Bhagya

Balbharti Maharashtra State Board Class 7 Hindi Solutions Sulabhbharati Chapter 4 शब्द संपदा Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 7 Hindi Solutions Chapter 4 शब्द संपदा

Hindi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 4 शब्द संपदा Textbook Questions and Answers

निम्नलिखित प्रश्नों के तीन-चार वाक्यों में उत्तर लिखिए।

Question 1.
‘भाषा’ का क्या अर्थ है, इसके कारण क्या हुआ है?
Answer:
‘भाषा’ का अर्थ है – सार्थक शब्दों का व्यवस्थित क्रमबद्ध संयोजन। इसके कारण दुनिया की सभी ज्ञानशाखाओं का विकास हुआ। यही सभी प्रगति की जड़ में है।

Question 2.
भाषा समृद्ध कैसे होती है?
Answer:
हिंदी में ऐसे हजारों शब्द हैं जो संस्कृत, अरबी, फारसी, अंग्रेजी, पुर्तगाली से आए हैं। कुछ ऐसे भी हैं जो दो भिन्न भाषाओं के मेल से बने हैं। अन्य अनेक भाषाओं के शब्दों के आने से भाषा समृद्ध होती है।

Question 3.
शब्दों के बारे में लेखक के विचार बताइए।
Answer:
लेखक के अनुसार शब्दों का संसार बड़ा विचित्र होता है। यही मनुष्य को ज्ञान से और मनुष्य को मनुष्य से जोड़ते हैं। शब्द निर्जीव होते हैं। मनुष्य उन्हें अर्थ देकर जीवंत बनाते हैं। जब शब्द जीवंत हो जाते हैं, तो उनमें मनुष्य के गुण दोष आने लगते हैं। वे भी मनुष्य की तरह किसी अन्य भाषा के शब्दों को मित्र तो किसी को शत्रु बना लेते हैं। कुछ मिलनसार होते हैं, तो कुछ अड़ियल होते हैं; जो किसी से नहीं मिलते हैं। यही हमारे चरित्र, बुद्धिमत्ता, समझ और संस्कार दर्शाते हैं।

Question 4.
वाचन-संस्कृति बढ़ाने से होने वाले लाभ लिखिए।
Answer:
वाचन-संस्कृति बढ़ाने से स्वयं की शब्द संपदा में वृद्धि होती है। शब्द संपदा की वृद्धि होने पर हमारी समझ बढ़ती है कि किस समय, किसके सामने, किस प्रकार के शब्दों का प्रयोग करना चाहिए। इससे हमारे चरित्र, बुद्धिमत्ता, समझ, संस्कार समृद्ध, सुंदर व सुगठित होते हैं।

स्वयं अध्ययन

Answer:
हमारी वाणी शिष्ट होनी चाहिए। कहा गया है ‘सत्यं ब्रूयात्’ यानी सत्य से युक्त वाणी बोलनी चाहिए। “प्रिय बूयात्’ प्रिय बोलना चाहिए। अहंकार रहित वाणी बोलनी चाहिए। जिसे सुनकर सुननेवाला भी सुखी हो जाए और अपने मन को भी शांति मिले। विवेक पूर्ण वाणी बोलनी चाहिए अर्थात कहाँ, किससे और कैसी वाणी बोलनी चाहिए उसका पूर्ण विचार करके बोलना चाहिए। बड़ों के लिए आदरार्थक शब्दों का प्रयोग करना चाहिए साथ ही सत्य यदि अप्रिय हो, तो नहीं बोलना ही हितकर होता है।

जरा सोचो…..

‘यदि तुम पशु-पक्षियों की बोलियाँ समझ पाते तो…’ विषय पर आधारित संवाद लिखिए। (संवाद लेखन)
Answer:
आशीष – आयुष, क्या तुमने प्रातः भ्रमण कर लिया?
आयुष – हाँ, भ्रमण तो कर लिया पर अभी और करना था। तब तक एक करुण स्वर ने…..
आशीष – करुण स्वर?
आयुष – हाँ, मित्र यह चिड़िया अचानक मेरे सामने आकर गिर पड़ी।
आशीष – क्या हुआ है इसे?
आयुष – पता नहीं यार! यह मेरे सामने गिरी और छटपटाते हुए ची… चौं… कर रही थी।
आशीष – शायद तुम ठीक कह रहे हो; पर कौए को इससे क्या दुश्मनी हो सकती है जो वह इसे मारेगा?
आयुष – वह तो यह चिड़िया ही बता सकती है। शायद यह कुछ कहना चाहती है। परंतु हम इसकी भाषा नहीं समझ पा रहे हैं।
आशीष – चलो इसे साथ ले चलते हैं।

विचार मंथन

‘कथनी मीठी खाँड़-सी’ इस विषय पर आधारित एक अनुच्छेद लिखिए। (अनुच्छेद-लेखन)
Answer:
‘कथनी’ का अर्थ है हमारा कथन अर्थात हमारी वाणी। हमारी वाणी मीठी होनी चाहिए। एकदम गुड़ के समान। कहने का आशय यह है कि हम जो भी बोले उसका प्रभाव सुनने वाले के ऊपर अच्छा व सकारात्मक हो। एक बार मुख से शब्द निकल जाए तो वह वापस नहीं आता है। वाणी के कारण दोस्त और दुश्मन बनते हैं।

मधुर वाणी को औषधि के समान माना गया है। जिसे सुनकर सुनने वाला शांत एवं आनंदित हो जाता है तथा अपने मन को भी परम सुख की अनुभूति होती है। तभी तो कहा गया है। “ऐसी वाणी बोलिए, मन का आपा खोय। औरन को शीतल करे, आपहू शीतल होय।।”

सुनो तो जरा:

भारत के संविधान की उद्देशिका सुनो और दोहराओ।

‘बातै हाथी पाइए, बातै हाथी पाँव’ विषय पर अनुच्छेद लिखिए। (अनुच्छद-लखन)
Answer:
बात से हम सब कुछ हासिल कर सकते हैं। ‘बातै हाथी पाइए’ का अर्थ है – बात से हाथी प्राप्त करना। यदि आप को बोलने की कला आती है, तो आपकी हर बात पूरी हो सकती हैं। बड़ी-से-बड़ी इच्छाएँ आपकी पूरी हो सकती हैं। इसके विपरीत यदि बात करने नहीं आता है, तो कहीं भी आप समस्या उपस्थित कर सकते हैं। जो कार्य आसानी से संपन्न हो सकता है।

वह काम बिगड़ भी सकता है। यही नहीं यदि आपने किसी को कटु वाणी बोल दी, तो वह आग बबूला भी हो सकता है। संभवतः वह आपको मार-मार कर हाथी पाँव जैसा भी बना सकता है। अत: बात करते समय हमेशा सतर्क रहना चाहिए। सोच-समझकर बात करनी चाहिए। आपकी बात का सुनने वाले पर क्या प्रभाव पड़ेगा? यह विचार करके ही बोलना चाहिए।

खोजबीन

हजारी प्रसाद द्विवेदी की ‘कबीर ग्रंथावली’ से पाँच दोहे दंडकर सुंदर अक्षरों में लिखिए। (कविता लेखन)
Answer:
(१) दुख में सुमिरन सब करे, सुख में करे न कोय।
जो सुख में सुमिरन करे, दुख काहे को होय।।१।।

(२) तिनका कबहुँ ना निंदिये, जो पाँव तले होय।
कबहुँ उड़ आँखों पड़े, पौर घनेरी होय।।२।।

(३) गुरु गोविंद दोऊ खड़े, काके लागूं पाय।
बलिहारी गुरु आपनो, गोबिंद दियो बताय।।३।।

(४) जाति न पूछो साधुकी, पूछि लीजिए ज्ञान।
मोल करो तलवार का, पड़ी रहन दो म्यान ।।४।।

(५) माया मरी न मन मरा, मर-मर गया शरीर।
आशा तृष्णा ना मरी, कह गए दास कबीर।।५।।

अध्ययन कौशल:

जानकारी प्राप्त करने के विविध संदर्भ स्रोतों के बारे में पढ़ो और उनका संकलन करो।

सदैव ध्यान में रखो

शब्दों का प्रयोग सावधानी से करना चाहिए।

भाषा की ओर

नीचे दिए गए वाक्य पढ़ो और उपयुक्त शब्द उचित जगह पर लिखो:

(१) लक्ष्मी ……. यहाँ से दस ……. दूरी पर है। (मील, मिल)
(२) …….. छोड़ दूंगा पर ……. नहीं छोडूंगा। (प्रण, प्राण)
(३) ………. को देखकर रुचिका …….. पड़ी। (हँस, हंस)
(४) शब्द ……. में ……शब्द मिलता है। (कोष, कोश)
(५) …….. रात ……. दुखियों की सेवा करना सभी का कर्तव्य है। (दीन, दिन)
(६) नदी के ………. का ……… जल समेटा नहीं जा सकता। (कुल, कूल)
(७) ………. दिवाली में जलाकर देहरी पर रख …….। (दिया, दीया)
(८) बालंक ………. से पानी ……. है। (पीता, पिता)
Answer:
(१) मिल, मील
(२) प्राण, प्रण
(३) हंस, हँस
(४) कोश, कोष
(५) दिन, दीन
(६) कूल, कुल
(७) दीया, दिया
(८) पिता, पीता

Hindi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 4 शब्द संपदा Additional Important Questions and Answers

निम्नलिखित शब्दों में से सही शब्द चुनकर रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए।

(मिलनसार, विचित्र, ज्ञान, मालिका, हानिकारक, शब्द, स्वयं)

Question 1.
शब्दों का यह संसार बड़ा ……….है।
Answer:
विचित्र

Question 2.
शब्द ही मनुष्य को ………… से जोड़ते हैं।
Answer:
ज्ञान

Question 3.
हिंदी के शब्द …………… है।
Answer:
मिलनसार

Question 4.
………… के उच्चारण के पूर्व हमें सोचना चाहिए।
Answer:
शब्द

Question 5.
अनाप-शनाप शब्दों का प्रयोग हमेशा ……….. होता है।
Answer:
हानिकारक

Question 6.
प्रत्येक व्यक्ति के पास …… की शब्द संपदा होती है।
Answer:
स्वयं

Question 7.
तुम भी शब्द संपदा के ………………” हो जाओगे।
Answer:
मालिक

निम्नलिखित वाक्य सही है या गलत लिखिए।

Question 1.
ज्ञान शाखाओं का नाश भाषा के कारण हुआ।
Answer:
गलत

Question 2.
शब्द ही मनुष्य को मनुष्य से जोड़ते हैं।
Answer:
सही

Question 3.
विज्ञान की दृष्टि से अक्षर ध्वनि के चिह्न हैं।
Answer:
सही

Question 4.
तमिल भाषा के शब्द मिलनसार होते हैं।
Answer:
गलत

Question 5.
शब्द संपदा को बढ़ाने के लिए साहित्य के वाचन की जरूरत होती है।
Answer:
सही

निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक शब्द में लिखिए।

Question 1.
सार्थक शब्दों का व्यवस्थित क्रमबद्ध संयोजन क्या कहलाता है?
Answer:
भाषा

Question 2.
शब्दों को अर्थ कौन देता है?
Answer:
मनुष्य

Question 3.
न्यूटन के अनुसार सफलता के लिए कितने प्रतिशत परिश्रम की जरूरत होती है?
Answer:
९०(नब्बे)

Question 4.
शब्दों के विभिन्न अर्थों को जानने के लिए किसकी जरूरत होती है?
Answer:
शब्दकोश

Question 5.
शब्द संपदा को बढ़ाने के लिए क्या पढ़ना चाहिए?
Answer:
साहित्य

निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में लिखिए।

Question 1.
दुनिया के सभी ज्ञान शाखाओं का विकास किसके कारण हुआ?
Answer:
दुनिया के सभी ज्ञान शाखाओं का विकास भाषा के कारण हुआ।

Question 2.
किसकी ताकत की ओर हमारा ध्यान कभी नहीं जाता?
Answer:
शब्दों की ताकत की ओर हमारा ध्यान कभी नहीं जाता।

Question 3.
किन शब्दों को हमें अपने जीवन व्यवहार से निकालकर बाहर करना चाहिए?
Answer:
जो शब्द हमें निष्क्रिय करते रहते हैं। उन्हें अपने जीवन व्यवहार से निकालकर बाहर करना चाहिए।

Question 4.
शब्दों के उच्चारण के पूर्व हमें क्यों सोचना चाहिए?
Answer:
शब्दों के उच्चारण के पूर्व हमें सोचना चाहिए क्योंकि हमारे मुख से उच्चरित शब्द हमारे चरित्र बुद्धिमत्ता, समझ और संस्कारों को दर्शाते हैं।

Question 5.
परीक्षा में अच्छी श्रेणी कैसे प्राप्त होती है?
Answer:
परीक्षा में सुंदर, उपयुक्त और अर्थमय शब्दों से जो वाक्य लिखे जाते हैं; उस कारण ही अच्छी श्रेणी प्राप्त होती है।

निम्नलिखित शब्दों के विलोम शब्द लिखिए।

1. आधुनिक
2. उन्नति
3. सार्थक
4. व्यवस्थित
5. निर्जीव
6. निष्क्रिय
7. सज्जन
8. गुण

Answer:

1. प्राचीन
2. अवनति
3. निरर्थक
4. अव्यवस्थित
5. सजीव
6. सक्रिय
7. दुर्जन
8. अवगुण

निम्नलिखित शब्दों के तीन पर्यायवाची शब्द लिखिए।

1. मनुष्य
2. मित्र
3. माँ
4. पिता

Answer:

1. नर, मानव, मनुज
2. सखा, दोस्त, साथी
3. जननी, अंबा, माता
4. जनक, बापू, पितृ

पाठ में से हिंदीतर भाषा के शब्दों को चुनकर लिखिए एवं उनका वर्गीकरण कीजिए।
Answer:

निम्नलिखित शब्दों में से अंग्रेजी और हिंदी के शब्दों को अलग कीजिए।

माई, अम्मा, बाबा, ब्रश, रेल, पेंसिल, रेडियो, अक्का, कार, अण्णा, स्कूटर, परीक्षा, दादा, बापू, स्टेशन, माँ, मम्मी, डॅडी
Answer:

‘दार’ प्रत्यय लगाकर पाँच शब्द बनाइए।

जैसे – थाने + दार = थानेदार
Answer:

1. ईमान + दार – इमानदार
2. जमीन + दार – जमींदार
3. दुकान + दार = दुकानदार
4. समझ + दार = समझदार
5. शान + दार = शानदार

दैनिक बोल चाल में प्रयुक्त शब्दों के हिंदी समानार्थी शब्द लिखिए।
Answer:

Balbharti Maharashtra State Board Class 6 Marathi Solutions Sulabhbharati Chapter 17 पाणपोई Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 6 Marathi Solutions Chapter 17 पाणपोई (कविता)

Marathi Sulabhbharti Class 6 Solutions Chapter 17 पाणपोई Textbook Questions and Answers

1. एक – दोन वाक्यांत उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
अंगाची लाही लाही कशामुळे होते?
उत्तर:
उन्हामुळे अंगाची लाही लाही होते.

प्रश्न 2.
अवखळ वारा सुटल्यावर काय होते?
उत्तर:
अवखळ वारा सुटल्यावर पालापाचोळा धुळीबरोबर उडतो.

प्रश्न 3.
थकलेल्या वाटसरूला ग्लानी का येते?
उत्तर:
रखरखत्या उन्हामुळे थकलेल्या वाटसरूला ग्लानी येते.

प्रश्न 4.
पाणपोईवर पाणी पिण्यास कोण कोण येतात?
उत्तर:
पाणपोईवर पाणी पिण्यास गरीब श्रीमंत दोन्हीही येतात.

प्रश्न 5.
ज्यांनी पाणपोई थाटली त्याला आशीर्वाद का देतात?
उत्तर:
रखरखत्या उन्हात रांजणातले थंडगार पाणी पिऊन सर्व तृप्त होतात म्हणून त्याला आशीर्वाद देतात.

2. उष्णगरम, थंडगार, पालापाचोळा या शब्दांतील दोन्ही शब्द एकाच अर्थाचे आहेत, असे शब्द शोधा व लिहा.

प्रश्न 1.
उष्णगरम, थंडगार, पालापाचोळा या शब्दांतील दोन्ही शब्द एकाच अर्थाचे आहेत, असे शब्द शोधा व लिहा.

3. घामेजणे, लाहीलाही होणे, उष्णगरम झळाई, रखरखते ऊन, तहान लागणे या शब्दसमुहांचा वापर करून पाच-सहा वाक्ये लिहा.

प्रश्न 1.
घामेजणे, लाहीलाही होणे, उष्णगरम झळाई, रखरखते ऊन, तहान लागणे या शब्दसमुहांचा वापर करून पाच-सहा वाक्ये लिहा.
उत्तर:
उन्हाळ्याचे दिवस होते. रखरखते ऊन होते. मामाच्या शेतावर जायचे होते. अंगाची लाहीलाही होत होती. आम्ही घामेजलो होतो. उष्णगरम झळाई लागत होती. घसा कोरडा पडला होता. तहान लागली होती. जवळच्या झऱ्यातून थंडगार गोड पाणी प्यायलो. मन तृप्त झाले.

4. रखरख, गरगर यांसारखे अक्षरांची पुनरावृत्ती होणारे शब्द शोधा.

प्रश्न 1.
रखरख, गरगर यांसारखे अक्षरांची पुनरावृत्ती होणारे शब्द शोधा.
उत्तर:

1. लाहीलाही
2. सारखीसारखी
3. झरझर
4. भरभर
5. पटपट

5. पाणपोई हा पाण्याशी संबंधित शब्द आहे. तसेच खालील शब्द वाचा व समजून घ्या.

पाणबुड्या, पाणलोट, पाणवठा, पाणथळ, पाणकोंबडा, पाणघोडा, पाणवनस्पती.

6. ऊन या शब्दाला विशेषणे लावलेली आहेत. ती वाचा व समजून घ्या.

7. खालील विरूद्धार्थी शब्द लिहा.

प्रश्न 1.
खालील विरूद्धार्थी शब्द लिहा.
उत्तर:

1. गार × गरम
2. रंक × राव
3. ऊन × सावली
4. तृप्त × अतृप्त
5. दुवा × शाप
6. सज्जन × दुर्जन

8. तुम्हांला खूप तहान लागली असताना अचानक पाणपोई दिसली, तर तुमच्या मनात कोणते विचार येतील ते लिहा.

प्रश्न 1.
तुम्हांला खूप तहान लागली असताना अचानक पाणपोई दिसली, तर तुमच्या मनात कोणते विचार येतील ते लिहा.
उत्तर:
डांबरी रस्त्यावरून चालताना उष्णतेच्या झळा लागत होत्या. थंडगार पाणी प्यावेसे वाटत होते आणि अचानक एक पाणपोई दिसली. माझ्या मनात विचार येतील की ही पाणपोई कोणी ठेवली असेल? त्या सज्जन माणसास मला भेटता येईल का? हे पाणी थंडगार कसे राहते? लाल फडके कोण बांधून जाते? त्या सज्जनाचे मला आभार मानता येतील का? इत्यादी.

9. चालून चालून थकलेल्या वाटसरूला थंडगार पाणी मिळाल्यावर काय वाटत असेल, कल्पना करा व लिहा.

प्रश्न 1.
चालून चालून थकलेल्या वाटसरूला थंडगार पाणी मिळाल्यावर काय वाटत असेल, कल्पना करा व लिहा.
उत्तर:
मे महिन्याची दुपार होती. वाटसरू दुसऱ्या गावाला जायला निघाला. जवळ पाणीही नव्हते. रखरखत्या उन्हात चालवत नव्हते. ग्लानी येत होती. कडक ऊन होते. थोडे पुढे जाऊन पहातो तो काय एका मोठ्या वृक्षाखाली पाणपोई दिसली. मनाला खूप बरे वाटले. ज्यानी कोणी ती पाणपोई ठेवली होती त्याला खूप दुवा दिला. समाजसेवेची ही पद्धत किती न्यारी आहे असे वाटले. तहान शमली. तृप्तता झाली.

10. तुमच्या गावातील एखादया पाणपोईवर जा. तीकोणी काढली, ती काढण्यामागचा उद्देश, त्याची निगा कशी राखतात, पाणी कसे भरले जाते याची माहिती घ्या. ती एक मोठी समाजसेवा कशी आहे, याबद्दल सात-आठ ओळी लिहा.
उत्तर:
राजापूर आमचे गाव. उन्हाळा सुरू झाला की गावातील एक ज्येष्ठ व्यक्ती व त्यांचा तरूण मुलगा मोठ्या झाडाच्या पारावर सुंदर मोठे काळे माठ आणतात. त्यात स्वच्छ गोड पाणी भरतात. त्या माठाला ओले लाल फडके बांधतात. त्यामुळे माठातील पाणी थंडगार रहाते. वाटसरूंना, तहानलेल्यांना एवढ्या प्रचंड उष्णतेत गार पाणी मिळावे व त्यांची तहान शमावी हा त्यामागील उद्देश. वाटसरूने पाणी काढण्यासाठी ठेवलेल्या डावानेच पाणी घ्यायचे हा दंडक असतो.

त्यात उष्टे भांडे किंवा हात बुडवता येत नाही. हे रांजण नीट झाकलेले असते. केरकचरा त्यात जात नाही. गाळलेले नळाचे पाणी यात भरले जाते. ते जंतुविरहीत असते. ‘तहान शमविण्यासाठी’ स्वेच्छेने केलेली ही सेवा म्हणजे समाजसेवेचे एक उत्तम उदाहरण आहे. यातून ‘परोपकार’ हा मुख्य उद्देश दिसून येतो. आपणासही यातून शिकण्यासारखे आहे. घरातील गॅलरीत व खिडकीबाहेर पक्ष्यांनाही दाणा पाण्याची सोय करता येते. करून तर पहा!

विचार करून सांगा !

प्रश्न 1.
पाराची वाडी या गावातील मुलांनी केलेल्या उपक्रमाबद्दल तुमचे मत सांगा.

प्रश्न 2.
आपण एखादी गोष्ट किंवा उपक्रम करतो, तेव्हा घरातील मोठ्या माणसांना सांगणे आवश्यक आहे का? तुमचे मत सांगा.
उत्तरः
कोणताही उपक्रम हा समाजाच्या हितासाठी असेल तर घरातील मोठ्या माणसांना निश्चितच आनंद होतो. ते देखील तुमची योजना राबवण्यासाठी पुढाकार घेतात. कमी खर्चात योग्य काम कसे होईल हे शिकवितात. त्यासाठी लागणारी शिस्त, नियोजनाचे धडे देतात. म्हणून मोठया माणसांना सांगणे आवश्यक आहे असे मला वाटतेय.

प्रश्न 3.
अशा प्रकारचे कोणकोणते सामाजिक उपक्रम करावे असे तुम्हांला वाटते? ते उपक्रम थोडक्यात सांगा.

प्रश्न 4.
‘पाणी’ या विषयावरची घोषवाक्ये तयार करून त्याच्या पाट्या तयार करा.
उत्तर:

प्रश्न 5.
‘पाणी हेच जीवन’ यांवर आधारित दहा ओळी लिहा.

प्रश्न 6.
तुम्ही एखादा उपक्रम केला असेल, तर त्याबाबतची माहिती मित्राला पत्राने कळवा.

प्रश्न 7.
खालील उतारा वाचा. त्या उताऱ्यात पूर्णविराम (.) स्वल्पविराम (,) प्रश्नचिन्ह (?) उद्गारचिन्ह (!) आणि एकेरी अवतरणचिन्ह (‘-‘) घाला व उतारा पुन्हा लिहा.

प्रश्न 8.
इयत्ता पाचवीमध्ये तुमचा शब्दसंग्रह तुम्ही तयार केला आहे. शब्दसंग्रह किंवा शब्दकोश कसा पाहावा हे आपण पाहूया.

प्रश्न 9.
वर दिलेले ‘अ’ गटातील व ‘ब’ गटातील शब्द वाचा.
‘अ’ गटातील शब्द हे बाराखडीतील स्वरचिन्हानुसार दिलेले नाहीत.
मात्र ‘ब’ गटातील शब्द हे बाराखडीतील स्वरचिन्हानुसार दिलेले आहेत.

प्रश्न 10.
पाठ्यपुस्तकातील पाठ 2 आणि पाठ 3 मधील शब्दार्थ खालील चौकटीत दिले आहेत.

प्रश्न 11.
पाठ्यपुस्तकातील पाठ 2 आणि पाठ 3 मधील शब्दार्थ शब्दकोशाप्रमाणे खालील चौकटीत दिले आहेत.

‘अ’ गट

लुकलुकणे-चमकणे.
तल्लीन होणे-दंग होणे, गुंग होणे.
कडकडून भेटणे-प्रेमाने मिठी मारणे.
बिलगणे-प्रेमाने जवळ येणे.
गहिवरून येणे-मन भरून येणे.
धमाल-मजा.
पाडाचा आंबा-अर्धवट पिकलेला आंबा.
आमराई-आंब्याच्या झाडांची बाग.
ऐन दुपारी- भर दुपारी.
भणाण वारा – वाऱ्याचा भयभीत करणारा आवाज.
खचणे-खाली खाली जाणे, ढासळणे.
चडफड- राग,
गिल्ला करणे-गोंधळ करणे.

‘ब’ गट

आमराई-आंब्याच्या झाडांची बाग,
ऐन दुपारी- भर दुपारी.
कडकडून भेटणे-प्रेमाने मिठी मारणे.
खचणे- खाली खाली येणे, ढासळणे.
गहिवरून येणे-मन भरून येणे.
गिल्ला करणे-गोंधळ करणे.
चडफड- राग.
तल्लीन होणे-दंग होणे, गुंग होणे.
धमाल-मजा.
पाडाचा आंबा-अर्धवट पिकलेला आंबा.
बिलगणे-प्रेमाने जवळ येणे.
भणाण वारा – वाऱ्याचा भयभीत करणारा आवाज.
लुकलुकणे-चमकणे.

आले का लक्षात?

‘क, ख ….. ज्ञ’ या अक्षरांच्या क्रमानुसार व बाराखडीतील चिन्हानुसार वरील शब्द लिहिले आहेत. शब्दकोश पाहताना याच पद्धतीने पाहा. पाठ्यपुस्तकातील किंवा पाठ्येतर साहित्यातील शब्दांचे अर्थ पाहताना या पद्धतीने शब्दकोश पाहा. पाठ्यपुस्तकातील इतर पाठांमध्ये आलेले शब्दार्थ पाहा व शब्दकोशाप्रमाणे लिहून अधिकचा सराव करा.

Class 6 Marathi Chapter 17 पाणपोई Additional Important Questions and Answers

योग्य पर्याय निवडून उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
उन्हाने अंगाची ……………. होते. (लाहीलाही / आग)
उत्तर:
लाहीलाही

प्रश्न 2.
…………….. सावलीत पाणपोई थाटली आहे. (आंब्याच्या / वटवृक्षाच्या)
उत्तर:
वटवृक्षाच्या

प्रश्न 3.
रखरखत्या उन्हात …………….. वारा सुटला आहे. (उष्णगरम / अवखळ)
उत्तर:
अवखळ

प्रश्न 4.
पाणी पिण्यास ……………… ठेवतात. (रांजण / माठ)
उत्तर:
रांजण

प्रश्न 5.
पाणी पिऊन ………………. दुवा देतात. (लोकांना / सज्जनास)
उत्तर:
सज्जनास

खालील प्रश्नांची एक-दोन वाक्यांत उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
रांजण कसे होते?
उत्तर:
रांजण गार पाण्याने भरलेले व लाल कापडाने झाकलेले होते.

प्रश्न 2.
कवितेच्या खालील ओळी पूर्ण करा.
उत्तर:

1. ……………. होतीया लाहीलाही.
2. आठवते दग्ध ………………….
3. …………………. अवखळ वारा.
4. …………………. उंच अंबरा.
5. …………………. मोठी तहान.
6. ‘रंक असो ………………….
7. धन्य असो ………………….
8. पिऊनीया ………………….

उत्तरः

1. उन्हात घामेजुनी अंगाची होतीया लाहीलाही.
2. आठवते दग्ध उन्हातली थंडगार सराई.
3. रखरखत्या उन्हात सुटतो अवखळ वारा.
4. धुळीसंगे पालापाचोळा जाई या उंच अंबरा.
5. सारखीसारखी लागते साऱ्यांना मोठी तहान.
6. ‘रंक असो वा राव,’ हे पाणी पितात सारेजण!
7. धन्य असो ज्याने थाटिली ही पाणपोई उन्हात.
8. पिऊनीया पाणी दुवा देती सारे त्या सज्जनास.

व्याकरण व भाषाभ्यास

विशेषण:
नामाबद्दल अधिक माहिती सांगणाऱ्या शब्दास विशेषण म्हणतात.
उदा. सुंदर, कोवळे, लहान, लुसलुशीत, कडक, गोजिरवाणे इ.

प्रश्न 1.
जोड्या जुळवा.

उत्तर:

प्रश्न 2.
‘वारा’ या शब्दाला विशेषणे लावा..
उत्तर:

प्रश्न 3.
एकाच अर्थाचे शब्द शोधा. जसे की – उष्णगरम, थंडगार, पालापाचोळा.
उत्तर:

1. केरकचरा
2. गोरागोमटा
3. गरमागरम
4. घनदाट
5. काळाकभिन्न

प्रश्न 4.
संबंधित शब्द लिहा.
उत्तर:

1. पाणपोई – पाणबुड्या, पाणबोट, पाणवठा, पाणथळ, पाणकोंबडा, पाणघोडा, पाणवनस्पती
2. जलचर – जलविद्युत, जलसाठा, जलसमाधी, जलाशय, जलसंपत्ती, जलधी

प्रश्न 6.
खालील विरूद्धार्थी शब्द लिहा.
उत्तर:

1. थाटणे × मोडणे
2. आठवणे × विसरणे
3. थकलेला × ताजातवाना
4. मोठी × लहान
5. भरलेले × रिकामे
6. झाकणे × उघडणे

खालील वाक्प्रचारांचा अर्थ सांगून वाक्यात उपयोग करा.

प्रश्न 1.
अंगाची लाहीलाही होणे – उन्हामुळे अंगाची आग होणे.
उत्तर:
वैशाख महिन्यात अंगाची लाहीलाही होते.

प्रश्न 2.
तृप्त होणे – समाधानी होणे.
उत्तर:
भुकेलेला भिकारी भाजीभाकरी खाऊन तृप्त झाला.

विचार करून सांगा !

प्रश्न 1.
कोणकोणते सामाजिक उपक्रम करावेत असे तुम्हांला वाटते? ते उपक्रम थोडक्यात सांगा.
उत्तरः
1. जलसाक्षरता अभियान राबवणे – पाणी ही निसर्गाची अमूल्य देणगी आहे. पाण्याचा योग्य वापर करणे ही प्रत्येकाची जबाबदारी आहे. पाण्याचे सिंचन, नियोजन, वापर अतिशय काळजीपूर्वक करण्यासाठी खेडोपाडी, शहरातून जलसाक्षरता शिबीरे घ्यायला हवी.

2. तंत्रज्ञान साक्षरता – आजच्या तंत्रज्ञान आणि माहितीच्या युगात दररोज नवनवीन बदल घडत आहेत. त्याला सामोरे
जाण्यासाठी संगणक, टॅब, मोबाईलची ओळख व त्यात कौशल्य प्राप्त करून घेण्यासाठी वृद्धांचे व जिज्ञासूंचे तंत्रज्ञान साक्षरता वर्ग मोफत घेतले पाहिजे. त्यामुळे संभाव्य अडचणींवर ते मात करू शकतील. उदा. रांगेत उभे न राहता एखादया वृद्ध व्यक्तिला ऑनलाईन बुकींग कसे करतात ते शिकविणे.

पाणपोई Summary in Marathi

काव्यपरिचयः
‘पाणपोई’ या कवितेत उन्हात अंगाची लाहीलाही होत असताना, रखरखते ऊन असताना वाटसरूंना ग्लानी येते व पाणी हवेहवेसे वाटते. तर त्या ठिकाणी स्वच्छ, थंडगार पाणी प्यायला मिळाले तर अत्यंत तृप्तता मिळते. वाटसरूंना पाणी पिण्यासाठी केलेली सोय म्हणजेच पाणपोई. भूतदयेचे हे उत्तम उदाहरण आहे.

शब्दार्थ:

1. दग्ध ऊन – भाजणारे ऊन (burning heat)
2. वाटवृक्ष – वडाचे झाड (Banyan tree)
3. पाणपोई – उन्हाळ्यामध्ये वाटसरूंसाठी केलेली पिण्याच्या पाण्याची सोय (stand to supply water to travellers)
4. अवखळ – खोडकर (naughty, mischevous)
5. थकलेला – दमलेला (tired)
6. ग्लानी – चक्कर, सुस्ती (ennui, fatigue)
7. रांजण – मोठे माठ (big earthen pot)
8. तृप्त – संतुष्ट (satisfied)
9. रंक – गरीब (poor)
10. राव – श्रीमंत (rich)

वाक्प्रचार व अर्थ:

1. अंगाची लाही लाही होणे – उन्हामुळे अंगाची आग होणे.
2. तृप्त होणे – समाधानी होणे.

Balbharti Maharashtra State Board Class 7 Marathi Solutions Sulabhbharati Chapter 2 श्यामचे बंधुप्रेम Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 7 Marathi Solutions Chapter 2 श्यामचे बंधुप्रेम

Marathi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 2 श्यामचे बंधुप्रेम Textbook Questions and Answers

1. खालील प्रश्नांची एक-दोन वाक्यांत उत्तरे लिहा.

प्रश्न अ.
नवीन पाऊस सुरू होण्याचा मातीवर काय परिणाम होतो?
उत्तरः
नवीन पाऊस जेव्हा सुरू होतो, तेव्हा मातीचा रम्य सुंदर वास सुटत असतो.

प्रश्न आ.
श्यामने कोणता निश्चय केला होता?
उत्तरः
गणेश चतुर्थीस गावाला जाताना धाकट्या भावास कोट किंवा सदरा शिवून न्यावयाचा, असा निश्चय श्यामने केला होता.

प्रश्न इ.
लहान भावाला आईने कसे समजावले?
उत्तरः
एके दिवशी श्यामचा लहान भाऊ नवीन सदऱ्यासाठी हट्ट धरून बसला होता, त्यावेळेस त्याची समजूत घालताना आई म्हणाली, तुझे अण्णादादा मोठे होतील, रोजगारी होतील, मग तुला सहा महिन्यांनी नवीन सदरा शिवतील. आता नको हट्ट धरू.

प्रश्न ई.
श्यामचे वडील वरचेवर दापोलीला कशासाठी जात?
उत्तरः
श्यामचे वडील वरचेवर दापोलीला कोर्ट-कचेरीच्या कामासाठी जात असत.

प्रश्न उ.
श्यामला चालण्याचे श्रम का वाटत नव्हते?
उत्तरः
आपल्या लहान भावासाठी शिवलेला नवीन कोट कधी एकदा भावाला देतो, असे श्यामला झाले होते. श्यामच्या हृदयात प्रेमपूर आला होता. सुखस्वप्नात तो दंग होता. त्यामुळे त्याला चालण्याचे श्रम वाटत नव्हते.

2. खालील आकृत्या पूर्ण करा. 

प्रश्न अ.

उत्तरः

प्रश्न आ.

उत्तरः

3. का ते लिहा.

प्रश्न अ.
श्यामचे डोळे अणूंनी न्हाले होते.
उत्तर:
श्यामने बाबांनी दिलेले खाऊचे पैसे साठवून आपल्या लहान भावासाठी कोट शिवून घेतला होता. तो कोट तयार झाला तेव्हा तो पाहून श्यामचे डोळे अधूंनी न्हाले होते.

प्रश्न आ.
श्याम ज्यांच्या घरी राहायचा त्यांनी त्याला ‘जाऊ नको’ असे म्हटले.
उत्तर:
पावसापाण्याचे दिवस होते. नदीनाल्यांना पूर आले होते. पिसईचा पया, सोंडेघरचा पया यांना उतार नव्हते, यामुळे श्याम ज्यांच्या घरी राहायचा त्यांनी त्याला जाऊ नको असे म्हटले.

प्रश्न इ.
पिसईचा पह्या दुथडी भरून वाहत होता.
उत्तर:
जोराचा पाऊस पडत होता. त्याच्या पाण्याला खूप जोर होता, त्यामुळे पिसईचा पह्या दुथडी भरून वाहत होता.

प्रश्न ई.
श्यामने सांगितलेली हकिकत ऐकून आईला गहिवर आला.
उत्तर:
श्यामची आई त्यांच्या लहान भावाला नेहमी म्हणत असे, “तुझे अण्णा, दादा मोठे होतील मग तुला नवीन कोट शिवतील”. त्याप्रमाणे श्यामने स्वत:च्या खाऊचे पैसे साठवून आपल्या लहान भावासाठी नवीन कोट शिवून आणला होता म्हणून श्यामने सांगितलेली हकिकत ऐकून आईला गहिवर आला.

चर्चा करा. सांगा.

‘पंख असते तर एकदम उडून गेलो असतो’ यामागील श्यामची कल्पना काय असावी, याबाबत मित्रांशी चर्चा करा.

खेळूया शब्दांशी.

(अ) खाली दिलेल्या शब्दांच्या विरुद्ध अर्थाचे शब्द चौकटीतून शोधून लिहा.
थंड, सापडणे, सुगंध, थोरला, जुना, लक्ष, स्मृती
दुर्गंध, विस्मृती, नवीन, गरम, दुर्लक्ष, धाकटा, हरवणे.

(आ) गटात न बसणारा शब्द ओळखा व लिहा. तो शब्द गटात का बसत नाही ते सांगा.

1. समीरा, विनीता, त्यांनी, निखिल.
2. मी, सातपुते, त्याने, तिला.
3.  हिमालय, सुंदर, प्रसन्न, भव्य.
4. लिहिणे, आम्ही, गाणे, वाचणे.

उत्तर:

1. त्यांनी – ‘त्यांनी’ हे सर्वनाम आहे व इतर सर्व विशेष नामे आहेत.
2. सातपुते – ‘सातपुते’ हे विशेष नाम आहे. इतर सर्व सर्वनामे आहेत.
3. हिमालय – ‘हिमालय’ हे विशेष नाम आहे. बाकी सर्व भाववाचक नामे आहेत.
4. आम्ही – ‘आम्ही’ हे सर्वनाम आहे. बाकी सर्व क्रियापदे आहेत.

लिहिते होऊया.

प्रश्न 1.
तुम्ही तुमच्या धाकट्या भावासाठी/बहिणीसाठी कोणकोणत्या भेटवस्तू घेता? कोणकोणत्या प्रसंगी घेता?
उत्तर:
आम्ही आमच्या धाकट्या भावासाठी/बहिणीसाठी वाढदिवसाला पुस्तक देतो. भेटकार्ड देतो. एखादे चांगले काम केले की चॉकलेट देतो. अभ्यासात चांगले गुण मिळाले की एखादे चित्र भेट म्हणून देतो.

खाली दिलेल्या शब्दांचे क्रियाविशेषण अव्ययांच्या प्रकारांनुसार चौकटीत वर्गीकरण करा.
तिथे, दररोज, टपटप, क्षणोक्षणी, सावकाश, पलीकडे, अतिशय, पूर्ण, परवा, समोरून, जरा, मुळीच, कसे, वर, थोडा, सतत, झटकन

उत्तर:

Marathi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 2 श्यामचे बंधुप्रेम Important Additional Questions and Answers

खाली दिलेल्या वाक्यांतील रिकाम्या जागी योग्य शब्द भरून वाक्ये पुन्हा लिहा.

1. तप्त जमिनीला …………. शांतवू लागले.
2. थंडीच्या दिवसांत ……………. चौघडी’ करून गळ्याशी बांधून शाळेत जावयाचे.
3. एक ……………. माझ्या पायाजवळून उडी मारून गेली.
4. पिसईचा पह्या ……………….. भरून वाहत होता.
5. ……………. दगड पायांना खुपत होते; परंतु माझे तिकडे लक्ष नव्हते.
6. त्या ………………. नाचातून मी चाललो होतो.
7. वडील ……………… करत होते व आईने शेगडीत ………………. शेकण्यासाठी दिले होते.
8. ”……………. पह्याला पाणी नव्हते का रे?”
9. या प्रेमावर कोणाची ……………. नको पडायला.

उत्तर:

1. मेष
2. धोतर
3. नानेटी
4. दुथडी
5. सुयांसारखे
6. पंचमहाभूतांच्या
7. संध्या, निखारे
8. सोंडेघरच्या
9. दृष्टी

असे कोण कोणास म्हणाले ते लिहा.

प्रश्न 1.
“तुझे अण्णा – दादा मोठे होतील, रोजगारी होतील, मग तुला सहा महिन्यांनी नवीन सदरा शिवतील. आता नको हट्ट धरू.”
उत्तर:
श्यामची आई आपल्या लहान मुलाला (पुरुषोत्तमला)
म्हणाली.

प्रश्न 2.
“इतक्या पावसातून श्याम कशाला आलास? सारा भिजलास ना?”
उत्तर:
श्यामची आई श्यामला म्हणाली.

प्रश्न 3.
“सोंडेघरच्या पल्याला पाणी नव्हते का रे?”
उत्तर:
श्यामचे वडील श्यामला म्हणाले.

प्रश्न 4.
“हो परंतु मी आलो कसातरी!”
उत्तर:
श्याम वडिलांना म्हणाला.

प्रश्न 5.
“हा नवीन कोट कोणाला रे?”
उत्तर:
श्यामचा धाकटा भाऊ श्यामला म्हणाला.

प्रश्न 6.
“कोणाच्या पैशांना हात तर नाही ना लावलास?”
उत्तर:
श्यामची आई श्यामला म्हणाली.

प्रश्न 7.
“आई, मी कर्ज काढले नाही, चोरलेही नाहीत, फीचेही खर्चिले नाहीत.”
उत्तर:
श्याम त्याच्या आईला म्हणाला.

प्रश्न 8.
“मग उधार का शिवून आणलास, श्याम?”
उत्तरः
श्यामचे वडील श्यामला म्हणाले.

खालील प्रश्नांची एक – दोन वाक्यांत उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
आईने श्यामला कातर’ स्वरात काय विचारले?
उत्तर:
आईने श्यामला कातर स्वरात विचारले की, “श्याम कोणाच्या पैशांना हात तर नाही ना लावलास?”

प्रश्न 2.
श्यामने नवीन कोट शिवण्यासाठी काय केले?
उत्तर:
वडीलांनी खाऊसाठी दिलेले आणा-दोन आणे खाऊसाठी खर्च न करता, दोन-तीन महिने ते जमवून श्यामने त्या पैशांचा पुरुषोत्तमला नवीन कोट शिवला.

शब्दार्थ:

1. चौघडी – चार घड्या (four folded)
2. पहया – ओढा (stream)
3. कातर – कापरा, थरथरणारा (trembling)

खालील आकृत्या पूर्ण करा.

प्रश्न 1.
श्याम भावंडास काय आणू शकत नव्हता?
उत्तरः

पुढील उतारा वाचून सूचनेनुसार कृती करा.

कृती 1: आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.

उत्तरः

प्रश्न 2.
रिकाम्या जागा भरा.

1. ………………. डोळे होते.
2. हृदयात ………….” आला होता.
3. …………… नवीन कपडे करतात.

उत्तर:

1. ध्येयावर
2. प्रेमपूर
3. गौरी-गणपतीत

कृती 2: आकलन कृती

प्रश्न 1.
चौकट पूर्ण करा.

1. श्याम रोज मोजत असलेले[ ]
2. श्याम हयास भीक घालणार नव्हता [ ]

उत्तर:

1. पैसे
2. नदीनाल्यास

खालील प्रश्नांची एक – दोन वाक्यांत उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
श्याम शिंप्याकडे मापासाठी कोणाला बरोबर घेऊन गेला?
उत्तर:
श्याम शिंप्याकडे मापासाठी आपल्या भावाच्या वयाच्या एका मुलाला बरोबर घेऊन गेला

प्रश्न 2.
श्यामने कोटासाठी किती कापड व किती अस्तर घेतले?
उत्तर:
श्यामने कोटासाठी दोन वार कापड व अर्धा वार अस्तर घेतले.

कृती 3: व्याकरण कृती

प्रश्न 1.
खालील शब्दांचे वचन बदला.

1. सुट्टी
2. कोट
3. नाले
4. खिसा

उत्तर:

1. सुट्ट्या
2. कोट
3. नाला
4. खिसे

खालील वाक्यांतील क्रियाविशेषण अव्यये शोधा व त्यांचे प्रकार सांगा.

प्रश्न 1.
रोज पैसे मोजत होतो.
उत्तर:
रोज – कालवाचक क्रियाविशेषण अव्यय

कृती 4: स्वमत

प्रश्न 1.
तुम्ही पैसे साठवता का? साठवलेल्या पैशांचा उपयोग कशासाठी करण्याची तुमची इच्छा आहे?
उत्तर:
मला प्रथम पैसे साठवण्याची सवय नव्हती. पण आजीने छोटीशी पिगी बैंक आणून देताच मला त्यात पैसे साठवण्याची सवय जडली. त्यात आवश्यक तेवढे पैसे जमताच मला आजी व आजोबांसाठी काठी खरेदी करण्याची इच्छा आहे. ती इच्छा पूर्ण करण्यासाठी मी प्रयत्नशील आहे.

व्याकरण व भाषाभ्यास

खालील विरुद्ध अर्थाचे शब्द लिहा.

प्रश्न 1.

1. थंड
2. सापडणे
3. सुगंध
4. जुना
5. लक्ष
6. स्मृती
7. थोरला

उत्तरः

1. गरम
2. हरवणे
3. दुर्गध
4. नवीन
5. दुर्लक्ष
6. विस्मृती’
7. धाकटा

खालील शब्दांचे समानार्थी शब्द लिहा.

प्रश्न 1.

1. सुट्टी
2. वास
3. मेघ
4. सुंदर
5. पृथ्वी
6. ध्येय
7. भाऊ
8. अश्रू
9. पंख
10. गारठा
11. पाणी
12. दृष्टी
13. स्मृती
14. बंड

उत्तरः

1. रजा
2. गंध
3. ढग
4. छान
5. अवनी, धरती
6. उद्दिष्ट
7. बंधू
8. आसवं
9. पर
10. गारवा
11. जल
12. नजर
13. आठवणी
14. स्तोम

प्रश्न 2.
खालील शब्दांचे वचन बदला,

1. चौघडी
2. गाबडी
3. कपडा
4. सदर
5. डोळा
6. नाला
7. कोरडा
8. खिसा

उत्तर:

1. चौघड्या
2. गावड्या
3. कपडे
4. सदरे
5. डोळे
6. नाले
7. कोरडे
8. खिसे

प्रश्न 3.
खालील शब्दांचे लिंग बदला

1. आई
2. भाऊ
3. दादा
4. शिंपी
5. धाकटा

उत्तर:

1. वडील
2. बहीण
3. ताई
4. शिंपीण
5. धाकटी

प्रश्न 4.
कंसातील वाक्प्रचारांचा दिलेल्या वाक्यांत बिनचूक उपयोग करून ती वाक्ये पुन्हा लिहा. (निश्चय करणे, डोळे अधूंनी न्हाणे, हृदयात प्रेमपूर येणे)
उत्तर:

1. आनंदवनातील कुष्ठरोग्यांची दुःखे ऐकून माझ्या हृदयात प्रेमपूर आला.
2. वर्गात पहिला क्रमांक काढण्याचा मी निश्चय केला.
3. त्या गरीब माणसाची हकिकत ऐकून माझे डोळे अश्रृंनी न्हाले.

शब्दार्थ:

1. स्मृती – आठवण (memory) (२) विस्मृती – विस्मरण (oblivion)

पुढील क्रियाविशेषण अव्ययांचा वापर करून वाक्ये तयार करा.

प्रश्न 1.

1. दररोज
2. पूर्ण
3. अत्यंत
4. सर्वत्र

उत्तरः

1. चांगल्या आरोग्यासाठी दररोज व्यायाम करावा.
2. पौर्णिमेला आकाशात पूर्ण चंद्र दिसतो.
3. राजू अत्यंत हुशार मुलगा आहे.
4. पावसात सर्वत्र हिरवळच दिसते.

लेखन विभाग

प्रश्न 1.
‘पंख असते तर एकदम उडून गेलो असतो’, यामागील श्यामची कल्पना काय असावी, याबाबत मित्रांशी चर्चा करा व लिहा.
उत्तरः
श्यामने खाऊसाठी दिलेले पैसे साठवून आपल्या धाकट्या भावासाठी कोट किंवा सदरा शिवून आणला होता.

• राम – श्यामने आपल्या छोट्या भावासाठी नवीन कोट शिवून आणला आहे.
• श्याम – अरे मी खाऊला दिलेले पैसे साठवले व त्यातून हा कोट शिवून घेतला.
• राम – मग तू तुझ्या भावाला कधी देणार?
• श्याम – मी आता गावाला जाणार आहे, तेव्हा मी त्याला हा कोट देणार.
• राम – तू तुला नाही शिवलास नवीन कोट?
• श्याम – अरे माझा धाकटा भाऊ कोटसाठी रडत होता तेव्हा आई त्याला म्हणाली, “तुझा दादा मोठा झाला की, तुला नवीन कोट आणेल.” राम – म्हणून तू तुझ्या धाकट्या भावाला कोट घेतला!
• श्याम – होय आईची इच्छा होती. मला तर असे वाटते की मी एखादया पक्ष्याप्रमाणे उडून जाऊन हा कोट माझ्या धाकट्या भावाला क्यावा त्यामुळे त्याला तर आनंद होईलच पण आईला सुद्धा खूप आनंद होईल.

श्यामचे बंधुप्रेम Summary in Marathi

पाठ परिचय:

भाऊंनी दिलेले खाऊचे पैसे खर्च न करता श्यामने लहान भावास नवीन कोट शिवला. त्याने आणलेला नवीन कोट पुरुषोत्तमने आनंदाने सर्वांना दाखवला. श्यामच्या मनातील आपल्या लहान भावंडाविषयी असलेले प्रेम व जिव्हाळा, तसेच परस्परांवर प्रेम करा ही आईने मुलांना दिलेली शिकवण याचे हृदयस्पर्शी वर्णन प्रस्तुत पाठात आले आहे.

Shyam saved all his pocket money given by his father and he stitched a new coat for his younger brother from his savings. The younger brother, Purushottam, showed his new coat happily to everyone. Shyam’s love and affection for his younger brother and teachings of his mother of giving love to everyone have been beautifully narrated in a very heart-touching way.

शब्दार्थ:

1. तप्त – तापलेला – heated
2. रम्य – सुंदर, मोहक – beautiful, attractive
3. गंध – वास – fragrance
4. निश्चय – निर्णय – determination
5. हट्ट – हेका – insistence
6. गाबड्या – ठिगळ – a patch
7. उत्सुक – आतुर – eager
8. पंचमहाभूत – पाच मूलभूत तत्त्वे – the five elements:
   पृथ्वी, जल, अग्नि, earth, water, fire,
   वायू, आकाश wind & sky
9. गाठोडे – बोचके – a bundle
10. फलद्रूप – सफल, फळाला – fruitful आलेली
11. कोरडे – शुष्क, सुकलेले – dry
12. कर्ज – उसने – loan
13. दवडणे – व्यर्थ जाऊ देणे – to waste
14. उधार – उसने – on credit

वाक्प्रचारः

1. निश्चय करणे – मनाशी पक्के ठरविणे
2. डोळे अधूंनी न्हाणे – डोळ्यांतून अश्रू ओघळणे, खूप रडणे
3. दुथडी भरून वाहणे – तुडुंब वाहणे
4. धावपळ करणे – धावाधाव करणे
5. कर्ज घेणे – उसने घेणे
6. गहिवरून येणे – कंठ दाटून येणे
7. पाठीवरून हात फिरवणे – कौतुक करणे
8. रोजगारी होणे – कामधंदयाला लागणे

टिपा:

1. पिसई, सोंडेघर – दापोलीहून पालघरला (साने गुरुजीचे गाव) जाताना लागणाऱ्या ओढ्यांची नावे.
2. आणा, दोन आणे – त्यावेळी असलेले पैसे.
3. संध्या करणे – दिवेलागणीच्या वेळेस देवाची प्रार्थना करणे.
4. गंधवती पृथ्वी – पावसाचे पाणी मातीमध्ये पडताच मातीचा सुगंध येऊ लागतो. या सुगंधामुळे पृथ्वीला गंधवती पृथ्वी म्हटले आहे.

Balbharti Maharashtra State Board Class 6 Marathi Solutions Sulabhbharati Chapter 9 घर Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 6 Marathi Solutions Chapter 9 घर (कविता)

Marathi Sulabhbharti Class 6 Solutions Chapter 9 घर Textbook Questions and Answers

1. एक – दोन वाक्यात उत्तरे लिहा.

प्रश्न अ
माणसाची पहिली शाळा कुठे सुरू होते?
उत्तर:
माणसाची पहिली शाळा घरात सुरू होते.

प्रश्न आ
घराने कोणत्या गोष्टी जवळ कराव्यात?
उत्तर:
घराने नवी मूल्ये व नवीन ज्ञान जवळ करावे.

प्रश्न इ
आईच्या हातचे जेवण कसे असते?
उत्तर:
आईच्या हातचे जेवण चविष्ट असते.

2. कवीने घराचे वर्णन कोणत्या शब्दांत केले आहे ते लिहा. 

प्रश्न 1.
कवीने घराचे वर्णन कोणत्या शब्दांत केले आहे ते लिहा.
उत्तर:
घर म्हणजे नुसते दगड, विटा, सिमेंटपासून बनवलेल्या चार भिंतीने तयार केलेली वस्तू नसून ती एक सुंदर कलाकृती असते. ती एक आनंदी वास्तू असते. घरात फक्त वेगवेगळ्या खोल्या असून चालत नाही तर घर म्हणजे जिव्हाळा व प्रेमाने भरलेल्या ओल्या भावना असते. घरातच आपण शिक्षणाच्या पहिल्या शाळेत शिकत असतो. घर म्हणजे फक्त पसारा किंवा केवळ निवारा नसून त्याला स्वत:चा असा एक चेहरा व कहाणी असते. घराला स्वत:ची अशी एक ओळख असते.

घरापासूनच आपण पाहायला, चालायला, धावायला, लढायला व दुःखाचे डोंगर चढायला शिकतो. घराने सतत सावधान व समाधानी असावे. घराने सतत काळाचे भान ठेवावे. त्याने नवीन-नवीन मूल्य स्विकारावीत व नवीननवीन ज्ञान आत्मसात करावे. घरात आई अपार कष्ट करत असते. आजी सतत घरातल्या लहानग्या मुलांना गोष्टी सांगते तर आजोबा सतत सर्वांशी गप्पा मारत असतात. घरी आई जे सर्वांसाठी जेवण बनविते ते अतिशय चविष्ट व रूचकर असते. अशा प्रकारे कवी ‘धुंडिराज जोशी’ यांनी घराचे वर्णन केले आहे.

3. खालील आकृती पूर्ण करा.

प्रश्न 1.
खालील आकृती पूर्ण करा.

उत्तर:

3. शब्दातील शेवटचे अक्षर सारखे येणारे शब्द कवितेतून शोधून लिहा. 

वस्तू, खोल्या, जिव्हाळा, पसारा, पाहायला, सावधान, भान, गोष्ट, चविष्ट

प्रश्न 1.
शब्दातील शेवटचे अक्षर सारखे येणारे शब्द कवितेतून शोधून लिहा.
वस्तू, खोल्या, जिव्हाळा, पसारा, पाहायला, सावधान, भान, गोष्ट, चविष्ट
उत्तर:

1. वस्तू – वास्तू
2. खोल्या – ओल्या
3. जिव्हाळा – शाळा
4. पसारा – निवारा
5. पाहायला – चालायला
6. लढायला – चढायला
7. सावधान – समाधान
8. भान – ज्ञान
9. गोष्ट – कष्ट
10. चविष्ट – गप्पिष्ट

4. योग्य पर्याय निवडून लिहा.

प्रश्न अ.
घरात हव्या भावना ओल्या – म्हणजे
(अ) घरातील व्यक्तींनी रडावे
(आ) घरातील व्यक्तींनी परस्परांवर प्रेम करावे.
(इ) घरातील व्यक्तीत एक व्यक्ती भावना नावाची असावी.
उत्तर:
(आ) घरातील व्यक्तींनी परस्परांवर प्रेम करावे.

प्रश्न ब.
घर शिक्षणाची पहिली शाळा – म्हणजे
(अ) घरामध्ये बालमंदिर भरते.
(आ) घरापासून शिक्षणाला सुरूवात होते.
(इ) घराच्या शाळेत नाव घातले जाते.
उत्तर:
(आ) घरापासून शिक्षणाला सुरूवात होते.

प्रश्न क.
जवळ करावीत नवी मूल्ये नवीन ज्ञान – म्हणजे
(अ) नवी मूल्ये व नवीन ज्ञानाच्या जवळ राहायला जावे.
(आ) रोज नवीन मूल्यांची व ज्ञानाची पुस्तके वाचावीत.
(इ) काळानुसार मूल्य व ज्ञानातील बदल स्वीकारावे.
उत्तर:
(आ) रोज नवीन मूल्यांची व ज्ञानाची पुस्तके वाचावीत.

5. तुमच्या परिसरातील घराला दिलेली नावे पाहा. यादी करा. 

प्रश्न 1.
तुमच्या परिसरातील घराला दिलेली नावे पाहा. यादी करा.
उत्तर:

1. मातृछाया
2. गोकुळधाम
3. शांतीनिवास
4. कृष्णकुंज
5. गीताई
6. ग्रीनव्हिला
7. दिपांजली
8. शिवसदन
9. राधाकृष्णनिवास
10. मातोश्री
11. सह्याद्री व्हिला
12. मनःस्मृती
13. केशवधाम
14. शांतनुनिवास
15. वृंदावन
16. उत्कर्ष

6. खालील शब्द व त्यांचे अर्थ लक्षात ठेवा.

प्रश्न 1.
खालील शब्द व त्यांचे अर्थ लक्षात ठेवा.
उत्तर:

1. चविष्ट – चव असणारे
2. विशिष्ट – ठरावीक प्रकारचा
3. भ्रमिष्ट – भ्रम झालेला
4. गप्पिष्ट – गप्पा मारणारा
5. कोपिष्ट – रागावलेला
6. अनिष्ट – योग्य नसलेले

7. खालील शब्दांचे लिंग ओळखा व वचन बदला. 

प्रश्न 1.
खालील शब्दांचे लिंग ओळखा व वचन बदला.

उत्तर:

8. खालील शब्द शिक्षकांच्या मदतीने समजून घ्या.

9. खालील शब्द वाचा लिहा.

10. वस्तू आणि वास्तू या दोन शब्दांतील लेखनामध्ये फक्त ‘काना’ दिल्याने फरक पडतो; परंतु अर्थामध्ये खूप फरक आहे. खाली दिलेल्या शब्दांचे अर्थ शोधा. लिहा. उदा., वस्तू – जिन्नस, नग वास्तू – घर
कप – काप, तार – तारा, खरे – खारे, गर – गार, घर – घार, चार – चारा, पर – पार, वर – वार

प्रश्न 1.
कप – काप
उत्तर:

प्रश्न 2.
तार – तारा
उत्तर:

प्रश्न 3.
खरे – खारे
उत्तर:

प्रश्न 4.
गर – गार
उत्तर:

प्रश्न 5.
घर – घार
उत्तर:

प्रश्न 6.
चार – चारा
उत्तर:

प्रश्न 7.
पर – पार
उत्तर:

प्रश्न 8.
वर – वार
उत्तर:

11. तुमच्या घराचे चित्र काढून रंगवा व त्यांचे सहा सात वाक्यांत वर्णन करा. 

प्रश्न अ.
तुमच्या घराचे चित्र काढून रंगवा व त्यांचे सहा सात वाक्यांत वर्णन करा.
उत्तर:
माझ्या घराचे नाव ‘गोकुळधाम’ आहे. माझ्या घरात मी, माझे आई-बाबा व मोठी ताई असे चार जण राहतो. माझी आई घरातील सर्व कामे करते. माझे बाबा शेताची सर्व कामे करतात. मी व ताई आम्ही रोज शाळेत जातो व अभ्यास करतो. माझ्या घराभोवती विविध प्रकारची झाडे आहेत. माझ्या घरासमोरून एक नदी वाहते. तिचे पाणी स्वच्छ व चवदार आहे. माझे घर म्हणजे फक्त दगड व माती पासून बनवलेल्या भिंती नसून त्यात एक प्रकारचा जिव्हाळा आहे.

प्रश्न आ.
चित्राच्या जागी योग्य शब्दाचा वापर करून खालील म्हणी पूर्ण करा.

उत्तर:

प्रश्न 1.

उत्तरः
पाण्यात राहून माशाशी वैर करू नये,

प्रश्न 2.

उत्तर:
वासरात लंगडी गाय शहाणी.

प्रश्न 3.

उत्तर:
अडला हरी गाढवाचे पाय धरी.

प्रश्न इ.
खालील चित्रांच्या सहसंबंध लावून गोष्ट तयार करा.

उत्तर:
काही मुले स्वच्छंदी मनाची असतात. माझे मनही तसेच आहे. मी एके दिवशी क्रिकेटचे सामान घेऊन मोकळ्या माळरानावर खेळायला गेलो होतो. तिथे गेल्यावर मी काही फुलपाखरे पाहिली. ती त्या माळावर स्वच्छंदी उडत होती. बागडत होती. त्यांच्या पंखावरील विविध रंग पाहून मी आश्चर्यचकितच झालो. निसर्ग ही रंगांची किमया कशी साधतो ते मला कळेना. त्याच मोकळ्या माळावर काही मुले पतंग उडवताना दिसली. त्यांचे त्या पतंगांचे विविध रंग पाहून मलाही पतंग उडवण्याचा मोह झाला आणि मी क्रिकेट सोडून पतंग उडवण्यात गुंग झालो.

Marathi Sulabhbharti Class 6 Solutions Chapter 9 घर Important Additional Questions and Answers

खालील पदयपंक्तींच्या रिकाम्या जागा भरून ओळी पूर्ण करा.

प्रश्न 1.

1. घर नाही चार …………….. घर असते देखण्या ……………..
2. घर नाही एक……………… .घर म्हणजे आनंदी …………….. .
3. घर नाही नुसत्या ……………. घरात हव्या भावना …………….. .
4. घरात हवा ………………., घर शिक्षणाची पहिली …………….. .
5. घर नाही पसारा, घर नाही ………………… निवारा.
6. घराला असते …………….., घराला असतो आपला .
7. घराने असावे …………….. घराने द्यावे …………….. .
8. घराने ठेवावे …………….. भान, जवळ करावीत नवी …………….. नवीन ……………….
9. घरात आईचे अपार …………….. ,आजी सांगते ……………… गोष्ट,
10. घरात आजोबा …………….. , आईच्या हातचे जेवण …………….. .

उत्तर:

1. भिंती, कृती
2. वस्तू, वास्तू
3. खोल्या, ओल्या
4. जिव्हाळा, शाळा
5. नुसता, केवळ
6. कहाणी, चेहरा
7. सावधान, समाधान
8. काळाचे, मूल्ये, ज्ञान
9. कष्ट, सुंदर
10. गप्पिष्ट, चविष्ट

खालील प्रश्नांची एक ते दोन वाक्यात उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
घर कसल्या कृती असते?
उत्तर:
घर देखण्या कृती असते.

प्रश्न 2.
घर म्हणजे कशी वास्तू असते?
उत्तर:
घर म्हणजे आनंदी वास्तू असते..

प्रश्न 3.
घरात कशा भावना हव्यात?
उत्तर:
घरात ओल्या भावना हव्यात.

प्रश्न 4.
घराला स्वत:चा असा काय असतो?
उत्तर:
घराला स्वत:चा असा आपला चेहरा असतो.

प्रश्न 5.
घर काय काय शिकवते?
उत्तर:
घर पाहायला, चालायला, धावायला, लढायला, दुःखाचा डोंगर चढायला शिकवते.

प्रश्न 7.
घराने कशाचे भान ठेवावे?
उत्तर:
घराने काळाचे भान ठेवावे.

प्रश्न 8.
घरात अपार कष्ट कोण करते?
उत्तर:
घरात अपार कष्ट आई करते.

प्रश्न 9.
घरात सुंदर गोष्ट कोण सांगते?
उत्तर:
घरात सुंदर गोष्ट आजी सांगते.

प्रश्न 10.
घरात गप्पा करणारे कोण आहेत?
उत्तर:
घरात आजोबा गप्पा करणारे आहेत.

व्याकरण व भाषाभ्यास

प्रश्न 1.
समानार्थी शब्द लिहा.

1. घर
2. जिव्हाळा
3. पहिली
4. शाळा
5. कहाणी
6. चेहरा
7. डोंगर
8. काळ
9. मूल्ये
10. कष्ट ङ्के

उत्तर:

1. सदन, पास्त, निवास
2. प्रेम
3. प्रथम
4. विद्यालय
5. गोष्ट, कथा
6. तोंड, वदन
7. पर्वत
8. वेळ
9. आदर्श
10. परिश्रम

प्रश्न 5.
विरूद्धार्थी शब्द लिहा.

1. देखणा
2. एक
3. आनंद
4. ओल्या
5. जिव्हाळा
6. पहिली
7. असते
8. ज्ञान
9. सुंदर
10. आजी
11. जवळ

उत्तर:

1. विद्रुप
2. अनेक
3. दु:ख
4. सुक्या
5. द्वेष, मत्सर
6. शेवटची
7. नसते
8. अज्ञान
9. कुरूप
10. आजोबा
11. दूर

प्रश्न 6.
खालील शब्दांचे वचन बदला,

1. घर
2. भिंत
3. खोली
4. ओली
5. शाळा
6. निवारा
7. कहाणी
8. चेहरा
9. मूल्य
10. गोष्ट

उत्तर:

1. घरे
2. भिंती
3. खोल्या
4. ओल्या
5. शाळा
6. निवारे
7. कहाण्या
8. चेहरे
9. मूल्ये
10. गोष्टी

प्रश्न 2.
खालील वेब पूर्ण करा.
उत्तर:
1.

2.

खालील शब्द व त्यांचे अर्थ लक्षात ठेवा.

प्रश्न 1.
खालील शब्द व त्यांचे अर्थ लक्षात ठेवा.
उत्तर:

1. नादिष्ट – छंद असणारा
2. गर्विष्ट – गर्व असणारा
3. कनिष्ट – लहान असणारा
4. वरिष्ट – मोठा असणारा
5. इष्ट – चांगले

चित्राच्या जागी योग्य शब्दाचा वापर करून खालील म्हणी पूर्ण करा.

प्रश्न 1.

उत्तरः
हातच्या कंकणाला आरसा कशाला.

प्रश्न 2.
नाकापेक्षा जड
उत्तर:
नाकापेक्षा मोती जड.

घर Summary in Marathi

काव्य परिचयः

‘घर’ या कवितेत धुंडिराज जोशी यांना घर म्हणजे केवळ चार भिंती नसून त्यापलिकडेही बरेच काही असल्याचा विचार मांडला आहे. घर एक आनंदी वास्तू असून त्या घराशी जिव्हाळा, अनके भावना निगडित असतात. हे घरच आपल्याला अनेक गोष्टी शिकवते, आपल्याला समाधान देते. याच घरात आजी, आजोबा या सगळ्यांच्या आठवणीदेखील सामावलेल्या असतात. घरासंबंधीचे फार सुंदर विचार या कवितेत मांडले आहेत.

शब्दार्थ:

1. घर – निवास, निवारा (house)
2. भिंत – तट (wall)
3. देखण्या – सुंदर (beautiful)
4. कृती – काम (work)
5. वस्तू – (things)
6. वास्तू – इमारत (building)
7. नुसत्या – फक्त, केवळ (only)
8. खोली – (room)
9. हव्या – पाहिजेत (want)
10. ओल्या भावना – प्रेमळ भावना (loving feelings)
11. जिव्हाळा – आत्मीयता (attachment)
12. पहिली – प्रथम (first)
13. शाळा – विद्यालय (school)
14. नुसता – फक्त, केवळ (only)
15. निवारा – आसरा (shelter)
16. कहाणी – गोष्ट, कथा (story)
17. चेहरा – मुखवटा, तोंड (face)
18. डोंगर – पर्वत (mountain)
19. चढायला – (toclimb)
20. सावधान – जागृत (to alert, vigilant)
21. ठेवावे – मांडणे (to keep)
22. काळ – समय (period, time)
23. भान – जाणीव (consciousnest)
24. नवी – नवीन (new)
25. मूल्ये – किंमत (value)
26. ज्ञान – माहिती (knowledge)
27. अपार – खूप, जास्त (to much)
28. कष्ट – परिश्रम (hard work)
29. आजी – (grandmother)
30. सुंदर – छान (lovely)
31. आजोबा – (grandfather)
32. सांगते – (to tell) बोलणे
33. गप्पिष्ट – गप्पा करणारे (talkative, chatter)
34. चविष्ट – रूचकर, चवदार (tasty, delicious)

Balbharti Maharashtra State Board Class 7 Hindi Solutions Sulabhbharati Chapter 2 फूल और काँटे Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 7 Hindi Solutions Chapter 2 फूल और काँटे

Hindi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 2 फूल और काँटे Textbook Questions and Answers

स्वयं अध्ययन:

दिए गए चित्रों से संबंधित सुनी हुई कोई कविता सुनाओ।

बताओ तो सही:

Answer:
फूल का नाम
गुलाब – गुलाब एक बहुवर्षीय, झाड़ीदार, कंटीला, पुष्पीय पौधा है। जिसमें कई रंग के सुंदर सुगंधित फूल लगते हैं। इसकी १०० से भी अधिक प्रजातियाँ अस्तित्व में हैं। गुलाब की अधिकतर जातियाँ एशियाई मूल की हैं। भारत सरकार ने १२ फरवरी को ‘गुलाब-दिवस’ के रूप में घोषित किया है। गुलाब का फूल अपनी कोमलता, सुंदरता व सुगंध के लिए विशेष प्रसिद्ध है।
गुलाब के उपयोग –

• गुलाब के फूल का उपयोग भगवान के चरणों में चढ़ाने के लिए करते हैं।
• गर्मियों में गुलाब के फूलों का रस चेहरे पर मलने से चेहरे पर ताजगी बनी रहती है।
• आँखों की जलन व खुजली दूर करने के लिए गुलाब के जल का उपयोग किया जाता है।
• गुलाब के घर में महकते रहने से घर का वातावरण पवित्र व शांत बना रहता है।
• गुलाब के फूल से शरबत व गुलकंद बनाई जाती है, जो सेहत के लिए अत्यंत फायदेमंद होती है।
• कान में दर्द होने पर गुलाब की पत्तियों का रस डालने से कान के दर्द से राहत मिलती है।
• गुलाब के फूलों से खुशबूदार इत्र बनाए जाते हैं।
• गुलाब की गंध – गुलाब का फूल खुशबू के लिए भी विशेष प्रसिद्ध है।
• इसकी हलकी, मधुर, भीनी व मोहक गंध सबके मन को आकर्षित करती है।
• भारतवर्ष में ऋतु के अनुसार गुलाब दो प्रकार के माने जाते हैं।

(१) सदागुलाब और (२) चैती गुलाब

सदागुलाब पूरे साल भर फूलता रहता है। चैती गुलाब केवल बसंत ऋतु में ही फूलता है। चैती गुलाब अपनी सुगंध के लिए विशेष प्रसिद्ध होता है। यही फूल अधिकतर इत्र और दवा बनाने के काम में लाया जाता है। ऐसा कहा जाता है कि गुलाब के इस का नूरजहाँ ने १६१२ इ.स. में अपने विवाह के अवसर पर उपयोग किया था। गुलाब का फूल अपनी गंध और औषधीय गुणों के कारण संसार में विशेष रूप से प्रसिद्ध है।

खोजबीन:

अपने आसपास के पेड़-पौधों के नामों का वर्गीकरण कीजिए।
Answer:

वाचन जगत से:

सदैव ध्यान में रखो:

प्रत्येक परिस्थिति का सामना हँसते हुए करना चाहिए।

कविता के आधार पर रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए।

Question 1.
रात में उनपर …………..”चाँद भी.
एक ही-सी …………… है डालता।
Answer:
चमकता, चाँदनी

Question 2.
प्यार डूबी तितलियों के …………..” कतर,
भौर का वेध देता ………….” तन।
Answer:
पर, श्याम

Question 3.
……… काँटा किसी की उँगलियाँ,
फाड़ देता है किसी का वर ……….।
Answer:
छेदकर, वसन

Question 4.
निज सुगंध औ’ ……….. रंग से,
है सदा देता ……. जी की खिला।
Answer:
निराले, कली

निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में लिखिए।

Question 1.
फूल किनको गोद में लेता है?
Answer:
फूल तितलियों को गोद में लेता है।

Question 2.
बड़प्पन की कसर रह जाने पर क्या काम नहीं देती?
Answer:
बड़प्पन की कसर रह जाने पर कुल की बड़ाई काम नहीं देती।

Question 3.
कौन एक-सा बरसता है?
Answer:
मेह (मेघ) एक-सा बरसता है।

Question 4.
फूल किसको रस पिलाता है?
Answer:
फूल भंवरो को रस पिलाता है।

Question 5.
काँटा किसका तन बेध देता है?
Answer:
काँटा भँवरे का तन बेध देता है।

Question 6.
भौरे का तन किस रंग का है?
Answer:
भँवरे का तन साँवले रंग का है।

भाषा की ओर

निम्नलिखित वर्षों से समानार्थी और विरुद्धार्थी शब्दों की जोड़ियाँ हूँढ़िए और अपने वाक्यों में प्रयोग कीजिए।

समानार्थी शब्दों का बाक्य में प्रयोग:

• पुष्प – बगीचे में पुष्प खिले हैं।
• फूल – भगवान के चरणों में पड़ा फूल पवित्र होता है।
• तन – सैनिक तन-मन से देश की रक्षा करता है।
• बदन – सैनिक का सारा बदन लहु-लूहान था।
• जल – जल ही जीवन है।
• पानी – पानी के बिना मनुष्य का जीवन सूना है।
• हवा – शाम के समय ठंडी हवा चलती है।
• पवन – चक्रवाती पवन बहुत तीव्र गति की होती है।

विरुद्धार्थी शब्दों का वाक्य में प्रयोग:

• रात x दिन – मोहन अपने भविष्य के लिए रात-दिन पढ़ाई करता है।
• छोटा x बड़ा- हमारे मन में छोटे-बड़े का भेदभाव नहीं होना चाहिए।
• मान x अपमान – राम मोहन को मान देता है किंतु मोहन ने उसका सबके सामने अपमान कर दिया।
• पावन x अपावन – आज के आधुनिक युग में भी कुछ लोग पावन विचारों के हैं, तो कुछ लोगों के आचरण बिलकुल अपावन हो चुके हैं।

विचार मंथन:

निम्नलिखित विषय पर अपने विचार लिखिए।

Answer:
भूल – उपर्युक्त पंक्ति के माध्यम से ‘भूल’ का अर्थ यह है कि मनुष्य को यह नहीं भूलना चाहिए कि उसका जन्म अच्छे कमों के लिए हुआ है, न कि बुरे कर्म करने के लिए। हमें हमेशा दूसरों के बारे में अच्छा सोचना चाहिए व उनकी मदद करनी चाहिए और यह नहीं भूलना चाहिए कि हमारा एक-दूसरे के साथ भाईचारे व मानवता का संबंध है। फूल – उपर्युक्त पंक्ति में ‘फूल’ का अर्थ यह है कि हमें अपने जीवन में अपने व्यवहार से फूल के समान लोगों के जीवन को महकाना चाहिए। दूसरों की मदद करके अपने व समाज के लोगों की जीवनरूपी बगिया को सुंदर बनाने का सतत प्रयास करना चाहिए। शूल – उपर्युक्त पंक्ति में ‘शूल’ का अर्थ यह है कि अपने कार्यों से दूसरों की राह में काँटों के समान रूकावट पैदा नहीं करनी चाहिए। ‘शूल’ यह शब्द शत्रुता व बुरे व्यक्ति के प्रतीक के रूप में इस पंक्ति में प्रयोग किया गया है।
हमें अपने जीवन में ‘फूल’ के समान एक अच्छा मनुष्य बनने का प्रयास करना चाहिए न कि ‘शूल’ के समान बुरा व्यक्ति। सम्मान हमेशा फूल’ को ही मिलता है ‘शूल’ को नहीं।

Hindi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 2 फूल और काँटे Additional Important Questions and Answers

निम्नलिखित शब्दों में से उचित शब्द चनकर रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए।

(जगह, मेह, ढंग, पर, फूल, आँख)

Question 1.
फूल और काँटे दोनों का ………… भिन्न-भिन्न होता है।
Answer:
ढंग

Question 2.
काँटा तितलियों के . कतर देता है।
Answer:
पर

Question 3.
फूल और काँटे एक ही ……..’ जन्म लेते हैं।
Answer:
जगह

Question 4.
काँटा सबकी . .. में खटकता है।
Answer:
आँख

Question 5.
…………” उन पर एक समान बरसते हैं।
Answer:
मेह

Question 6.
………… अपनी सुगंध से सबको आकर्षित करता है।
Answer:
फूल

निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक शब्द में लिखिए।

Question 1.
रात में पौधों पर क्या चमकता है?
Answer: चाँद

Question 2.
काँटा किसमें छेद कर डालता है?
Answer:
उँगलियों में

Question 3.
निराले रंग किसके हैं?
Answer:
फूल के

Question 4.
भगवान के सिर पर कौन सजता है?
Answer:
पुष्प, फूल

कविता में आए लयात्मक शब्दों को ढूँडकर लिखिए।
उदाहरण: पिला – खिला
Answer:

• पालता – डालता
• बही – नहीं
• बसन – तन
• पर – कसर

निम्नलिखित बाक्य सही है या गलत लिखिए।

Question 1.
फूल वस्त्र को फाड़ देता है।
Answer:
गलत

Question 2.
फूल और काँटों का स्वभाव एक समान होता है।
Answer:
गलत

Question 3.
फूल की सुगंध से सबका मन प्रसन्न होता है।
Answer:
सही

Question 4.
फूल काँटों को अनूठा रस पिलाते हैं।
Answer:
गलत

Question 5.
कुल की बड़ाई से मनुष्य महान बनता है।
Answer:
गलत

Question 6.
मनुष्य स्वयं के गलत कार्यों से लोगों की आँखों में खटकता है।
Answer:
सही

निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर दो-तीन वाक्यों में लिखिए।

Question 1.
चाँद रात के समय प्रकृति का कौन-सा कार्य करता है?
Answer:
चाँद रात के समय सभी को ठंडक भरी शीतल छाया देने का कार्य करता है। वह सभी पर समान रूप से चाँदनी बिखेरने का प्राकृतिक कार्य करता है।

Question 2.
फूल और काँटों पर समान रूप से क्या बहती है?
Answer:
फूल और काँटों पर समान रूप से हवाएँ बहती हैं। हवा किसी भी प्रकार का भेदभाव न करते हुए इन्हें एक-सी हवा देती है।

Question 3.
काँटों द्वारा उँगलियों को छेदने व कपड़े को फाड़ने से काँटों की किस वृत्ति का पता चलता है?
Answer:
काँटों द्वारा उँगलियों को छेदने व कपड़े को फाड़ने से काँटों की दूसरों से घृणा करने, दूसरों का तिरस्कार करने तथा दूसरों को जान-बुझकर तकलीफ देने की वृत्ति का पता चलता है।

Question 4.
‘फूल और काँटे’ कविता के माध्यम से ‘फूल’ हमें क्या संदेश देना चाहता है?
Answer:
‘फूल और काँटे’ कविता के माध्यम से ‘फूल’ हमें यह संदेश देना चाहता है कि हमें दूसरों के साथ प्रेमपूर्वक व्यवहार करना चाहिए तथा अपने अच्छे कर्मों से सबके मन को प्रसन्न व आनंदित रखना चाहिए। हमें अपने कर्मों से श्रेष्ठ बनना चाहिए।

Question 5.
मनुष्य महान कब और कैसे बनता है?
Answer:
मनुष्य महान तब बनता है, जब वह अपना कार्य स्वार्थ हेतु न करते हुए परमार्थ और जगत कल्याण के लिए करता है। वह कुल का बड़प्पन न देखकर स्वयं के बलबूते पर महान बनने का प्रयास करता है। इसलिए कहा गया है ‘कर्मप्रधान विश्व रचि राखा।’ अर्थात परोपकार व योग्य कर्म से मनुष्य को महानता प्राप्त होती है।

व्याकरण और भाषाभ्यास

निम्नलिखित शब्दों के बहुवचन रूप लिखिए।

1. पौधा
2. आँख
3. भँवरा
4. हवा
5. तितली
6. उँगली

Answer:

1. पौधे
2. आँखें
3. भौरे
4. हवाएँ
5. तितलियाँ
6. उँगलियाँ

निम्नलिखित संज्ञा शब्दों की उचित विशेषण के साथ जोड़ियाँ मिलाइए।

(१) संज्ञा व सर्वनाम की विशेषता बतानेवाले शब्दों को ‘विशेषण’ कहते हैं। जैसे – सीमा सुंदर है।
विशेषण के मुख्य चार भेद होते हैं : गुणवाचक विशेषण: जो शब्द संज्ञा या सर्वनाम के रंगरूप, गुण-दोष, आकार-प्रकार व स्वभाव का बोध कराते हैं, वे गुणवाचक विशेषण कहलाते हैं। जैसे – गुलाबी चादर,
सुंदर नक्काशी, मीठे बेर आदि।
(२) संख्यावाचक विशेषण: जिस शब्द से संज्ञा या सर्वनाम की निश्चित या अनिश्चित संख्या का बोध होता हो, उन्हें ‘संख्यावाचक विशेषण’ कहते हैं।
(३) परिणामवाचक विशेषणः जिन विशेषण शब्दों से परिणाम की निश्चितता या अनिश्चितता का बोध होता है, वे ‘परिणामवाचक विशेषण’ कहलाते हैं।
(४) सार्वनामिक या संकेतवाचक विशेषण: जो सर्वनाम शब्द संज्ञा शब्द से पहले आकर विशेषण का काम करता है, उसे ‘सार्वनामिक विशेषण’ कहते हैं।
जैसे-

Answer:
(१) – चमकता
(२) – बरसता
(३) – श्याम
(४) – अनूठा
(५) – निराले
(६) – सुरीला

निम्नलिखित शब्दों में उचित स्थान पर अनुस्वार व अनुनासिक चिह्न का प्रयोग कीजिए।

1. चादनी
2. ढग
3. हवाए
4. सुगध
5. भवरा
6. तितलिया
7. हस
8. नदिया

Answer:

1. चाँदनी
2. ढंग
3. हवाएँ
4. सुगंध
5. भंवरा
6. तितलियाँ
7. हंस
8. नदियाँ

Balbharti Maharashtra State Board Class 6 Hindi Solutions Sulabhbharati पुनरावर्तन १ Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 6 Hindi Solutions पुनरावर्तन १

Hindi Sulabhbharti Class 6 Solutions पुनरावर्तन १ Textbook Questions and Answers

Question 1.
वर्णमाला सुनाओ और विशेष वर्गों के उच्चारण पर ध्यान दो ।
Answer:
अ आ इ ई उ ऊ ऋ ए ऐ ओ औ अं अः अँ ऑ
क ख ग घ ङ
च छ ज झ ञ
ट ठ ड ढ ण (ड़ ढ़)
त थ द ध न
प फ ब भ म
य र ल व श ष स ह
क्ष त्र ज्ञ श्र

Question 2.
विद्यालय के स्नेह सम्मेलन का वर्णन करो।
Answer:
मेरे विद्यालय में प्रत्येक वर्ष स्नेह सम्मेलन मनाया जाता है। इस वर्ष स्नेह सम्मेलन के मुख्य अतिथि थे, पुणे विश्वविद्यालय के उपकुलपति! उनका स्वागत लेझिम नृत्य द्वारा किया गया। प्राथमिक विभाग के विद्यार्थियों ने स्वागत-नृत्य प्रस्तुत कर सभी अतिथियों का मन मोह लिया। माध्यमिक विभाग के विद्यार्थियों ने देश के विभिन्न प्रांतों का लोकनृत्य दिखा कर समा बाँध दिया। उच्च माध्यमिक विभाग के विद्यार्थियों ने हिंदी और मराठी में देशभक्ति पर नाटक प्रस्तुत किए। प्रधानाध्यापक ने विद्यार्थियों को पुरस्कार दिए। इस अवसर पर विद्यार्थियों के साथ-साथ उनके माता-पिता भी उपस्थित थे। इस तरह इस वर्ष भी बड़े धूम-धाम से स्नेह सम्मेलन मनाया गया।

Question 3.
पसंदीदा विषय पर विज्ञापन बनाकर उसको पढ़ो।
Answer:

Question 4.
फल-फूलों के दस-दस नाम लिखो।

Answer:

फलों के नाम:

१.अनार
२. आम
३. अमरूद
४. केला
५. खरबूजा
६. चीकू
७. जामुन
८. मोसंबी
९. तरबूज
१०. संतरा

फूलों के नाम:

१. कमल
२. कनेर
३. गुलाब
४. गेंदा
५. गुड़हल
६. चमेली
७. चंपा
८. जूही
९. पलाश
१०. मोगरा

Question 5.
अक्षर समूह में से खिलाड़ियों के नाम बताओ और लिखो।

Answer:

1. साइना नेहवाल
2. ध्यानचंद
3. खाशाबा जाधव
4. मिल्खा सिंह
5. मेरी कॉम
6. सानिया मिर्जा
7. सचिन तेंडुलकर

Balbharti Maharashtra State Board Class 6 Marathi Solutions Sulabhbharati Chapter 14 अप्पाजींचे चातुर्य Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 6 Marathi Solutions Chapter 14 अप्पाजींचे चातुर्य

Marathi Sulabhbharti Class 6 Solutions Chapter 14 अप्पाजींचे चातुर्य Textbook Questions and Answers

1. एका वाक्यात उत्तर लिहा.

प्रश्न अ.
अप्पाजींनी बैलगाडीत कशाचे पीक घ्यायला लावले?
उत्तर:
अप्पाजींनी बैलगाडीत कोबीचे पीक घ्यायला लावले.

प्रश्न आ.
उत्कृष्ट दर्जाची मूर्ती कोणती?
उत्तरः
ज्या मूर्तीच्या कानात घातलेली तार तेथेच अडून राहिली, ती तिसरी मूर्ती उत्कृष्ट दर्जाची होय.

प्रश्न इ.
कलिंगचा राजा संतुष्ट का झाला?
उत्तरः
अप्पाजींनी तीनही मूर्तीचा दर्जा बरोबर ओळखल्याने कलिंग राजा संतुष्ट झाला.

2. तीन – चार वाक्यांत उत्तरे लिहा.

प्रश्न अ.
अप्पाजींनी ताजी कोबी कलिंग देशाकडे कशी पाठवली?
उत्तरः
राजाने अप्पाजींच्या सांगण्याप्रमाणे एका गाडीत माती भरून त्यात कोबीच्या बिया पेरून ती कलिंग राज्याकडे रवाना केली. गाडीवान प्रवासात रोज कोबींच्या रोपांना पाणी देत असे. तीन महिन्यांनी ती बैलगाडी कलिंग राज्यात पोहचली. अशाप्रकारे कलिंग राजाला ताजी कोबी मिळाली.

प्रश्न आ.
कलिंगच्या राजाने अप्पाजींची दुसऱ्यांदा कशी परीक्षा घेतली?
उत्तरः
कलिंगच्या राजाने दुसऱ्यांदा एकसारख्या दिसणाऱ्या तीन मूर्ती मागवल्या व म्हणाला, ‘या तीनही मूर्ती दिसायला सारख्या असल्या, तरी यांतली एक मूर्ती निकृष्ट आहे, दुसरी मध्यम दर्जाची आहे आणि तिसरी उत्कृष्ट आहे. या सारख्या दिसणाऱ्या तीन मूर्तीमधील उत्कृष्ट कोणती ते मला
सांगा.’

अप्पाजींनी एक लवचिक तार घेतली. ती पहिल्या मूर्तीच्या कानात घातली. ती तार मूर्तीच्या तोंडातून बाहेर पडली. अप्पाजी म्हणाले, ‘ही निकृष्ट मूर्ती आहे! नंतर अप्पाजींनी ती तार दुसऱ्या मूर्तीच्या कानात घातली. ती तार त्या मूर्तीच्या दुसऱ्या कानातून बाहेर पडली. अप्पाजी म्हणाले, ‘ही मध्यम दर्जाची मूर्ती होय.’ तिसऱ्या मूर्तीवरही अप्पाजींनी हाच प्रयोग केला. त्या मूर्तीच्या कानात घातलेली तार तिच्या तोंडातून वा दुसऱ्या कानातून कोठूनच बाहेर पडली नाही. अप्पाजी म्हणाले, ‘ही उत्कृष्ट मूर्ती.’ अशा प्रकारे परीक्षा घेतली.

प्रश्न इ.
मूर्तीच्या तोंडात घातलेली तार तोंडातून बाहेर येते याचा अप्पाजींनी कोणता अर्थ लावला?
उत्तरः
एखादा माणूस ज्या अफवा ऐकतो, त्याचा खरेखोटेपणा पडताळून न पाहता जर तो त्या दुसऱ्यांना सांगू लागला, तर त्याचे व समाजाचेही हित होत नाही. असा अर्थ मूर्तीच्या कानात घातलेली तार तोंडातून बाहेर पडलेल्या मूर्तीबद्दल सांगितला.

प्रश्न ई.
अप्पाजींच्या मते उत्तम माणूस कोणता?
उत्तरः
अफवा ऐकल्यावर जो माणूस दुसऱ्या कानाने ती सोडून देत नाही किंवा लगेच ती दुसऱ्याला सांगत नाही, तर तिच्या खरेखोटेपणाची खात्री करून घेतो आणि आपण काय ऐकले ते पुराव्याशिवाय सांगत नाही, तो माणूस उत्तम. असे अप्पाजींचे मत आहे.

3. पाणी टंचाईमुळे तुम्हांला पाणी दुरून आणायचे आहे. कमी श्रमात ते आणण्यासाठी तुम्ही काय प्रयत्न कराल?

प्रश्न 1.
पाणी टंचाईमुळे तुम्हांला पाणी दुरून आणायचे आहे. कमी श्रमात ते आणण्यासाठी तुम्ही काय प्रयत्न कराल?

4. विरूद्धार्थी शब्द लिहा.

प्रश्न 1.
विरूद्धार्थी शब्द लिहा.
उत्तरः
(अ) हित × अहित
(आ) निकृष्ट × उत्कृष्ट

5. खाली दिलेल्या उदाहरणाप्रमाणे चौकट पूर्ण करा.

प्रश्न 1.
खाली दिलेल्या उदाहरणाप्रमाणे चौकट पूर्ण करा.

उत्तरः

6. खालील शब्द वाचा व समजून घ्या.

प्रश्न 1.
खालील शब्द वाचा व समजून घ्या.
उत्तर:

1. चतुर – चातुर्य
2. चोरी – चौर्य
3. क्रूर – कौर्य
4. शूर – शौर्य
5. सुंदर – सौंदर्य
6. धीर – धैर्य

7. खालील शब्दांना तो, ती, ते शब्द लावून लिंग ओळखा.

प्रश्न 1.

1. दरी
2. पान
3. पुस्तक
4. माठ
5. लाडू
6. वही

उत्तर:

1. ती दरी – स्त्रीलिंग
2. ते पान – नपुंसकलिंग
3. ते पुस्तक – नपुंसकलिंग
4. तो माठ – पुल्लिंग
5. तो लाडू – पुल्लिंग
6. ती वही – स्त्रीलिंग

8. तुमच्या मित्राच्या / मैत्रिणीच्या चतुरपणाचे कौतुक झाल्याचा प्रसंग घरी व वर्गात सांगा.

प्रश्न 1.
तुमच्या मित्राच्या / मैत्रिणीच्या चतुरपणाचे कौतुक झाल्याचा प्रसंग घरी व वर्गात सांगा.
उत्तर:
आज रस्त्याने जात असता एक तरूण मुलगा कानात हेडफोन घालून मोबाईलची गाणी ऐकत रस्ता पार करत होता. त्याने डावी व उजवीकडे गाडी येताना पाहिलेच नाही. तेवढ्यात समोरून एक सुसाट गाडी येताना माझ्या मित्राला दिसली. ती गाडी सतत हॉर्न वाजवत होती, पण त्याच्या कानावर तो आवाज गेला नाही. आता अपघात होणारच होता एवढ्यात माझ्या तनय नावाच्या मित्राने समयसुचकता दाखवून त्याला पटकन मागे ओढले. म्हणून तो अपघात टळला. तनयचे कौतुक करावे तेवढे थोडेच.

9. अप्पाजींसारख्या अनेक चतुर व्यक्ती इतिहासात होऊन गेल्या आहेत. उदा., बिरबल, तेनालीराम. यांच्या गोष्टी मिळवा. वाचा. वर्गात सांगा.

प्रश्न 1.
अप्पाजींसारख्या अनेक चतुर व्यक्ती इतिहासात होऊन गेल्या आहेत. उदा., बिरबल, तेनालीराम. यांच्या गोष्टी मिळवा. वाचा. वर्गात सांगा.

10. खालील वेबमध्ये दिलेल्या शब्दांस विशेषणे लावा.

प्रश्न 1.

उत्तरः

1. चवदार कोबी
2. बेचव कोबी
3. ताजी कोबी
4. शिळी कोबी

प्रश्न 2.

उत्तरः

1. मातीची मूर्ती
2. देखणी मूर्ती
3. सजवलेली मूर्ती
4. सुंदर मूर्ती

खालील तक्ता वाचा. समजून घ्या.

प्रश्न 1.

उत्तर:

दिलेल्या सूचनांप्रमाणे खालील वाक्यांत बदल करा.

प्रश्न 1.
रिमा सहलीला गेली. (भविष्यकाळ करा)
उत्तर:
रिमा सहलीला जाईल.

प्रश्न 2.
मला आंबा आवडतो. (भूतकाळ करा)
उत्तर:
मला आंबा आवडला.

प्रश्न 3.
चंदाने लाडू खाऊन संपवला. (वर्तमानकाळ करा)
उत्तर:
चंदा लाडू खात आहे.

प्रश्न 4.
सुभाष माझा मित्र आहे. (भूतकाळ करा)
उत्तर:
सुभाष माझा मित्र होता.

प्रश्न 5.
वंदना अभ्यास करते. (भूतकाळ करा)
उत्तर:
वंदनाने अभ्यास केला.

प्रश्न 6.
संजू क्रिकेट खेळतो. (भविष्यकाळ करा)
उत्तर:
संजू क्रिकेट खेळेल.

पूर, गाव, नगर,बाद ही अक्षरे असणाऱ्या गावांची, शहरांची, ठिकाणांची नावे खालील तक्त्यात लिहा.

प्रश्न 1.
पूर, गाव, नगर,बाद ही अक्षरे असणाऱ्या गावांची, शहरांची, ठिकाणांची नावे खालील तक्त्यात लिहा.

उत्तर:

Class 6 Marathi Chapter 14 अप्पाजींचे चातुर्य Additional Important Questions and Answers

खालील प्रश्नांची प्रत्येकी एक-दोन वाक्यांत उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
कृष्णदेवराय कोणत्या नगराचा राजा होता?
उत्तरः
कृष्णदेवराय विजयनगरचा राजा होता.

प्रश्न 2.
विजयनगरच्या प्रधानाचे नाव काय होते?
उत्तरः
विजयनगरच्या प्रधानाचे नाव अप्पाजी होते.

प्रश्न 3.
उत्तरकडे कोणते राज्य होते?
उत्तरः
उत्तरेकडे कलिंग राज्य होते.

प्रश्न 4.
त्या काळी वाहतूक कशातून होत असे?
उत्तरः
त्या काळी बैलगाडीतून वाहतूक होत असे.

प्रश्न 5.
बैलगाड्या कलिंग राज्यात पोहचायला किती महिने लागत?
उत्तरः
बैलगाड्या कलिंग राज्यात पोहचायला तीन महिने लागत.

प्रश्न 6.
कलिंग राजाने एकूण किती मूर्त्या आणल्या?
उत्तरः
कलिंग राजाने एकूण तीन मूर्त्या आणल्या.

प्रश्न 7.
निकृष्ट दर्जाची मूर्ती कोणती?
उत्तरः
मूर्तीच्या कानातून घातलेली तार मूर्तीच्या तोंडातून बाहेर पडली ही निकृष्ट दर्जाची मूर्ती होय.

प्रश्न 9.
मध्यम दर्जाची मूर्ती कोणती?
उत्तर:
ज्या मूर्तीच्या एका कानातून घातलेली तार दुसऱ्या कानातून बाहेर पडली ती मूर्ती मध्यम दर्जाची होय.

व्याकरण व भाषाभ्यास

प्रश्न 1.
खालील शब्दांचे समानार्थी शब्द लिहा.

1. जुनी
2. गोष्ट
3. चतुर
4. राजा
5. निरोप
6. निकृष्ट
7. उत्कृष्ट
8. कान
9. माणूस
10. खात्री
11. संतुष्ट
12. पुरावा

उत्तर:

1. पुराणी
2. कथा
3. हुशार
4. नृप
5. सांगावा
6. तकलादू
7. चांगली
8. कर्ण
9. मनुष्य
10. विश्वास
11. समाधानी
12. दाखला

प्रश्न 2.
खालील शब्दांचे विरूद्धार्थी शब्द लिहा.

1. जुनी
2. उत्तर
3. प्रश्न
4. चतुर
5. चवदार
6. इच्छा
7. जलद
8. ताजी
9. सारखा
10. बाहेर
11. माणूस
12. खरे
13. नुकसान

उत्तर:

1. नवी
2. दक्षिण
3. उत्तर
4. मुर्ख
5. बेचव
6. अनिच्छा
7. सावकाश
8. शिळी
9. वेगळा
10. आत
11. स्त्री
12. खोटे
13. फायदा

अप्पाजींचे चातुर्य Summary in Marathi

पाठपरिचय:

विजयनगरमध्ये असणाऱ्या कृष्णदेवरायच्या राज्यात त्याचे प्रधान अप्पाजी फार चतुर होते. उत्तरेकडे असलेल्या कलिंग राजाने अप्पाजींची चतुराई कशी पारखली, त्याच्या परीक्षेला अप्पाजींनी कसे कौशल्याने तोंड दिले याचे वर्णन या पाठात आले आहे.

शब्दार्थ:

1. चातुर्य – हुशारी (cleverness)
2. जुनी – प्राचीन (Many year’s ago)
3. प्रधान – मंत्री (Minister)
4. उत्तर – North
5. चतुराई – हुशारी (cleverness)
6. निरोप – संदेश (Message)
7. चवदार – रुचकर (tasty)
8. कोबी – एक फळभाजी (cabbage)
9. आस्वाद – चव (taste, flavour)
10. त्या काळी – त्या वेळी (that time)
11. जलद – गतीमान (fast)
12. साधने – वाहने (vehicle)
13. बैलगाडी – Bullock cart
14. राज्य – state
15. ताजी – Fresh
16. कुजून – सडून (rotten)
17. गाडीवान – गाडी चालवणारा, वाहक (Driver)
18. बी – बीज (seed)
19. पेरणे – जमिनीत बी टाकणे (sowing)
20. रवाना – पाठवणे (to send)
21. कौतुक – प्रशंसा (to admire)
22. परीक्षा – कसोटी (test)
23. एकसारख्या – समान, सारख्या (same)
24. मूर्ती – प्रतिमा (Statue)
25. निकृष्ट – कमी दर्जाची (in ferier)
26. उत्कृष्ट – उत्तम (superior, excellent)
27. लवचिक – हलणारी (Flexible)
28. तार – धातूचा तंतू (wire)
29. अफवा – खोटी बातमी (rumour)
30. हित – कल्याण, भले (interest)
31. नुकसान – तोटा (Loss)
32. संतुष्ट – समाधानी (satisfied)
33. पुरावा – दाखला (proof, evidence)

वाक्प्रचार व अर्थ:

1. चतुराई पाहणे – हुशारी पाहणे
2. परीक्षा घेणे – कौशल्य तपासून पाहणे
3. खरेखोटेपणा पडताळणे – सत्य, असत्य तपासणे
4. हित नसणे – भले नसणे, कल्याण नसणे
5. अफवा ऐकणे – खोटी बातमी ऐकणे.
6. खात्री करणे – तपासून, चौकशी करणे

Balbharti Maharashtra State Board Class 6 Hindi Solutions Sulabhbharati Chapter 5 (अ) क्या तुम जान ते हो?, (ब) पहेलियाँ Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 6 Hindi Solutions Chapter 5 (अ) क्या तुम जान ते हो?, (ब) पहेलियाँ

Hindi Sulabhbharti Class 6 Solutions Chapter 5 (अ) क्या तुम जान ते हो?, (ब) पहेलियाँ Textbook Questions and Answers

(अ) क्या तुम जानते हो?

Question 1.
भारत में सबसे अधिक जनसंख्या वाला शहर कौन-सा है?
Answer:
मुंबई

Question 2.
विश्व का प्रथम विश्वविदयालय कौन-सा है?
Answer:
तक्षशिला विश्वविद्यालय

Question 3.
अंतरराष्ट्रीय महिला दिवस कब मनाया जाता है?
Answer:
८ मार्च

Question 4.
विश्व का सबसे बड़ा जीव कौन-सा है?
Answer:
ब्लू व्हेल

Question 5.
किस ग्रह को “भोर का तारा” कहते हैं?
Answer:
शुक्र ग्रह

Question 6.
भारत का राष्ट्रीय मानक समय किस शहर में माना जाता है?
Answer:
मिर्जापुर, उत्तर प्रदेश

Question 7.
भूभाग की दृष्टि से भारत का सबसे बड़ा और सबसे छोटा राज्य कौन-सा है?
Answer:
सबसे बड़ा राज्य – राजस्थान सबसे छोटा राज्य – गोवा

Question 8.
भारत का संविधान बनाने में कितना समय लगा?
Answer:
२ वर्ष ११ माह १८ दिन

Question 9.
भारत में कितने राज्य और कितने केंद्रशासित प्रदेश हैं?
Answer:
राज्य – २९ केंद्रशासित प्रदेश -७

Question 10.
विश्व में सबसे ऊँचाई पर कौन-सी सड़क है?
Answer:
खरदुंग ला (लद्दाख, भारत)

(ब) पहेलियाँ:

Question 1.
जल में, थल में रहता,
वर्षाऋतु का गायक।
कहो कौन टर्र-टर्र करता,
इधर-उधर फुदक-फुदक।
Answer:
मेंढक

Question 2.
मिट्टी धूप हवा से भोजन,
वह प्रतिदिन ही लेता है।
कहो कौन, जो प्राणवायु संग,
छाया भी हमको देता है।
Answer:
पेड़

Question 3.
अर्धचक्र और सतरंगी,
नभ में बादल का संगी।
कहो कौन, जो शांत मनोहर,
रंग एक है, जिसमें नारंगी।
Answer:
इंद्रधनुष

Balbharti Maharashtra State Board Class 6 Hindi Solutions Sulabhbharati Chapter 9 सोई मेरी छौना रे! Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 6 Hindi Solutions Chapter 9 सोई मेरी छौना रे!

Hindi Sulabhbharti Class 6 Solutions Chapter 9 सोई मेरी छौना रे! Textbook Questions and Answers

लेखन विभाग

जरा सोचो ….. बताओ:

यदि सच में हमारे मामा का घर चाँद पर होता तो ..(काल्पनिक लेखन)
Answer:
यदि सच में हमारे मामा का घर चाँद पर होता तो हम छुट्टियों में वहाँ घूमने जाया करते। छुट्टी भर वहीं चाँद पर घूमते। वहाँ के दृश्य फोटो में खींच कर लाते। वहाँ से धरती का भी फोटो खींचते और यहाँ आकर सबको फोटो दिखाते और वहाँ के बारे में सबको बताते।

खोजबीन:

विभिन्न क्षेत्रों की प्रथम भारतीय महिलाओं की सचित्र जानकारी कॉपी में चिपकाओ। (परियोजना-कार्य)
Answer:

स्वयं अध्ययन:

अपने परिवार के प्रिय व्यक्ति के लिए चार काव्य पंक्तियाँ लिखो। (कविता-लेखन)
Answer:
मेरी माँ प्यारी माँ, भोली माँ कितनी अच्छी सुबह सबेरे उठ जाती सैर सपाटे हमें कराती पूरी-हलवा टिफिन में भरकर रोज़ हमें स्कूल ले जाती जब भी करता मैं शैतानी माँ हो जाती मेरी उदास कान पकड़ जब मैं माफ़ी माँगता गले लगाती मेरी माँ।

भाषा की ओर:

हिंदी-मराठी के समोच्चारित शब्दों की अर्थ भिन्नता बताओ और लिखो।

Answer:
(१) उद्या/आने वाला कल
(२) बरोबर/ठीक है
(३) उघड़/खोलना
(४) माँ/आना
(५) थर/स्तर

सुनो तो जराः

नीतिपरक दोहे सुनो और आनंदपूर्वक सुनाओ:
Answer:
रहिमन धागा प्रेम का, मत तोड़ो चटकाय। टूटे से फिर ना मिले, मिले गाँठ परि जाय।
रहिमन देखि बड़ेन को, लघु न दीजिए डारि। जहाँ काम आवे सुई, कहा करे तरवारि।।

बताओ तो सही:

माँ को एक दिन की छुट्टी दी जाए तो क्या होगा? (काल्पनिक लेखन)
Answer:
माँ को एक दिन की छुट्टी दी जाए तो सुबह-सुबह सब देर तक सोते रहेंगे। सोकर उठने पर चाय और नाश्ता तैयार नहीं मिलेगा। खुद उठकर चाय और नाश्ता बनाना पड़ेगा। अपने कपड़ों को इधर-उधर से ढूँढना पड़ेगा। दोपहर का भोजन समय पर नहीं मिलेगा। कुल मिलाकर पूरा घर अस्त-व्यस्त नज़र आएगा और सभी लोग हैरान-परेशान होते रहेंगे।

वाचन जगत से:

सुभद्राकुमारी चौहान की कविता पढ़ो और समूह में गाओ:
Answer:
देखो कोयल काली है पर
मीठी है इसकी बोली।
इसने ही तो कूक-कूककर,
कानों में मिसरी घोली।
कोयल-कोयल! सच बतलाओ,
क्या संदेशा लाई हो?
बहुत दिनों के बाद आज फिर,
इस डाली पर आई हो।

मेरी कलम से:

‘नियत’ विषय पर भाषण तैयार करो। (भाषण – लेखन)
Answer:
मंचपर उपस्थित मान्यवर, मैं आपके समक्ष ‘नियत’ विषय पर अपने विचार व्यक्त करने जा रहा हूँ। ‘नियत’ शब्द का अर्थ है आदमी की सोच। जिसकी ‘नियत’ बुरी होती है, वह हमेशा दूसरों के बारे में खराब, अभद्र, बुरा सोचता रहता है। वह कभी भी धोखा दे सकता है। ऐसे व्यक्ति का विश्वास नहीं किया जा सकता, क्योंकि वह सामने तो अच्छा-अच्छा बोलता है, किंतु जैसे ही पीठ पीछे जाता है, वह काम बिगाड़ने में लग जाता है। इसलिए ऐसे व्यक्ति से दूर रहना ही अच्छा होता है।

कविता की पंक्तियाँ पूरी करो:

Answer:
चाँद सितारे जाग रहे,
नाच रही है चाँदनिया।
फूल खिले हैं चाँदी के,
फूली मेरी आँगनिया।

Answer:
मेरा सुख अनहोना रे,
सोई मेरी छौना रे!
गीत सुनाऊँ सोए तू,
तू सोए औ गाऊँ मैं।

सदैव ध्यान में रखोः

‘जीवन में माँ का स्थान क्या है’ इस विषयपर अपनी किताब में १० से १५ पंक्तियाँ लिखिए:
Answer:
बच्चे का जब जन्म होता है, तब सबसे पहले वह अपनी माँ को देखता है। माँ की गोद ही उसकी सारी दुनिया होती है, इसलिए बच्चे अपनी माँ के बहुत करीब होते हैं। माता ही संतान की पहली गुरु होती है। बच्चे को चलना, उठना, बोलना सब उसकी माँ ही सिखाती है। सब दुख-दर्द सहकर भी माँ अपनी संतान की भलाई में लगी रहती है। संतान की बेहतरी के लिए वह अपना सब कुछ त्याग देती है, इसलिए जीवन में माँ का स्थान असाधारण होता है।

विचार मंथनः

‘जननी – जन्मभूमिश्च स्वर्गादपि गरीयसी।
Answer:
माता और मातृभूमि स्वर्ग से भी श्रेष्ठ होती हैं। इसलिए अपनी मातृ और मातृभूमि के प्रति हमेशा आदर और भक्ति भाव रखना चाहिए। कहा गया है कि तीनों लोकों का स्वामी भी बिना माँ के भिखारी ही होता है।

अध्ययन कौशल:

अपने परिवार का वंश – वक्ष तैयार करो और रिश्ते नातों के नाम लिखो:
Answer:

जोड़ो हमें:

दिए गए पेड़ के पत्तों पर दिए गए वर्षों से संयुक्ताक्षरयुक्त शब्द बनाओ:
(आथे होकर, पाई हटाकर, हल लगाकर, ‘र’ के प्रकार)

Answer:
(क) डॉक्टर
(ग) लकड़बग्घा
(थ) पथ्य
(व) व्यय
(द) गिद्ध
(प) प्याज
(ट) पट्टा
(ह) ह्रस्व
(त) कुत्ता
(ड) डॉक्टर
(ष) मनुष्य
(ड) पाठ्यपुस्तक
(घ) घर
(ठ) फ्लेमिंगो
(ट) टटू
(फ) चम्पा

Hindi Sulabhbharti Class 6 Solutions Chapter 9 सोई मेरी छौना रे! Additional Important Questions and Answers

निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक-एक शब्दों में लिखिए:

Question 1.
कैसा झूला झूल रहा है?
Answer:
सोने का।

Question 2.
फूल किसके खिले हैं?
Answer:
चाँदी के।

Question 3.
कौन नाच रही है?
Answer:
चाँदनिया।

Question 4.
मेरा सुख कैसा है?
Answer:
अनहोना।

Question 5.
माँ बच्चे को कैसे मनाना चाहती है?
Answer:
हँस-हँस।

निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में लिखिए:

Question 1.
माँ मीठे सपनों में क्या सुनकर खोई है?
Answer:
माँ मीठे सपनों में परियों की लोरी सुन-सुनकर खोई है।

Question 2.
कौन-कौन जाग रहे हैं?
Answer:
चाँद और सितारे जाग रहे हैं।

Question 3.
माँ की आँगनिया किन फूलों से फूली है?
Answer:
माँ की आँगनिया चाँदी के फूलों से फूली है।

Question 4.
नन्हा बालक क्या-क्या करता है?
Answer:
नन्हा बालक जागता है, खेलता है और रूठता है।

Question 5.
माँ नन्हें बच्चे को कहाँ सैर करवाना चाहती है?
Answer:
माँ नन्हें बच्चे को खिलौनों की दुनिया की सैर करवाना चाहती है।

उचित जोड़ियाँ मिलाइए:

Answer:
१ – घ
२ – छ
३ – ड़
४ – च
५ – ग
६ – ख
७ – क

निमलिखित शब्दों के बहुवचन-रूप लिखिए:

1. झूला
2. सितारा
3. आँगन
4. लोरी
5. खिलौना
6. परी
7. चाँदनी

Answer:

1. झूले
2. सितारे
3. आँगन
4. लोरियाँ
5. खिलौने
6. परियाँ
7. चाँदनियाँ

निम्नलिखित शब्दों के समानार्थी शब्द लिखिए:

1. डोरी
2. फूल
3. सोना
4. चाँदी
5. दुनिया

Answer:

1. रस्सी
2. कुसुम
3. स्वर्ण
4. रजत
5. संसार

Balbharti Maharashtra State Board Class 7 Hindi Solutions Sulabhbharati Chapter 1 वाचन मेला Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 7 Hindi Solutions Chapter 1 वाचन मेला

Hindi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 1 वाचन मेला Textbook Questions and Answers

Answer:
चित्रों का परिचय:

प्रस्तुत चित्र में वाचन मेले का दृश्य है। पुस्तकों के माध्यम से हम संसार का ज्ञान प्राप्त कर सकते हैं। “पुस्तकों से क्या नाता है, पुस्तक हमारे भ्राता हैं।” वाचन मेले में कुछ बच्चों ने अपनी ग्रंथदिंडी के माध्यम से ग्रंथों का महत्त्व समझाने का प्रयास किया है। वाचन मेले में कई बच्चे अपने अध्ययन के लिए ‘ई-बुक्स’ और ‘ऑडियो बुक्स’ देख रहे हैं। वाचन मेले में सभी प्रकार के आयु वाले विद्यार्थियों के लिए विभिन्न प्रकार की पुस्तकें उपलब्ध हैं। बाल साहित्य, किशोर साहित्य, विज्ञान की कथाएँ आदि कई ज्ञानवर्धक पुस्तकें कई बच्चे पढ़ व देख रहे हैं। “पुस्तकें ही मनुष्य को अज्ञान के अंधकार से ज्ञान रूपी प्रकाश की ओर अग्रसित करती हैं।” इस प्रकार के वाचन मेले में जाकर हमें भी अपने ज्ञान में वृद्धि करनी चाहिए।

Hindi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 1 वाचन मेला Additional Important Questions and Answers

कोष्ठक में से उचित शब्द चुनकर रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए।

(मित्र, ग्रंथदिंडी, माताएँ, गणवेश, विज्ञान)

Question 1.
वाचन मेले में ……….. कथा की पुस्तकें भी हैं।
Answer:
विज्ञान

Question 2.
स्कूल के छात्रों ने …………… निकाली है।
Answer:
ग्रंथदिंडी

Question 3.
कुछ ………….. भी अपने बच्चों के साथ मेला देखने आई हैं।
Answer:
माताएँ

Question 4.
पुस्तकें हमारी ……………….. हैं।
Answer:
मित्र

Question 5.
स्कूल के बच्चे अपने ………………. में हैं।
Answer:
गणवेश

निम्नलिखित वाक्य सही है या गलत लिखिए।

Question 1.
‘आनंद मेला’ लगा है।
Answer:
गलत

Question 2.
स्कूली छात्रों ने ग्रंथदिंडी निकाली हैं।
Answer:
सही

Question 3.
वाचन मेले में बाल साहित्य नहीं है।
Answer:
गलत

Question 4.
किशोर साहित्य के पास कोई भी खड़ा नहीं है।
Answer:
गलत

Question 5.
छात्रों के हाथ में घोष वाक्य हैं।
Answer:
सही

Question 6.
वाचन मेले में ‘ई-बुक्स’ भी हैं।
Answer:
सही

निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में लिखिए।

Question 1.
वाचन मेले में लोग क्यों जाते हैं?
Answer:
वाचन मेले में लोग विभिन्न प्रकार की ज्ञानवर्धक पुस्तकें पढ़ने जाते हैं।

Question 2.
छात्रों ने घोषणा पृष्ठ पर कौन-सा घोषवाक्य लिखा
Answer:
छात्रों ने घोषणा पृष्ठ पर “पुस्तकों से पाएँ ज्ञान, जानें भाषाएँ, विज्ञान।” यह घोषवाक्य लिखा हैं।

Question 3.
स्कूली छात्रों ने किसकी दिंडी निकाली हैं?
Answer:
स्कूली छात्रों ने ग्रंथों की दिंडी निकाली हैं।

Question 4.
‘वाचन मेले’ में साहित्य के मुख्य कितने विभाग बनाए गए हैं?
Answer:
‘वाचन मेले’ में साहित्य के मुख्य तीन विभाग (बाल साहित्य, विज्ञान कथा, किशोर साहित्य) बनाए गए हैं।

Question 5.
चित्र में दिखाई गई दिंडी में कितने बच्चे शामिल हैं?
Answer:
चित्र में दिखाई गई दिंडी में सात बच्चे शामिल हैं।

Question 6.
पुस्तकें हमारे जीवन में कौन-सी बाती प्रज्वलित करती
Answer:
पुस्तकें हमारे जीवन में ज्ञान की बातौ प्रज्वलित करती हैं।

Question 7.
साहित्य किसे कहते हैं?
Answer:
ज्ञान के संचित कोष को साहित्य कहते हैं।

Question 8.
निम्नलिखित शब्द समूह में से ‘बाचन मेला’ और ‘गाँव का मेला’ से संबंधित शब्दों को अलग करके दी गई तालिका में लिखिए।

(पुस्तकें, छात्र, खिलौनेवाला, ग्रंथ, रेलगाड़ी, किशोर, साहित्य, शांति, भेल, मिठाइयाँ, ऑडियो बुक्स, शोर, अनुशासन, मौज-मस्ती, कचरा-गंदगी, स्वच्छता)

Answer:

आकारिक मूल्यमापन:

• प्रदर्शनी में की जाने वाली उद्घोषणाएँ सुनने के लिए कहें।
• पुस्तक संबंधी अन्य घोषवाक्य बनवाएँ।
• इंटरएक्टिव आदि डिजिटल साहित्य की जानकारी देकर प्रयोग करवाएँ।
• विद्यार्थियों को अन्य पुस्तकों की सुची बनाने के लिए कहे।