी व विद्वान (त्यांच्या लिखाणातून) नेहमी शिकवितात. (या कवींचे साहित्य वाचल्यास वाचकांचा भ्रम दूर होऊन ते ज्ञानी बनतात.)

Ancient poets and scholars like वाल्मीकि, व्यास, बाण etc. teach those who are always engrossed in reading (The works of these poets enlighten readers and make them knowledgeable.)

श्लोकः 4

अद्ययावद्धि ज्ञानाय वृत्तपत्रं पठेत्सदा।
सर्वविधसुविद्यार्थ वाचनमुपकारकम्।।4।।

अनुवादः

मनुष्याने अद्ययावत ज्ञान (माहिती) मिळण्यासाठी नेहमी वर्तमानपत्र वाचावे. वाचन हे सर्व प्रकारचे ज्ञान मिळविण्यासाठी (अतिशय) उपयुक्त आहे.

Indeed, a man should always read a newspaper for updated knowledge, Reading is helpful (useful) for all sorts of learning

श्लोकः 5

वथाभ्रमणकुक्क्रीडापरपीडापभाषणैः।
कालक्षेपो न कर्तव्यो विद्यार्थी वाचनं श्रयेत्।।5।।

अनुवादः

विद्यार्थ्यांनी दिशाहीन भटकण्यात, अपायकारक क्रीडा खेळण्यात, इतरांना क्लेश (त्रास) देण्यात, (व) (इतरांना) बोल लावण्यात (दोष देण्यात) वेळ वाया घालवू नये. विद्यार्थ्याने वाचनाचा आश्रय घ्यावा. (वाचनात अधिकाधिक मग्न असावे) स्पष्टीकरण – वाचनाने माणसाचे चारित्र्य समृद्ध होते, याउलट, विद्यार्थी श्लोकात उद्धृत केलेल्या वायफळ कृतींमध्ये मग्न असल्यास, त्याचा वेळ तर वाया जातोच व त्याचे मनही कलुषित होते.

A student should not waste time in wandering aimlessly, playing harmful game, troubling/ bothering others (and) by abusive talk. (Infact) A student should resort to reading. Explanation – Reading helps in building up good character, however, if a student is involved in abovementioned futile activities, he wastes his time and corrupts his mind.

श्लोकः 6

वाचनं ज्ञानदं बाल्ये तारुण्ये शीलरक्षकम्।
वार्थक्ये दुःखहरणं हितं सद्ग्रन्थवाचनम्।।6।।
अन्वयः- वाचनं बाल्ये ज्ञानदं, तारुण्ये शीलरक्षकम्, वार्धक्ये दुःखहरणं (भवति) (अत:) सद्ग्रन्थवाचनं हितं (भवति)।

अनुवादः

वाचन लहानपणात ज्ञान देणारे, तरुणपणी चारित्र्याचे संरक्षण करणारे, (व) म्हातारपणात दुःख दूर करणारे आहे. (म्हणून) चांगल्या पुस्तकांचे वाचन हितावह असते.

Reading gives knowledge in the childhood, (it) guards the character in the youth, (it) wards off sorrow in the old age. (Hence) Reading good books (is beneficial.

सन्धिविग्रहः

1. विज्ञानमेव – विज्ञानम् + एव।
2. उत्साहो वर्धते . उत्साहः + वर्धते।
3. दक्षा भवन्ति – दक्षा: + भवन्ति ।
4. पठेत्सदा – पठेत् + सदा।
5. कालक्षेपो न – कालक्षेप: + न ।
6. कर्तव्यो विद्यार्थी – कर्तव्यः + विद्यार्थी।
7. वाचनमुपकारकम् – वाचनम् + उपकारकम्।

शब्दार्थाः

1. उत्साहः – enthusiasm – उत्साह
2. सम्पत्तिः – treasure/wealth – संपन्नता
3. शीलम् – character – चारित्र्य
4. विज्ञानम् – comprehension, wisdom – विशेष आकलन, शहाणपणा
5. हितावहम् – beneficial – हितकारक
6. वर्धते – increases – वाढते
7. पण्डिताः – scholars – विद्वान
8. प्राचीनाः – ancient – प्राचीन
9. रताः – engrossed – मग्न
10. शिकवितात – teach /educate – शिक्षयन्ति
11. सर्वविध – of all sorts – सर्व प्रकारच्या
12. वृत्तपत्रम् – newspaper – वर्तमानपत्र
13. उपकारकम् – useful / helpful – उपयोगी / उपयुक्त
14. अद्ययावत् – updated – अद्ययावत
15. सुविद्यार्थम् – for good learning – ज्ञानासाठी
16. वृथाभ्रमण – aimless wandering – दिशाहीन भटकणे
17. अपभाषण – abusive talk – चुकीचे बोलणे
18. कुक्रीडा – harmful game – अपायकारक खेळ
19. परपीडा – troubling others – इतरांना त्रास देणे
20. कालक्षेप:न – should not waste – वेळ वाया घालवू नये
21. कर्तव्यः – time
22. श्रयेत् – one should resort to – आश्रय घ्यावा (अवलंब करावा)
23. ज्ञानदम् – gives knowledge – ज्ञान देणारे
24. शीलरक्षकम् – guards the character – चारित्र्याचे संरक्षण करणारे
25. बाल्ये – in the childhood – लहानपणी
26. तारुण्ये – in the youth – तरुणपणात
27. वार्धक्ये – in the old age – म्हातारपणी
28. दुःखहरणं भवति – wards off sorrow – दुःख दूर करते
29. दक्षाः – prompt / alert – दक्ष, सावध
30. बोधन्ते – understand – आकलन होते
31. बहुश्रुताः – well-versed/ knowledgeable – सुविद्य