Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 विध्यर्थमाला

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Anand Chapter 4 विध्यर्थमाला Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 विध्यर्थमाला

Sanskrit Anand Std 9 Digest Chapter 4 विध्यर्थमाला Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यासः

श्लोकः 1

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
विद्यार्थी किं त्यजेत् ?
उत्तरम् :
विद्यार्थी सुखं त्यजेत् ।

प्रश्न आ.
सुखार्थी किं त्यजेत् ?
उत्तरम् :
सुखार्थी विद्या त्यजेत् ।

 Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 विध्यर्थमाला

2. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न 1.

  1. त्यजेद्विद्याम्
  2. त्यजेत्सुखम्
  3. कुतो विद्या
  4. कुतो विद्यर्थिनः

उत्तरम् :

  1. त्यजेद्विद्याम् – त्यजेत् + विद्याम् ।
  2. त्यजेत्सुखम् – त्यजेत् + सुखम् ।
  3. कुतो विद्या – कुतः + विद्या ।
  4. कुतो विद्यार्थिन: – कुतः + विद्यार्थिनः ।

 Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 विध्यर्थमाला

3. समानार्थकशब्दं लिखत।

प्रश्न 1.
1. विद्या
2. विद्यार्थी
उत्तरम् :
1. विद्या – ज्ञानम्, शिक्षा ।
2. विद्यार्थी – छात्र:, शिष्यः, अन्तेवासी।

श्लोक: 2.

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
कीदृशं जलं पिबेत् ?
उत्तरम् :
वस्त्रपूतं सुखं त्यजेत्।

 Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 विध्यर्थमाला

प्रश्न आ.
कीदृशीं वाणी वदेत् ?
उत्तरम् :
सत्यपूतां वाणी वदेत्।

2. समानार्थकशब्दं चित्वा लिखत ।
वाक्, पवित्रम्, ऋतम्, उदकम् ।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दं चित्वा लिखत ।
वाक्, पवित्रम्, ऋतम्, उदकम् ।
उत्तरम् :

  1. वाक् – वाणी।
  2. पवित्रम् – पूतम्।
  3. ऋतम् – सत्यम्।
  4. उदकम् – जलम्।

 Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 विध्यर्थमाला

3. स्तम्भमेलनं कुरुत।

प्रश्न 1.
Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 विध्यर्थमाला 1
उत्तरम् :

विशेषणम्विशेष्यम्
दृष्टिपूतःपादः
वस्त्रपूतम्जलम्
मनः पूतम्आवरणम्
सत्यपूतावाणी

 Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 विध्यर्थमाला

श्लोकः 3

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
मनुजः कीदृशं धनं काङ्केत ?
उत्तरम् :
मनुज: अलब्ध धनं काक्षेत।

प्रश्न आ.
वृद्धं धनं कुत्र निक्षिपेत् ?
उत्तरम् :
वृद्धं धनं तीर्थेषु निक्षिपेत्।

 Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 विध्यर्थमाला

2. क्रमानुसारं रचयत।

प्रश्न 1.

  1. धनस्य रक्षणम्।
  2. तीर्थेषु दानम्।
  3. धनस्य इच्छा ।
  4. धनस्य वर्धनम्।

उत्तरम् :

  1. धनस्य इच्छा।
  2. धनस्य रक्षणम् ।
  3. धनस्य वर्धनम् ।
  4. तीर्थेषु दानम् ।

 Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 विध्यर्थमाला

श्लोकः 4

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
क्रोधं केन जयेत्?
उत्तरम् :
क्रोधं अक्रोधेन जयेत्।

प्रश्न आ.
दानेन किं जयेत् ?
उत्तरम् :
दानेन कदर्य जयेत्।

प्रश्न इ.
सत्येन किं जयेत्?
उत्तरम् :
सत्येन अनृतं जयेत्।

 Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 विध्यर्थमाला

2. विरुद्धार्थकशब्द लिखत ।
क्रोधः, असाधुः, सत्यम्, दानम् ।

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थकशब्द लिखत ।
क्रोधः, असाधुः, सत्यम्, दानम् ।
उत्तरम् :

  • क्रोध: × अक्रोधः, क्षमा।
  • असाधुः × साधुः।
  • सत्यम् × अनृतम्।
  • दानम् × कदर्यम् ।

3. श्लोकात् तृतीयान्तपदानि चित्वा लिखत ।

प्रश्न 1.
श्लोकात् तृतीयान्तपदानि चित्वा लिखत ।
उत्तरम् :
तृतीया – अक्रोधेन, साधुना, दानेन, सत्येन

4. सन्धिविग्रहं कुरुत ।
चानृतम्।

प्रश्न 1.
चानृतम्।
उत्तरम् :
चानृतम् – च + अनृतम्।

 Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 विध्यर्थमाला

श्लोक: 5

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
प्रत्यहं किं प्रत्यवेक्षेत ?
उत्तरम् :
प्रत्यहं आत्मन: चरितं प्रत्यवेक्षेत।

प्रश्न आ.
चरितं केन तुल्यं माऽस्तु ?
उत्तरम् :
चरितं पशुभि: तुल्यं माऽस्तु।

प्रश्न इ.
चरितं केन तुल्यम् अस्तु ?
उत्तरम् :
चरितं सत्पुरुषै : तुल्यम् अस्तु।

 Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 विध्यर्थमाला

2. सन्धिं कुरुत।

प्रश्न अ.
पशुभिः + तुल्यम्
उत्तरम् :
पशुभिस्तुल्यम् – पशुभिः + तुल्यम् ।

प्रश्न आ.
किम् + नु
उत्तरम् :
किन्नु – किम् + नु।

प्रश्न इ.
सत्पुरुषैः + इति
उत्तरम् :
सत्पुरुषैरिति – सत्पुरुषैः + इति।

प्रश्न ई.
नरः + चरितम्
उत्तरम् :
नरश्चरितमात्मनः – नरः + चरितम् + आत्मनः ।

 Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 विध्यर्थमाला

3 समानार्थकशब्दानां युग्मं चिनुत ।

प्रश्न 1.
Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 विध्यर्थमाला 2
उत्तरम् :

प्रत्यहम्प्रतिदिनम्
नर:मनुज:
चरितम्वर्तनम्
पशुःमृगः
तुल्यःसमः
सत्पुरुषाःसज्जनाः

Sanskrit Anand Class 9 Textbook Solutions Chapter 4 विध्यर्थमाला Additional Important Questions and Answers

विभक्त्यन्तरूपाणि।

  1. प्रथमा – विद्या, सुखम्, विद्यार्थी, सुखार्थी।
  2. द्वितीया – विद्याम, सुखम्।

 Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 विध्यर्थमाला

लकारं लिखत।

  1. त्यजेत् – त्यज् धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं विधिलिङ्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
  2. न्यसेत् – न्यस् धातुः चतुर्थगण: परस्मैपदं विधिलिङ्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
  3. पिबेत् – पा – पिब् धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं विधिलिङ्लकारः प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
  4. वदेत् – वद् धातुः प्रथमगण: परस्मैपदं विधिलिङ्लकार: प्रथमपुरुषः एकवचनम।
  5. समाचरेत् – सम् + आ + चर् धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं विधिलिङ्लकारः प्रथमपुरुषः एकवचनम।
  6. वर्धयेत् – वृध् – वर्धधातुः प्रथमगण: आत्मनेपदं प्रयोजकरूपम् विधिलिङ्लकारः प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
  7. जयेत् – जि – जय् धातुः प्रथमगण: परस्मैपदं विधिलिङ्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
  8. पश्येत् – दृश् – पश्य् धातुः प्रथमगण: परस्मैपदं विधिलिङ्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
  9. अयित् – ऋधातुः प्रथमगणः परस्मैपदं प्रयोजकरूपम्, विधिलिङ्लकारः प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
  10. प्रत्यवेक्षेत – प्रति + अव + ईश् धातुः प्रथमगण:आत्मनेपदं विधिलिङ्लकार : प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
  11. चिन्तयेत् – चिन्त् धातुः दशमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं विधिलिङ्लकार: प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
  12. पराक्रमेत् – परा + क्रम् धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं विधिलिङ्लकार : प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
  13. अवलुम्पेत – अव + लुम्प् धातुः षष्ठगण: उभयपदम् अत्र आत्मनेपदं विधिलिङ्लकारः प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
  14. विनिष्पतेत् – वि + निस् + पत् धातुः प्रथमगण: परस्मैपदं विधिलिङ्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।

 Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 विध्यर्थमाला

पद्यांशं पठित्वा जालरेखाचित्रं पूरयत ।

प्रश्न 1.
Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 विध्यर्थमाला 3
उत्तरम् :
Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 विध्यर्थमाला 4

प्रश्न 2.
Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 विध्यर्थमाला 5
उत्तरम् :
Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 विध्यर्थमाला 6

प्रश्न 3.
Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 विध्यर्थमाला 7
उत्तरम् :
Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 विध्यर्थमाला 8

प्रश्न 4.
Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 विध्यर्थमाला 9
उत्तरम् :
Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 विध्यर्थमाला 10

प्रश्न 5.
Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 विध्यर्थमाला 11
उत्तरम् :
Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 विध्यर्थमाला 12

प्रश्न 6.
Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 विध्यर्थमाला 13
उत्तरम् :
Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 विध्यर्थमाला 14

प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.
1. दृष्टिपूतं पादं न्यसेत्।
2. मन:पूतं समाचारेत्।
उत्तरम् :
1. कथं पादं न्यसेत?
2. मन:पूतं किं कुर्यात् ? (पद्यांशं पठित्वा जालरेखाचित्रं पूरयत। )

प्रश्न 2.
1. लब्धं धनं प्रयत्नतः रक्षेत्।
2. रक्षितं धनं सम्यक् वर्धयेत।
उत्तरम् :
1. लब्धं धनं कथं रक्षेत?
2. कीदृशं धनं सम्यक् वर्धयेत?

 Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 विध्यर्थमाला

प्रश्न 3.
1. असाधुं साधुना जयेत्।
2. दानेन कदर्य जयेत्।
उत्तरम् :
1. असा, केन जयेत्?
2. दानेन किं जयेत्?

विभक्त्यन्तरूपाणि

  • प्रथम – नरः।
  • द्वितीया – दुःखाधिकान्, सुखाधिकान्, आत्मानम्।
  • तृतीया – पशुभिः, सत्पुरुषैः।
  • चतुर्थी – शोकहर्षाभ्याम्, शत्रुभ्याम्।
  • सप्तमी – दुःखे, सुखे।

प्रवनिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.
शत्रुभ्याम् इव शोकहर्षाभ्याम् आत्मानं न अर्पयेत्।
उत्तरम् :
काभ्याम् इव शोकहर्षाभ्याम् आत्मानं न अर्पयेत्?

 Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 विध्यर्थमाला

प्रश्न 2.

  1. नर: आत्मनःचरितं प्रत्यवेक्षेत।
  2. प्रत्यहम् आत्मनः चरितं प्रत्यवेक्षेत।
  3. मे चरितं पशुभिः तुल्यम्।
  4. मे चरितं सत्पुरुषै : तुल्यम्।
  5. नृपः बकवत् अर्थान् चिन्तयेत्।
  6. नृपः सिंह: इव पराक्रमेत् ।

उत्तरम् :

  1. कआत्मनःचरितं प्रत्यवेक्षेत?
  2. कदा आत्मन: चरितं प्रत्यवेक्षेत?
  3. मे चरितं कै: तुल्यम्?
  4. मे चरितं कै: तुल्यम्?
  5. नृपः बकवत् कान् चिन्तयेत्?
  6. नृपः कः इव पराक्रमेत्?

सूचनानुसारं कृती: कुरुत।

प्रश्न 1.
विशेषण – विशेष्य – सम्बन्धः।
‘धनम्’ इति शब्दस्य चत्वारि विशेषणनि चिनुत ।
उत्तरम् :
अलब्धम्, लब्धम्, रक्षितम्, वृद्धम्।

लेखनकौशलम् 

  • हर्षः – वर्षाकाले हर्ष : भवेत्। वर्षाकाले प्रमोदः/ आनन्द: भवेत्।
  • वचः – गुरोः वच: अनुकरणीयः। गुरोः व्याहार : अनुकरणीयः।
  • शत्रुः – सः शत्रु: अतीव बलवान् आसीत्। सः रिपुः / वैरी अतीव बलवान् आसीत्।

 Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 विध्यर्थमाला

व्याकरणम् :

शब्दानां पृथक्करणम्

नामक्रियापदम्विशेषणम्
विद्या, साधुना, सत्पुरुषैःत्यजेत्, न्यसेत्, निक्षिपेत्, जयेत्दृष्टिपूतम्
विद्याम्, दुःखेपिबेत्, वदेत्, पश्येत्, अर्पयेत्, विनिष्पतेत्वस्त्रपूतम्
वाणीम्, शत्रुभ्याम्समाचारेत्, काक्षेत, प्रत्यवेक्षेत, चिन्तयेत्मन:पूतम्
क्रोधम, पशुभिःरक्षेत्, वर्धयेत्, पराक्रमेत्सत्यपूताम्

समासाः।

समासनामअर्थ:समासविग्रहःसमासनाम्
शोकहर्षाभ्याम्grief and happinessशोकःच, हर्ष:च, ताभ्याम्।इतरेतर द्वन्द्व समास
दृष्टिपूतम्purified by sightदृष्ट्या पूतम्।तृतीया तत्पुरुष समास
वस्त्रपूतम्purified by clothवस्त्रेण पूतम्।तृतीया तत्पुरुष समास
सत्यपूताम्purified with truthसत्येन पूता, ताम्।तृतीया तत्पुरुष समास
मन:पूतम्purified with mindमनसा पूतम्।तृतीया तत्पुरुष समास

 Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 विध्यर्थमाला

विध्यर्थमाला Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

सुभाषिते हा संस्कृत साहित्याचा अविभाज्य भाग आहे. सुभाषिते कमी शब्दात खोल अर्थ सांगतात. सुभाषिते मनोरंजक तसेच माहितीपर असतात. काही सुभाषिते आपण कसे वागावे, काय करावे, काय करू नये हे सांगतात.

प्रस्तुत पद्य पाठामध्ये अशाच सुभाषितांचा समावेश आहे, जी आपल्याला काय करावे आणि काय करू नये ते सांगतात. “विध्यर्थ’ (विधि-अर्थ) हा शब्द आपल्याला क्रियेची गरज सांगतो.

We know that subhashitas that are an integral part of Sanskrit literature convey a very deep meaning. They are entertaining, as well as informative. Some subhashitas guide us as to how we should behave, what we should do and what are the things we should not do.

As the name suggests विध्यार्थमाला is a collection of beautiful slokas that tell us what we should do and what we should not do. The word foraf (विधि-अर्थ) tells the worth, necessity of an action.

 Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 विध्यर्थमाला

श्लोकः 1

सुखार्थी ………………….. सुखम् ।।1।।

श्लोकः : सुखार्थी चेत् त्यजेद्विद्यां विद्यार्थी चेत् त्यजेत्सुखम्।
सुखार्थिनः कुतो विद्या कुतो विद्यार्थिनः सुखम् ।।1।। (अनुष्टुभ्)

अन्वयः सुखार्थी चेत् विद्यां त्यजेत्। विद्यार्थी चेत् सुखं त्यजेत्। सुखार्थिन: विद्या कुतः? विद्यार्थिनः सुखं कुतः?

अनुवादः

सुखाची इच्छा असणाऱ्याने विद्येचा त्याग करावा. विद्येची इच्छा असणाऱ्याने सुखाचा त्याग करावा. सुखाची इच्छा असणाऱ्यांस विद्या कुठून मिळणार? विद्येची इच्छा असणाऱ्यांस सुख कुठून मिळणार?

If a person desires comforts he should give up knowledge. If a person desires knowledge he should give up comforts. From where do the ones yearning for comforts get knowledge? From where do the ones desiring knowledge get comfort?

 Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 विध्यर्थमाला

श्लोकः 2

दृष्टिपूतं …………………….. समाचारेत् ।।2।।

श्लोकः : दृष्टिपूतं न्यसेत् पादं वस्त्रपूतं पिबेत् जलम्।
सत्यपूतां वदेत् वाणीं मनःपूतं समाचारेत् ।।2।। (मनुस्मृतिः) (अनुष्टुभ)

अन्वयः दृष्टिपूतं पादं न्यसेत् । वस्त्रपूतं जल पिबेत् । सत्यपूतां वाणी वदेत् । मन:पूतं समाचरेत्।

अनुवादः

योग्यरीत्या पाहून पाय ठेवावा. वस्त्राने गाळून घेतलेले पाणी प्यावे. सत्याने पवित्र झालेली भाषा बोलावी आणि योग्य रीतीने विचार करुन (मनन करून) वर्तन करावे.

One should take a step after seeing. One should drink water purified by a cloth. One should speak words purified with truth and one should act after thinking.

 Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 विध्यर्थमाला

श्लोकः 3

धनमलब्ध …………………….. निक्षिपेत् ।।3।।

श्लोकः : धनमलब्धं काङ्क्षत, लब्धं रक्षेत् प्रयत्नतः।
रक्षितं वर्धयेत् सम्यक्, वृद्ध तीर्थेषु निक्षिपेत् ।।3।। (अनुष्टुभ)

अन्वयः : अलब्धं धनं काहक्षेत। लब्ब (धन) प्रयत्नतः रक्षेत्। रक्षितं (धन) सम्यक् वर्धयेत्। वृद्धं (धन) तीर्थेषु निक्षिपेत्।।

अनुवादः

न मिळालेल्या धनाची इच्छा करावी. प्राप्त झालेल्या धनाचे प्रयत्नपुर्वक रक्षण करावे. रक्षण केलेले धन चांगल्या रीतीने वाढवावे. अधिक (वाढलेले) धन तीर्थक्षेत्री / चांगल्या ठिकाणी (कार्यात) दान करावे.

One should wish for wealth which is not obtained. One should protect that which is obtained with efforts. That which is protected should be enhanced properly and the wealth which is enhanced should be put into good use. (given in charity)

 Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 विध्यर्थमाला

श्लोकः 4

अक्रोयेन ………………. चानृतम् ।।4।।
श्लोकः : अक्रोधेन जयेत् क्रोधम् असाधु साधुना जयेत्।
जयेत् कदयं दानेन जयेत् सत्येन चानृतम् ।।4।।(अनुष्टुभ्)

अन्वयः : अक्रोधेन क्रोधं जयेत् । साधुना असाधुं जयेत् । दानेन कदर्य जयेत् । सत्येन च अनृतम् जयेत्।

अनुवादः

क्रोधाला शांततेने (क्षमेने) जिंकावे, सज्जनाने दुष्टाला जिंकावे (चांगल्याने | वाईटाला जिंकावे), कंजूषपणाला दानाने जिंकावे आणि सत्याने असत्याला जिंकावे.

One should win over anger with calmness. One should win over the wicked with goodness. One should win over miserliness with charity and one should win over falsehood with truth.

 Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 विध्यर्थमाला

श्लोकः 5

प्रत्यहं ……………………… सत्पुरुषैरिति ।।6।।

श्लोकः : प्रत्यहं प्रत्यवेक्षेत नरश्चरितमात्मनः ।
किन्नु मे पशुभिस्तुल्यं किन्नु सत्पुरुषैरिति ।।6।। (अनुष्टुभ)

अन्वयः नर: आत्मन: चरितं प्रत्यहं प्रत्यवेक्षेत किं नु मे (चरित) पशुभि: तुल्यम्? किं नु (मे चरित) सत्पुरुषैः (तुल्यम्) इति।

अनुवादः

मनुष्याचे स्वत:च्या चारित्र्याकडे (वर्तनाकडे) बारकाईने दररोज पाहावे (आणि विचारावे) “खरेच माझे बर्तन पशूसमान आहे की सज्जनांसमान?”
Man should observe his behaviour daily (and ask) “Did I behave like animals? Or did I behave like good people?”

 Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 विध्यर्थमाला

सन्धिविग्रहः

  • धनमलब्धम् – धनम् + अलब्धम् ।
  • सिंहवच्च – सिंहवत् + च।
  • वृकवच्च – वृकवत् + च।

विरुद्धार्थकशब्दाः

  • त्यजेत् × स्वीकुर्यात, गृह्णीयात् ।
  • सुखम् × दुःखम् ।
  • अलब्धम् × लब्धम्।
  • सत्यम् × असत्यम्।
  • पूतम् × मलिनम्, अस्वच्छम, अमङ्गलम् ।
  • सत्पुरुषाः × दुर्जनाः, खलाः, दुष्टाः।

 Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 विध्यर्थमाला

समानार्थकशब्दाः

  1. वाणी – वाक्, भाषा, ब्राह्मी, भारती, गिर् ।
  2. पूतम् – पवित्रम्, पावनम् ।
  3. सत्यम् – ऋतम् ।
  4. जलम् – नीरम्, उदकम्, तोयम्, अम्बु, पयः ।
  5. काक्षेत – इच्छेत्।
  6. लब्धम् – प्राप्तम्।
  7. धनम् – वित्तम्, अर्थम्, द्रविणम्।
  8. सम्यक् – सुष्ठु ।
  9. कोधः – रोषः।
  10. असाधुः – दुष्ट, दुर्जनः।
  11. कदर्यम् – कृपणता।
  12. सत्यम् – ऋतम्।
  13. असत्यम् – अनृतम्।
  14. दु:खम् – शोकः।
  15. हर्षः – आनन्दः।
  16. शत्रुः – रिपुः, अरिः, वैरी।
  17. अधिकम् – प्रभूतम्, बहु।
  18. सिंहः – वनराजः, केसरी, मृगेन्द्रः।
  19. शश: – शशकः।
  20. प्रत्यहम् – प्रतिदिनम्।
  21. नरः – मनुजः, पुरुषः।
  22. चरितम् – वर्तनम्।
  23. पशुः – प्राणी, मृगः।
  24. तुल्यः – समः।
  25. सत्पुरुषाः – सज्जनाः।

 Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 विध्यर्थमाला

शब्दार्थाः

  1. सुखार्थी – one who wishes happiness – सुखाची इच्छा असणारा
  2. चेत् – if – जर
  3. विद्या – knowledge – विद्या, ज्ञान
  4. त्यजेत् – should leave – त्याग करावा
  5. कुतः – from where/how – कुठून
  6. सुखम् – happiness – सुख
  7. दृष्टिपूतम् – after seeing (purified by sight) – नीट पाहून
  8. न्यसेत् – should place – ठेवावे
  9. समाचरेत् – should act – वागावे
  10. काङ्क्षेत – should wish – इच्छा करावी
  11. रक्षेत् – shoul protect – रक्षण करावे
  12. प्रयत्नतः – with efforts – प्रयत्नपूर्वक
  13. वर्धयेत् – should enhance – वाढवावे
  14. सम्यक् – properly – योग्यरीत्या
  15. क्रोध – anger – राग
  16. अक्रोधेन – with calmness – शांततेने
  17. असाधु – wicked – दुष्ट
  18. कदर्यम् – miserliness – कंजूषपणा
  19. अनृतम् – falsehood – असत्य
  20. दुःखे – in sorrow – दुःखात
  21. आत्मानम् – oneself – स्वत:ला
  22. सुखे – in happiness – सुखात
  23. शोकहर्षाभ्याम् – to sorrow and happiness – दु:ख व सुखाला
  24. न अर्पयेत् – should not surrender – समर्पित करू नये
  25. आत्मनः – of oneself – स्वत:चे
  26. चरितम् – behaviour – वर्तन
  27. प्रत्यहम् – everyday – दररोज
  28. प्रत्यवेक्षेत – observe – परीक्षण करावे
  29. तुल्यम् – like – सारखे, तुलना करण्यायोग्य
  30. बकवत् – like a crane – बगळ्याप्रमाणे
  31. सिंहवत् – like a lion – सिंहाप्रमाणे
  32. वृकवत् – like a wolf – लांडग्याप्रमाणे
  33. शशवत् – like a rabit – सश्याप्रमाणे
  34. अवलुम्पेत – should tear down – फाडावे, नामोहरम करावे
  35. विनिष्पतेत् – should get out of – बाहेर पडावे
  36. चिन्तयेत् – should think – विचार करावा
  37. पराक्रमेत् – should be brave – पराक्रम करावा

Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions पुनरावर्तन २

Balbharti Maharashtra State Board Class 5 Hindi Solutions Sulabhbharati पुनरावर्तन २ Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 5 Hindi Sulabhbharati Solutions पुनरावर्तन २

5th Standard Hindi Digest पुनरावर्तन २ Textbook Questions and Answers

1. सुनो और दोहराओ:

बैल-बेल, ढाल-गढ़, ओज-भोज, रंग-रग, तमिळ-कमल, साड़ी-कढ़ी, छत-छत्र, विज्ञान-विज्ञापन, रिपु-ऋतु, गौरी-कसौटी, झाँझ-साँझ, चाभी-दीया, हाल-हॉल, साल-शॉल, तृण-हृदय, पेड़-डमरू।

Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions पुनरावर्तन २

2. परीक्षा के समय अचानक तुम्हारा पेन खराब हो जाए, तो तुम क्या करोगे?

प्रश्न 1.
परीक्षा के समय अचानक तुम्हारा पेन खराब हो जाए, तो तुम क्या करोगे?
उत्तर:
तो मैं हमेशा परीक्षा में दो-चार पेन साथ रखता/रखती हूँ। एक खराब हो गया तो दूसरा उपयोग करूँगा/ करूँगी।

3. अनुरेखन करो और पढ़ो:

4. ध्यान से देखिए और पत्तों के आधार पर पौधों / वृक्षों के नाम लिखिए।

प्रश्न 1.
ध्यान से देखिए और पत्तों के आधार पर पौधों / वृक्षों के नाम लिखिए।
Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions पुनरावर्तन २ 1
उत्तर:
आम, पीपल, कमल, केला, गुलाब, नीम।

5. पुस्तक मेले में जाकर पुस्तकों का निरीक्षण करो और उनपर चर्चा करो ।

Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions पुनरावर्तन २

Hindi Sulabhbharati Class 5 Solutions पुनरावर्तन २ Additional Important Questions and Answers

प्रश्न 1.
निम्नांकित चित्रों के नाम लिखो:
उत्तर:
Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions पुनरावर्तन २ 2
Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions पुनरावर्तन २ 3
Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions पुनरावर्तन २ 4
Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions पुनरावर्तन २ 5
Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions पुनरावर्तन २ 6

प्रश्न 2.
अर्थपूर्ण शब्द तैयार कीजिए:

  1. ल द बा
  2. अं र गू
  3. नी स न स
  4. म की ह
  5. ल व के
  6. ज ना अ

उत्तर:

  1. बादल
  2. अंगूर
  3. सनसनी
  4. हकीम
  5. केवल
  6. अनाज

Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions पुनरावर्तन २

प्रश्न 3.
सही मात्रा वाले शब्द पर बनाइए।

  1. सुरज / सूरज
  2. तीतली / तितली
  3. पंख / पँख
  4. कृष्ण / क्रष्ण
  5. तर्क / तक
  6. सौ । सो
  7. किसान / कीसान
  8. दरशन / दर्शन

उत्तर:

  1. (सूरज)
  2. (तितली)
  3. (पंख)
  4. (कृष्ण)
  5. (तर्क)
  6. (सौ)
  7. (किसान)
  8. (दर्शन)

प्रश्न 4.
निम्नलिखित शब्दों को वर्णक्रम के अनुसार लिखिए:

  1. ओखली
  2. गंगा
  3. उदार
  4. ऊपर
  5. इमारत

उत्तर:

  1. इमारत
  2. उदार
  3. ऊपर
  4. ओखली
  5. गंगा

प्रश्न 5.
मुझे पहचानो और लिखोः

  1. मैं एक दिन हूँ। मेरा दिन आता है, तब आपको छुट्टी मिलती है।
  2. मुझे रंग बिरंगे पंख मिले हैं।
  3. मैं कीचड़ में उगता हूँ। मैं एक फूल हूँ।
  4. मैं जंगल का राजा कहलाता हूँ।
  5. मैं बहुत मीठा गाती हूँ। आम की डाल मेरा बसेरा है।

उत्तर:

  1. रविवार
  2. तितली
  3. कमल
  4. शेर
  5. कोयल

प्रश्न 6.
सही जोड़ियाँ मिलाइए:

(अ)(ब)
1. दूल्हा(अ) गाय
2. बूढ़ा(आ) पत्नी
3. चिड़ा(इ) बुढ़िया
4. पति(ई) चिड़िया
5. बैल(उ) दुल्हन

उत्तर:

(अ)(ब)
1. दूल्हा(उ) दुल्हन
2. बूढ़ा(इ) बुढ़िया
3. चिड़ा(ई) चिड़िया
4. पति(आ) पत्नी
5. बैल(अ) गाय

Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions पुनरावर्तन २

प्रश्न 7.
सही जोड़ियाँ मिलाइए:

(अ)(ब)
1. बच्चा(अ) थालियाँ
2. किताब(आ) कमरे
3. खिड़की(इ) किताबें
4. कमरा(ई) खिड़कियाँ
5. थाली(उ) बच्चे

उत्तर:

(अ)(ब)
1. बच्चा(उ) बच्चे
2. किताब(इ) किताबें
3. खिड़की(ई) खिड़कियाँ
4. कमरा(आ) कमरे
5. थाली(अ) थालियाँ

प्रश्न 8.
खाली जगह में सही शब्द लिखिए:

  1. सूरज ………….. रहा है।
  2. ड्राइवर गाड़ी …………. रहा है।
  3. बतख …………. रही है।
  4. माँ खाना ………….. रही है।

उत्तर:

  1. निकल
  2. चला
  3. तैर
  4. बना

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 6 पिनकोड्प्रवर्तकः महान् संस्कृतज्ञः

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Anand Chapter 6 पिनकोड्प्रवर्तकः महान् संस्कृतज्ञः Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 6 पिनकोड्प्रवर्तकः महान् संस्कृतज्ञः

Sanskrit Anand Std 9 Digest Chapter 6 पिनकोड्प्रवर्तकः महान् संस्कृतज्ञः Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. उचितं पर्यायं चिनुत।

प्रश्न अ.
पत्रवाहक: किं पठित्वा पत्रं वितरति ?
1. देवनागरीलिपीम्
2. कन्नडलिपीम्
3. आङ्ग्लभाषाम्
4. सङ्केतक्रमाङ्कम्
उत्तरम् :
4. सङ्केतक्रमाङ्कम्

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 6 पिनकोड्प्रवर्तकः महान् संस्कृतज्ञः

प्रश्न आ.
पिन्कोक्रमाङ्कः अत्र न आवश्यकः।
1. रुग्णालये
2. सद्यस्क-क्रयणे
3. ATM शाखा-अन्वेषणे
4. पुस्तकपठने
उत्तरम् :
4. पुस्तकपठने

प्रश्न इ.
पिनकोड्-प्रणालिः केन समारब्धा ?
1. इन्दिरामहोदयया
2. गान्धीमहोदयेन
3. प्रधानमन्त्रिणा
4. वेलणकरमहोदयेन
उत्तरम् :
4. वेलणकरमहोदयेन

प्रश्न ई.
पिनकोड्क्रमाङ्के कति सङ्ख्या:?
1. 6
2. 4
3. 3
4. 2
उत्तरम् :
1. 6

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 6 पिनकोड्प्रवर्तकः महान् संस्कृतज्ञः

2. माध्यमा भाषाया लिखत।

प्रश्न 1.
वेलणकरमहोदयस्य कार्यवैशिष्ट्यानि लिखत।
उत्तरम् :
‘पिनकोड् प्रवर्तकः, महान् संस्कृतज्ञः’ या पाठात पत्रव्यवहार बिनचूक होण्यासाठी आवश्यक अशा पिन-कोड् प्रणालीविषयी माहिती मिळते. श्रीराम भिकाजी वेलणकर हे कलकत्ता पत्रविभागाचे संचालक म्हणून कार्यरत होते. त्यांच्याकडे एक सैनिक एक समस्या घेऊन आला.

त्याला आपल्या आई-वडिलांच्या तब्येतीविषयी माहिती कळत नव्हती कारण तो अरुणाचल प्रदेशात राहत होता व त्याचे आई – वडील केरळमध्ये, केरळहून अरुणाचलला पत्र पोहोचण्यास एक महिन्याहून अधिक काळ लागत असे. त्याची समस्या ऐकून वेलणकर महोदयांनी त्याची दखल घेतली व विचार सुरु केला.

त्यांनी सर्वप्रथम पत्रवाटप कार्यातील नेमकी समस्या जाणून घेतली. लिखाणातील संदिग्धतेमुळे समस्या निर्माण होते हे लक्षात घेऊन त्यांनी अंकाधारित पिनकोड पद्धत निर्माण केली. त्यासाठी त्यांनी देशाचे आठ भाग करून त्यांना राज्यनिहाय क्रमांक दिले.

अशाप्रकारे सहा अंकांचा स्थानसंकेतांक असणारी पिनकोड पद्धत त्यांनी भारतात सुरु केली. वेलणकर महोदय गणितज्ञ असल्यामुळे पत्रविभागातील कार्यातसुद्धा त्यांनी त्यांच्या गणित ज्ञानाचा कौशल्याने वापर केला. ते आपल्या कार्याशी प्रामाणिक व कर्तव्यदक्ष होते.

In the lesson ‘पिनकोड् प्रवर्तकः, महान संस्कृतज्ञ’ we get to know about a great mathematician and a dedicated sanskrit scholar Mr. Velankar who invented PIN Code System. Mr. Velankar was director of Kolkata post office.

Once a soldier came to him and told that he was facing a problem in getting information regarding his parents’ health as it used to take more than a month for a letter to reach Kerala from Arunachal Pradesh.

Hearing his problem Mr. Velankar immediately started to think about the solution. He first tried to analyse the reasons behind the problem. He realised that due to bad handwriting, incomplete address etc. such problems arise.

He then divided the country in eight and numbered these divisions based on the states. This number has six-digits. This sixdigit number is PIN code. He was a very efficient post office director and was very devoted to his work.

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 6 पिनकोड्प्रवर्तकः महान् संस्कृतज्ञः

प्रश्न 2.
वेलणकरमहोदय: केन प्रसङ्गेन पिनकोडनिर्माणे प्रेरित:?
उत्तरम् :
‘पिनकोड् प्रवर्तकः, महान् संस्कृतज्ञः’ या पाठात पिनकोड प्रणाली कशी व कधी अस्तित्वात आली याबद्दल माहिती मिळते. श्रीराम वेलणकर हे कोलकता पोस्टविभागात कार्यरत होते. एके दिवशी अरुणाचलप्रदेशात राहणारा सैनिक दुःखी होऊन त्यांच्याकडे आला. अरुणाचलप्रदेशाहून केरळला पत्र जाण्यासाठी महिन्याभरापेक्षा अधिक वेळ लागत असे. त्यामुळे त्याला त्याच्या आई-वडीलांच्या तब्येतीविषयी कळत नव्हते.

त्या सैनिकाची समस्या ऐकून वेलणकरांनी त्यावर विचार करून त्यावर उपाय शोधण्याचा प्रयत्न सुरु केला व त्यातूनच पिनकोडपद्धती अस्तित्वात आली.

In the lesson ‘पिनकोड् प्रवर्तकः, महान संस्कृतज्ञ’, greatness of Mr. Velankar is described. Mr. Velankar was working in Kolkata post office as director. During his tenure, one soldier came to him. He was sad because he was unable to know about his parent’s health. He was on posting at Arunachat pradesh and his parents were staying in Kerala.

It used to take more than a month for a letter to reach Kerala from Arunachal pradesh. After listening to his problem. Mr. Velankar analysed tue reason behind this problem and eventually invented the PIN-code system.

A genuine problem of a solder drove Mr. Velankar to invent the PIN-code system.

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 6 पिनकोड्प्रवर्तकः महान् संस्कृतज्ञः

3. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
वेलणकरमहोदयस्य कः प्रियः विषयः ?
उत्तरम् :
वेलणकरमहोदयस्य सङ्गीतं प्रिय: विषयः।

प्रश्न आ.
वेलणकरमहोदयः के वाद्ये वादयति स्म ?
उत्तरम् :
वेलणकरमहोदयः व्हायोलिन तबला च इति वाद्ये वादयति स्म।

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 6 पिनकोड्प्रवर्तकः महान् संस्कृतज्ञः

प्रश्न इ.
वेलणकरमहोदयेन रचितः सङ्गीतविषयकः ग्रन्थः कः ?
उत्तरम् :
वेलणकरमहोदयः रचितः सङ्गीतविषयक: ग्रन्च: गीतगीर्वाणम्।

प्रश्न ई.
पिनकोड्प्रणालिनिमित्तं वेलणकरमहोदयेन देशस्य कति विभागाः कृताः ?
उत्तरम् :
पिनकोप्रणालिनिमित्तं वेलणकरमहोदयेन देशस्य अष्ट विभागा: कृताः ।

प्रश्न उ.
वेलणकरमहोदयः कस्य विभागस्य निर्देशकः आसीत् ?
उत्तरम् :
वेलणकरमहोदयः डाकतारविभागस्य निर्देशकः आसीत्।

प्रश्न ऊ.
वेलणकरमहोदयस्य अभिमतः साहित्यप्रकार: कः?
उत्तरम् :
वेलणकरमहोदयस्य अभिमतः साहित्यप्रकार: नाट्यलेखनम्।

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 6 पिनकोड्प्रवर्तकः महान् संस्कृतज्ञः

5. विशेषणानि अन्विष्य लिखत।

प्रश्न 1.
अ. ………………. प्रणालिः।
आ. …………… सैनिकः ।
इ. ………………. भाषाः।
ई. ………………. हस्ताक्षरम् ।
ए. ………………. विषयः।
ऐ. ………………. रचनाः।
Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 6 पिनकोड्प्रवर्तकः महान् संस्कृतज्ञः 1
उत्तरम् :
आ. दुःखितः, केरलं प्रदेशीयः
इ. भिन्ना:
ई. दुबोधम्
ए. प्रियः
ऐ. विविधाः

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 6 पिनकोड्प्रवर्तकः महान् संस्कृतज्ञः

अन्विष्यत लिखत च।

1. एताः सङ्ख्याः किं निर्दिशन्ति।
Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 6 पिनकोड्प्रवर्तकः महान् संस्कृतज्ञः 2
2. विविधदेशेषु अपि पत्रसङ्केताङ्कप्रणालिः वर्तते वा?

Sanskrit Anand Class 9 Textbook Solutions Chapter 6 पिनकोड्प्रवर्तकः महान् संस्कृतज्ञः Additional Important Questions and Answers

उचितं पर्यायं चिनुत ।

प्रश्न 1.
…………. प्रधानमन्त्रिमहोदयायै कदा उपहारीकृता एषा पिन्कोड् महत्त्वपूर्णा प्रणालि:?
(अ) ऑगस्ट 1972
(आ) ऑगस्ट 1929
(इ) सप्टेंबर 1972
(ई) ऑगस्ट 1927
उत्तरम्
(अ) ऑगस्ट 1972

प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.
1. पत्रालय-अधिकारी संस्कृतपण्डितः गणितज्ञः श्रीराम भिकाजी वेलणकरमहोदयः।
2. वयं पत्रपेटिकायां पत्रं क्षिपामः।
उत्तरम्
1. पत्रालय-अधिकारी क: अस्ति?
2. वयं कुत्र पत्रं क्षिपाम:?

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 6 पिनकोड्प्रवर्तकः महान् संस्कृतज्ञः

उचितं पर्यायं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत ।

प्रश्न 1.

  1. वेलणकरमहोदय: डाकतार-विभागस्य निर्देशकरूपेण ………. आसीत्। (कार्यविभागे / कार्यमग्नः)
  2. पत्रस्य प्रवासकाल: ……… आसीत्। (मासः / मासाधिक:)
  3. वेलणकरमहोदयेन ……… अङ्कानाम् उपयोगः कृतः? (शास्त्रज्ञेन / गणितज्ञेन)
  4. वेलणकरमहोदयस्य प्रियविषयः ……… आसीत्। (सङ्गीतम् / इतिहास:)
  5. ……….. ख्याति: नाटकानाम् आसीत्। (सबकुछ श्रीः / सबकुछ श्रीभिः)

उत्तरम् :

  1. कार्यमग्नः
  2. मासाधिकः
  3. गणितज्ञेन
  4. सङ्गीतम्
  5. सबकुछ श्रीभिः

एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
कः कोलकतानगरे कार्यरतः आसीत्?
उत्तरम् :
श्रीराम-भिकाजी-वेलणकरमहोदय : कोलकतानगरे कार्यरतः आसीत्।

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 6 पिनकोड्प्रवर्तकः महान् संस्कृतज्ञः

प्रश्न 2.
वेलणकरमहोदयस्य कार्यकाले क: आगतः?
उत्तरम् :
वेलणकरमहोदयस्य कार्यकाले केरल-प्रदेशीयः सैनिक: मेलितुम् आगतः।

प्रश्न 3.
वेलणकरमहोदयस्य चिन्तनं किम् आसीत्?
उत्तरम् :
“कश्यं पत्रस्य प्राप्तिकालं न्यूनं कर्तुं शक्नोमि?” इति वेलणकरमहोदयस्य चिन्तनम् आसीत्।

प्रश्न 4.
वेलणकरमहोदयेन केषाम् उपयोगः कृतः?
उत्तरम् :
वेलणकरमहोदयेन अङ्कानाम् उपयोगः कृतः।

प्रश्न 5.
वेलणकरमहोदयः कस्मिन् वादने निपुण: आसीत्?
उत्तरम् :
वेलणकरमहोदयः व्हायोलिनवादने तथा तबलावादनेऽपि निपुणः आसीत्।

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 6 पिनकोड्प्रवर्तकः महान् संस्कृतज्ञः

प्रश्न 6.
वेलणकरमहोदयः किं रचितवान् ?
उत्तरम् :
वेलणकरमहोदयः गीतगीर्वाणम् इति सङ्गीतविषयकं शास्त्रीयग्रन्थं रचितवान्।

प्रश्न 7.
पत्राणाम् वितरणव्यवस्था कथं शक्या भवति?
उत्तरम् :
पत्राणां वितरणव्यवस्था पिनकोड्प्रणाल्या शक्या भवति।

प्रश्न 8.
एषा महत्त्वपूर्णा प्रणालिः कस्यै उपहारीकृता?
उत्तरम् :
एषा महत्त्वपूर्णा प्रणालि: प्रधानमन्त्रि-इन्दिरा-गान्धी महोदयायै उपहारीकृता।

प्रश्न 9.
पिन्कोक्रमाङ्के कति सङ्ख्या:?
उत्तरम् :
पिन्कोक्रमाङ्के षट् सङ्ख्याः ।

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 6 पिनकोड्प्रवर्तकः महान् संस्कृतज्ञः

सत्यं वा असत्यं लिखत।

प्रश्न 1.

  1. पत्रस्य प्रवासकाल: मासाधिको नासीत्।
  2. अधुनापि वयं विनायासं शीघ्र पत्र लभामहे।
  3. वेलणकर: महोदयः न अनुशासनप्रियः ।
  4. वेलणकरमहोदयः सर्वमेव कर्तुं न समर्थः ।
  5. पत्रालयात् निर्दिष्टं स्थानं प्रति पत्राणि गच्छन्ति।
  6. पत्रलस्य अधिकारी संस्कृतपण्डितः शास्त्रज्ञः च।

उत्तरम् :

  1. असत्यम्
  2. सत्यम्
  3. असत्यम्
  4. असत्यम्
  5. सत्यम्
  6. असत्यम्

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 6 पिनकोड्प्रवर्तकः महान् संस्कृतज्ञः

शब्दस्य वर्णविग्रहं कुरुत।

  • दुर्बोधम् – द् + उ + र् + ब् + ओ + ध् + अ + म् ।
  • विनायासम् – व् + इ + न् + आ + य् + आ + स् + अ + म्।
  • क्रमाङ्कनम् – क् + र् + अ + म् + आ + ङ् + क् + अ + न् + अ + म्।
  • कर्तुम् – क् + अ + र + त् + उ + म्।
  • विद्वद्वरेण्यः – व् + इ + द् + व् + अ + द्  + व् + अ + र + ए + ण् + य् + अः।
  • प्राप्नोति – प् + र + आ + प् + न् + ओ + त् + इ।
  • महोदयायै – म् + अ + ह् + ओ + द् + अ + य् + आ + य् + ऐ।
  • प्रणालिः – प् + र् + अ + ण् + आ + ल् + इ:।

विभक्त्यन्तरूपाणि।

  • प्रथमा – मित्राणि, वयम्, एषा, सः, विभागाः, सैनिकः, वयम्, प्रत्यूहाः, नैके, वयम्, रचनाः, गीतानि, कथाः, साहित्यप्रकारः।
  • द्वितीया – पत्रालयः, स्थानम्, पत्रम्, नाट्यलेखनम्, सर्वम्, दिग्दर्शनम्।
  • तृतीया – केन, निर्देशकरूपेण, तेन, संस्कृतेन, तेन, येन।
  • षष्ठी – अस्माकम्, एतस्य, प्रश्नस्य, डाकतारविभागस्य, पत्रस्य, तेषाम् पित्रोः, तस्य, नाटकानाम्।
  • सप्तमी – देशे, पत्रपेटिकायाम्, कोलकतानगरे, एकस्मिन, दिने।

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 6 पिनकोड्प्रवर्तकः महान् संस्कृतज्ञः

त्वान्त/ल्यबन्त/तुमन्त अव्ययानि।

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा / ध्वा / ट्वा / ढ्वा / इत्वा अयित्वाल्यबन्त अव्यय उपसर्ग + धातु + य / त्यतुमन्त अव्यय   थातु + तुम् / धुम् / टुम् / ढुम् / इतुम् / अयितुम्
मेलितुम्
ज्ञातुम्
कर्तुम्

विशेषण – विशेष्य – सम्बन्धः

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 6 पिनकोड्प्रवर्तकः महान् संस्कृतज्ञः 3

प्रश्न 1.
……… साहित्यप्रकारः।
उत्तरम् :
अभिमतः

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 6 पिनकोड्प्रवर्तकः महान् संस्कृतज्ञः

पिनकोड्प्रवर्तकः महान् संस्कृतज्ञः Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

आजच्या इंटरनेट युगात आपण पत्रव्यवहार कमी करत असलो तरीसुद्धा आजही भारतामध्ये पत्रविभाग हा महत्वाचा प्रशासकीय विभाग आहे. ह्य विभाग ज्या प्रणालीमुळे गेली अनेक वर्षे अव्याहतपणे चालू आहे ती पिनकोड प्रणाली पत्र-व्यवहाराचा आधार आहे. प्रस्तुत गद्यांश वेलणकर महोदयांनी प्रचलित केलेल्या पिनकोड प्रणाली विषयी माहिती देतो.

वेलणकर महोदय हे श्रेष्ठ गणितज्ञ तसेच संस्कृत विषयाचे गाढे अभ्यासक होते. त्यांनी अनेक संस्कृत नाटके, काव्ये रचली. सङ्गीतसौभद्रम् कालिदासचरितम्, जन्म रामायणस्य, तनयो राजा भवति कथं मे? राज्ञी दुर्गावती, रणश्रीरङ्गम्, कालिन्दी, स्वातन्त्र्यलक्ष्मीः, कौटिलीयार्थनाट्यम् या त्यांच्या काही सुप्रसिद्ध रचना आहेत.

Even though in the era of ‘e-mail’, we are not much acquainted with writing the traditional letter, in India postal service is still one of the most important pillars of the administrative system. PIN-code system is unique feature of this service.

This system was invented by Mr. Velankar, He was a great mathematician and Sanskrit scholar. He has composed several Sanskrit poems, plays etc. Torname a fear सङ्गीतसौभद्रम्,कालिदासचरितम्, जन्म रामायणस्य,तनयो राजा भवति कथं मे? राज्ञी दुर्गावती, रणबीरङ्गम् कालिन्दी, स्वातन्त्र्यलक्ष्मी:, कौटिलीयार्थनाट्यम् are his popular compositions.

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 6 पिनकोड्प्रवर्तकः महान् संस्कृतज्ञः

उपोद्घात:

  • गौरवः – अरे अमेय, कुछ गच्छसि?
  • अमेयः – समीपे एव पत्रपेटिका वर्तते। मातुलं प्रति पत्रं प्रेषयितुं तत्र गच्छामि।
  • गौरवः – दर्शय पत्रम्। अपि बेङ्गलुरुनगरे निवसति तव मातुल:? तत् तु अतीव दूरे किल? कदा पत्रं विन्देत् स:?
  • अमेयः – सामान्यत: त्रीणि दिनानि अपेक्षितानि तदर्थम्।
  • गौरवः – जीणि दिनानि एव? एतावत् शीघ्रम्?
  • अमेयः – सत्यम्।
  • गौरवः – किन्तु सङ्केत: तु देवनागरीलिप्यां लिखितः। कर्णाटके तु कन्नडलिपिः प्रयुज्यते नु? तहि कथं पत्रवाहकः तत् पठितुं शक्नुयात्?
  • अमेयः – पश्य एतत्। सङ्केतस्य अन्ते आङ्ग्लभाषया कश्चन क्रमाङ्क: लिखितः अस्ति। जानासि खलु तद्विषये?
  • गौरवः – आम, सः तु पिन्कोक्रमाङ्कः । अहं पत्रं न लिखामि किन्तु सद्यस्क – क्रयणसमये (Online Shopping) पिन्कोक्रमाङ्क: अनिवार्यः एव। इतोऽपि च अस्माकं विभागे ATM शाखाः, रुग्णालयाः, विशिष्टसेवा: वा कुत्र सन्ति इति ज्ञातुं पिन्कोक्रमाङ्क: आवश्यक: एव।
  • गौरव – अरे अमये, कुठे जात आहेस?
  • अमेय – जवळच टपालपेटी आहे. मामाला पत्र पाठविण्यासाठी तिथे जात आहे.
  • गौरव  – पत्र दाखव, तुझा मामा बंगळुरूला राहतो का? ते तर खूप दूर आहे ना? त्याला पत्र केव्हा मिळेल?
  • अमेय – साधारणपणे त्यासाठी तीन दिवस लागतात.
  • गौरव – केवळ तीनच दिवस? एवढ्या लवकर?
  • अमेय – खरेच.
  • गौरव – परंतु पत्ता तर देवनागरी लिपीमध्ये लिहिलेला आहे. कर्नाटकात तर कन्नड लिपी वापरली जाते ना? तर मग टपालवाहकाला ते वाचणे कसे शक्य होईल?
  • अमेय – हे बघ. पत्त्याच्या शेवटी इंग्रजी भाषेत काही क्रमांक लिहिलेले आहेत. त्याविषयी काही माहिती आहे का?
  • गौरव – हो, तो तर पिनकोड क्रमांक आहे. मी पत्र लिहीत नाही परंतु ऑनलाईन शॉपिंग करतेवेळी पिनकोड क्रमांक अनिवार्यच आहे. आपल्या विभागातील ATM शाखा, रुग्णालये अथवा विशिष्ट सेवा कुठे आहेत हे जाणून घेण्यासाठी पिनकोड क्रमांक आवश्यकच आहे.
  • Gaurav – Ameya, where are you going?
  • Ameya – I have a post box near by. I am going there to send the letter to my uncle.
  • Gaurav – Show me the letter! Does your uncle live in Bengaluru city? That is really far, isn’t it? When will he get the letter?
  • Ameya – Generally two three days are expected for that.
  • Gaurav – Just three days? So fast?
  • Ameya – Yes, true!
  • Gaurav – But the address is written in Devnagari. But in Karnataka, Kannada script is used, right? Then how would the postman be able to read it?
  • Ameya – See this. At the end of the address, a certain number is written. Do you know about that?
  • Gaurav – Yes, that is the PIN code number. I do not write a letter, but while shopping online, PIN-code number is necessary. Apart from this, to know where ATM branches, hospitals or any special services are, it is essential to know the PIN code number.

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 6 पिनकोड्प्रवर्तकः महान् संस्कृतज्ञः

परिच्छेद : 1

अयि मित्राणि, ………… वेलणकरमहोदयः।

अयि मित्राणि, भारतसदृशे विशाले देशे सुदूरपान्तेभ्यः अन्यप्रान्तं प्रति प्रेषितानि पत्राणि बिना विलम्बं विना प्रमादं कथं लभ्यन्ते ? वयम् अस्माकं निवासविभागे पत्रपेटिकायां पत्रं क्षिपामः । तत: तत् पत्रालयं प्रति गच्छति। तत: च निर्दिष्टं स्थानं प्रति प्राप्नोति। कथं शक्या भवति एषा वितरणव्यवस्था? “पिन्कोमणालिः’ इत्येव एतस्य प्रश्नस्य उत्तरम्। पिन्कोक्रमाङ्कः नाम पत्रसङ्केतस्य अन्ते लिखिताः षट् सङ्ख्याः । पिनकोड् नाम स्थानसङ्केताङ्कः ।

(PIN – Postal Index Number), ऑगस्ट 1972 – तमे खिस्ताब्दे स्वातन्त्र्यदिनसमारोहे प्रधानमन्त्रि-इन्दिरा-गान्धी-महोदयायै उपहारीकृता एषा महत्वपूर्णा प्रणालिः । केन खलु प्रवर्तिता इयं सङ्केताङ्कप्रणालिः? स: पत्रालय-अधिकारी आसीत् संस्कृतपण्डित: गणितज्ञः श्रीराम-भिकाजी-वेलणकरमहोदयः।

अनुवादः

अहो मित्रहो, भारतासारख्या विशालदेशात दूरवरच्या प्रांतातून इतर प्रांतात पाठवलेली पत्रे उशीर न होता व कोणत्याही चुकीशिवाय कशी बरे मिळतात? निवास विभागातील टपालपेटीत पत्र टाकतो. त्यानंतर ते पत्रालयात जाते. आणि तिथून निर्दिष्ट केलेल्या स्थळी पोहोचते. ही वितरणव्यवस्था कशी शक्य होते?

“पिनकोड्पद्धत’ हेच या प्रश्नाचे उत्तर, पिनकोड क्रमांक म्हनजे पत्रावरील पत्त्याच्या शेवटी लिहिलेल्या सहा संख्या होय, पिनकोड म्हणजे स्थानसंकेतांक (स्थानाचा निर्देश करणारे विशिष्ट अंक) ऑगस्ट 1972 रोजी स्वातंत्र्यदिनाच्या समारंभाला भेट केलेली ही महत्त्वपूर्ण प्रणाली आहे. ही संकेतांक प्रणाली कोणी बरे निर्माण केली? ते पत्रालय-अधिकारी होते. संस्कृतपंडित, गणितज्ञ श्रीराम भिकाजी वेलणकरमहोदय.

O friends, in a huge country like India, how do letters sent from far-flunged region to other places reach without delay and without errors? We drop the letter in a post box, which is there in our residential area. Then it goes to the post office.

And then reaches the place indicated. How does this distribution system become possible? ‘PIN-code system’ is the answer to this question. PIN-code number means the six digits written at the end of the letter’s address. PIN-code means Postal Index Number.

This system handed over to the Prime Minister Indira Gandhi in August 1972 on the occasion of the Independence Day, However, who invented this PIN-code system? That post-office officer was a Sanskrit scholar and mathematician Mr. Shriram Bhikaji Velankar.

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 6 पिनकोड्प्रवर्तकः महान् संस्कृतज्ञः

परिच्छेद : 2

स: कोलकतानगरे ……………… लभामहे ।

स: कोलकतानगरे डाकतारविभागस्य निर्देशकरूपेण कार्यरतः आसीत् । तस्य कार्यकाले एकस्मिन् दिने कोऽपि दुःखितः केरल-प्रदेशीयः सैनिक: महोदयं मेलितुम् आगतः । सः तस्य पित्रो: स्वास्थ्यविषये किञ्चिदपि ज्ञातुम् असमर्थः । यतः तदा पत्रस्य प्रवासकालः केरलत:अरुणाचलप्रदेशपर्यन्त क्वचित् मासाधिकोऽपि आसीत्।

तेन पं. वेलणकरमहोदयस्य चिन्तनम् आरब्धम्, ‘कथं पत्रस्य प्राप्तिकालं न्यून कर्तुं शक्नोमि ? दुर्बोध हस्ताक्षरं, भिन्नाः प्रान्तीया: भाषा:, अपूर्णः पत्रसङ्केत: इति नैके प्रत्यूह्यः । अत: गणितज्ञेन तेन अङ्कानाम् उपयोगः कृतः । तेन देशस्य अष्ट विभागाः कृताः । तेषां च उपविभाग-जनपदाधारण क्रमाङ्कनं कृतम्। तेन अधुनापि वयं विनायासं शीघ्र पत्रं लभामहे।

अनुवादः

ते कोलकतानगरात डाकतार विभागाचे निर्देशक म्हणून कार्यरत होते. त्यांच्या कार्यकाळात एके दिवशी कोणी एक दुःखी केरळ प्रदेशातील सैनिक (त्या) महोदयांना भेटण्यासाठी आला. तो त्याच्या आई-वडिलांच्या स्वास्थाविषयी अजिबात जाणून घेऊ शकत नव्हता. कारण तेव्हा पत्राचा प्रवासकाळ केरळपासून अरुणाचलप्रदेशापर्यंत एक महिन्याहूनही अधिक होता.

त्यामुळे पं, वेलणकर महोदयांनी विचार करण्यास सुरुवात केली, पत्र पोहचण्याचा काळ कसा बरे कमी करता येईल?’ दुर्बोध (समजण्यासाठी कठीण) हस्ताक्षर, वेगवेगळ्या प्रांतातील वेगवेगळ्या भाषा, अपूर्ण पत्ते अशा अनेक समस्या होत्या.

म्हणून गणितज्ञ असलेल्या त्यांनी अंकांचा उपयोग केला. त्यांनी देशाचे आठ विभाग पाडले. आणि त्यांचे उपविभाग, राज्यांच्या आधाराने क्रमांकन केले. त्यामुळे आत्तासुद्धा आपल्याला विनासायास (सहजपणे) त्वरित पत्र मिळते.

He worked as the director of postal department at Kolkata. During his tenure, a certain grieved soldier who was native of Kerala came to meet Mr. Velankar. He was totally unable to know about his parent’s health Because at that time, travelling time of a letter from Kerala to Arunachal Pradesh was sometimes even more than a month.

Hence, Mr. Velankar started thinking ‘how can I reduce the time for the letter to reach? There are many obstacles like bad handwriting, different regional languages, incomplete address etc. Hence, the digits were used by that mathematician.

He made eight divisions of the country, They were numbered on the basis of subdivision states. Because of that, we still get the letter fast without much effort.

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 6 पिनकोड्प्रवर्तकः महान् संस्कृतज्ञः

परिच्छेद : 3

अनुशासनप्रियस्य …………… उपकृताः ।

अनुशासनप्रियस्य वेलणकरमहोदयस्य सङ्गीतमपि प्रियः विषयः । स: व्हायोलिनवादने तथा तबलावादनेऽपि अतीव निपुणः। अतः एव सः ‘गीतगीर्वाणम् इति सङ्गीतविषयक शास्त्रीयग्रन्थं संस्कृतेन रचितवान्। कथाः, गीतानि, बालगीतानि, नृत्यनाट्यम् इति बहुविधाः रचना: तेन कृताः तथापि नाट्यलेखन तस्य अभिमत: साहित्यप्रकार: ।

लेखन, दिग्दर्शनं, नाट्यनिर्मितिः, व्यवस्थापन, सङ्गीतसंयोजनम् इति सर्वमेव कर्तुं सः समर्थः अत: “सबकुछ श्रीभिः” इति तस्य नाटकानां ख्यातिः आसीत्। धन्यः सः विद्रद्वरेण्यः येन वयं पिनकोड्प्रणाल्या उपकृताः।

अनुवादः

शिस्तप्रिय वेलणकर महोदयांचा संगीत सुद्धा आवडता विषयोता. ते व्हायोलिनवादनात तसेच तबला वादनातही अतिशय पारंगत होते. म्हणूनच त्यांनी ‘गीतगीर्वाणम्’ हा संगीत विषयक शास्त्रीय ग्रंथ संस्कृतात रचला. कथा, गाणी, बालगीते, नृत्यनाट्य अशा पुष्कळ रचना त्यांनी केल्या. तरी नाट्यलेखन त्यांचा आवडता साहित्य प्रकार होता.

ते लेखन, दिग्दर्शन, नाट्यनिर्मिती, व्यवस्थापन, संगीतसंयोजन हे सर्व काही करु शकत म्हणून “सबकुछ श्रीभिः” अशी त्यांच्या नाटकांची ख्याती होती. धन्य ते श्रेष्ठ विद्वान (वेलणकर महोदय) ज्यांनी आपल्याला पिनकोडप्रणालीने उपकृत केले.

Mr. Velankar who liked discipline was also fond of music He was expert in playing the violin and tabla. Hence, he even composed a book, in Sanskrit “गीतगीर्वाणम्” which is related to music. He has composed many songs, songs for kids, danceplays and many compositions, yet play-writing was his favorite literature genre.

He was able to do writing, direction, production of dramas, management and music composition and hence his plays were famous as ‘सबकुछ श्रीभि:’. He was a great scholar who has indebted us with PINcode system.

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 6 पिनकोड्प्रवर्तकः महान् संस्कृतज्ञः

सन्धिविग्रहः

  • इत्येव – इति + एव ।
  • कोऽपि – कः + अपि ।
  • किञ्चिदपि – किचित् + अपि ।
  • मासाधिकोऽपि – मासाधिक: + अपि ।
  • अधुनापि – अधुना + अपि ।
  • तबलावादनेऽपि – तबलावादने + अपि ।
  • तथापि – तथा + अपि ।
  • सर्वमेव – सर्वम् + एव ।

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 6 पिनकोड्प्रवर्तकः महान् संस्कृतज्ञः

समानार्थकशब्दाः

  • मित्राणि – वयस्याः।
  • नाम – अभिधानम्।
  • देशे – राष्ट्रे।
  • ख्रिस्ताब्दे – संवत्सरे।
  • रतः – मग्नः ।
  • दिने – दिवसे।
  • जनकः – पिता।
  • समयम् – कालः।
  • अधुना – इदानीम्।
  • नुिपणः – पारङ्गतः।
  • ग्रन्थः – पुस्तकम्।
  • ख्यातिः – प्रसिद्धिः।

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 6 पिनकोड्प्रवर्तकः महान् संस्कृतज्ञः

विरुद्धार्थकशब्दाः

  • मित्राणि × रिपवः।
  • पण्डितः × मूढः।
  • अन्ते × आरम्भे।
  • विशाल: × लघुः।
  • शक्या × अशक्या।
  • दुःखितः × आनन्दितः।
  • असमर्थः × समर्थः।
  • न्यूनम् × बहु, दीर्घम्।
  • उपयोग: × निरुपयोगः।
  • शीघ्रम् × शनैः शनैः।
  • प्रियः × अप्रियः।
  • समर्थम् × असमर्थम्।

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 6 पिनकोड्प्रवर्तकः महान् संस्कृतज्ञः

शब्दार्थाः

  1. विलम्ब: – delay – उशीर
  2. प्रमादः – mistake – चूक
  3. पत्रपेटिकायाम् – in letter box – पत्रपेटीत
  4. क्षिपाम: – we drop – टाकतो
  5. उपहारीकृता – handed over to – सुपूर्द करणे
  6. प्रणालिः – system – प्रणाली, पद्धती
  7. गणितज्ञः – mathematician – गणितज्ञ
  8. कार्यरतः – engrossed in work – कार्यरत
  9. पित्रोः – parents – आई-वडिलांचे
  10. असमर्थः – unable – असमर्थ
  11. दुर्बोधम् – difficult to understand – अवघड
  12. विनायास – easily, without effort – सहजपणे
  13. निपुणः – expert – निपुण
  14. अभिमतः – favourite – आवडता
  15. ख्यातिः – fame, popularity – प्रसिद्धी
  16. विद्वद्वरेण्यः – great scholar – श्रेष्ठ विद्वान
  17. उपकृताः – blessed, indebted – उपकृत
  18. रचितवान् – composed – रचले

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 सुष्ठु गृहीतः चौरः

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Anand Chapter 1 सुष्ठु गृहीतः चौरः Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 सुष्ठु गृहीतः चौरः

Sanskrit Anand Std 9 Digest Chapter 1 सुष्ठु गृहीतः चौरः Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. उचितं पर्यायं चिनुत ।

प्रश्न 1.
कस्य धनस्यूत: लुप्त: ?
(अ) देवदत्तस्य
(आ) वीरबलस्य
(इ) भृत्यस्य
(ई) नृपस्य
उत्तरम् :
(अ) देवदत्तस्य

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 सुष्ठु गृहीतः चौरः

प्रश्न 2.
गृहे कति भृत्याः आसन् ?
(अ) पञ्च
(आ) सप्त
(इ) षड्
(ई) एक:
उत्तरम् :
(इ) षड्

प्रश्न 3.
वीरबलः कस्य मित्रम् ?
(अ) भृत्यस्य
(आ) धनिकस्य
(इ) यष्टिकायाः
(ई) चौरस्य
उत्तरम् :
(आ) धनिकस्य

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 सुष्ठु गृहीतः चौरः

प्रश्न 4.
‘श्व: मम चौर्यं प्रकटितं भवेत्।’ इति चिन्ता कस्य चित्ते जायते?
(अ) दासस्य
(आ) वीरबलस्य
(इ) धनिकस्य
(ई) नृपस्य
उत्तरम् :
(अ) दासस्य

2. कः कं वदति ?

प्रश्न 1.
“पश्यन्तु एता: मायायष्टिकाः।”
उत्तरम् :
वीरबल: सेवकान् वदति।

प्रश्न 2.
“मित्र, अद्य सायङ्काले तव सर्वान् भृत्यान् मम गृहं प्रेषय।”
उत्तरम् :
वीरबल: देवदत्तं वदति।

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 सुष्ठु गृहीतः चौरः

3. माध्यमभाषया उत्तरं लिखत । वीरबलेन चौरः कथं गृहीतः ?

प्रश्न 1.
माध्यमभाषया उत्तरं लिखत । वीरबलेन चौरः कथं गृहीतः ?
उत्तरम् :
बिरबल हा सम्राट अकबराचा अतिशय चतुर आणि हजरजबाबी मंत्री होता. त्याच्या चातुर्याच्या अनेक कथा प्रसिद्ध आहेत. त्यांपैकीच एक म्हणजे ‘सुगृहीत: चौर:’. बिरबलाने स्वत:च्या चातुर्यान कसा चोर पकडला, याबाबत ही गोष्ट आहे.

देवदत्त नावाच्या एका श्रीमंत माणसाची पैशाची पिशवी चोरीला गेल्यावर तो आपल्या सेवकांवर संशय घेतो. आपल्या सहा सेवकांपैकीच कोणी एक चोर असणार, याची त्याला खात्री असते. चोराला पकडण्यासाठी तो आपल्या मित्राकडे म्हणजे बिरबलाकडे मदत मागतो. त्यानुसार एके संध्याकाळी बिरबल त्या सहा नोकरांना आपल्या घरी बोलावून समान उंचीची एकेक काठी देतो.

त्या काठ्या जादूच्या असून तुमच्यापैकी जो कोणी चोर असेल, त्याची काठी अंगठ्याएवढी लांब होईल, अशी भीतीही दाखवतो. आपापल्या काठ्या घेऊन दुसऱ्या दिवशी सकाळी यावे असे तो सेवकांना सांगतो. सहापैकी पाच चोर रात्री निश्चिंतपणे झोपतात. मात्र खऱ्या चोराच्या मनात भीती निर्माण होते.

आपली काठी अंगठ्याएवढी लांब होऊन आपली चोरी उघडकीस येण्यापेक्षा अगोदरच काठी कापलेली बरी, असा विचार करून तो काठी कापतो. दुसऱ्या दिवशी बिरबल एकच आखूड काठी बघून चोराला ओळखतो आणि त्याला पकडतो. खजील झालेला चोर क्षमा मागतो आणि पैशाची पिशवी परत देतो.

माणसाची मानसिकता कशी असते हे बिरबल जाणत होता. चोराच्या मनात चांदणे याचा अर्थ जाणून बिरबलाने सर्व साधले. खरा चोर स्वत:ची चोरी उघडकीस येणार नाही यासाठी नक्कीच प्रयत्न करेल. मनुष्याची हीच मानसिकता लक्षात घेऊन बिरबलाने युक्ती केली. अशा प्रकारे केवळ आपल्या युक्तीच्या जोरावर बिरबल चोराला पकडण्यात यशस्वी होतो.

Birbal was a very clever and witty minister in Emperor Akbar’s court. There are several famous accounts of his cleverness. One among them is the story “The thief is well – caught’ – ‘सु गृहीत: चौर:’ This story revolves around Birbal’s cleverness correctly identifying the thief.

When Devdutta realised his money bag was missing he suspected that one of the six servants would be the culprit. To catch the thief, he took Birbal’s help.

Birbal used his understanding of human psychology that the real thief would always do something to conceal his theft. Knowing this Birbal gave the servants a stick each of the same length saying that those sticks were magical and only the thief’s stick would grow longer the next day. The real thief fell for this ploy and cut his stick so no one would know that he was the thief.

However, the next day the thief’s stick was shorter than the others’. Birbal easily identified the thief due to his short stick. Thus, Birbal used his cleverness and understanding of human behavior to catch the thief.

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 सुष्ठु गृहीतः चौरः

4. स्तम्भमेलनं कुरुत।

प्रश्न 1.
Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 सुष्ठु गृहीतः चौरः 1

उत्तरम् :

विशेषणम्विशेष्यम्
समानोन्नतयःयष्टिकाः
सर्वान्भूत्यान्
लुप्तःधनस्यूतः
गृहीत:चौरः

5. विरुद्धार्थकशब्दानां युग्मं चिनुत लिखत च।

प्रश्न 1.
Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 सुष्ठु गृहीतः चौरः 2
उत्तरम् :

  • पूर्वम् × पश्चात्
  • गताः × आगताः
  • दीर्घा × हस्वा
  • जागृतः × सुप्तः
  • भृत्यः × स्वामी
  • धनिकः × दरिद्रः

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 सुष्ठु गृहीतः चौरः

6. पाठात् समानार्थक शब्दं चित्वा रेखाचित्रं पूरयत ।

प्रश्न 1.
Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 सुष्ठु गृहीतः चौरः 3
उत्तरम् :

  • धनिकः
  • चौरः
  • सुप्तः
  • भृत्य:

Sanskrit Anand Class 9 Textbook Solutions Chapter 1 सुष्ठु गृहीतः चौरः Additional Important Questions and Answers

एकवाक्यन उत्तरत।

प्रश्न 1.
क: धनिकः आसीत्?
उत्तरम् :
देवदत्त : धनिकः आसीत्।

प्रश्न 2.
सेवका: कदा वीरबलस्य गृहम् अगच्छन् ?
उत्तरम् :
सेवका: सायकाले वीरबलस्य गृहम् अगच्छन्।

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 सुष्ठु गृहीतः चौरः

प्रश्न 3.
वीरबलेन सर्वेषां कृते का: आनीता:?
उत्तरम् :
वीरबलेन सर्वेषां कृते समानोन्नतय: मायायष्टिका: आनीताः ।

प्रश्न 4.
चौरस्य यष्टिका कीदृशी भविष्यति ?
उत्तरम् :
चौरस्य यष्टिका अगुलिमात्र दीर्घा भविष्यति।

प्रश्न 5.
रात्रौ सर्वे भृत्याः किम् अकुर्वन् ।
उत्तरम् :
रात्री सर्वे भृत्याः सुखेन निद्राम् अकुर्वन् ।

प्रश्न 6.
किं दृष्ट्वा वीरबालेन चौर: ज्ञात:?
उत्तरम्
लघुष्टिकां दृष्ट्वा वीरबालेन चौर: ज्ञातः।

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 सुष्ठु गृहीतः चौरः

प्रश्न 7.
अपराधी भृत्यः किम् अकरोत्?
उत्तरम्
अपराधी भृत्यः अपराधम् अङ्गीकृतवान् धनस्यूतं च प्रत्यर्पितवान्।

प्रश्न 8.
अयं गद्यांश: कस्मात् पाठात् उद्धृतः?
उत्तरम्
अयं गटांशः ‘सुष्ठु गृहीत : चौर: पाठात् उद्धृतः।

सत्यं वा असत्यं लिखत।

प्रश्न 1.

  1. देवदत्तः निर्धनः आसीत्।
  2. देवदत्तस्य धनस्यूत: चोरितः।
  3. देवदत्तस्य गृहे षड्भृत्येषु एक: चौरः ।
  4. वीरबल: देवदत्तं साहाय्यम् अयाचत।
  5. यष्टिकाः भिन्नोन्नतयः आसन्।
  6. सेवकै: यष्टिका: न स्वीकृताः।
  7. चौरस्य यष्टिका पूर्वमेव दीर्घा।

उत्तरम् :

  1. असत्यम्
  2. सत्यम्
  3. सत्यम्
  4. असत्यम्
  5. असत्यम्
  6. असत्यम्
  7. असत्यम्

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 सुष्ठु गृहीतः चौरः

प्रश्न 2.

  1. षद् सेवका: सुखेन निद्याम् अकुर्वन्।
  2. चौरेण यष्किा कीयत्वा हस्वा कृता।
  3. सर्वेषां राष्टिका: दीर्घा: भूताः।
  4. लघुष्टिकाया: साहाय्येन चौर: गृहीतः।
  5. चौर क्षमा प्राथ्यं धनस्यूतं प्रत्यर्पितवान्।

उत्तरम :

  1. असत्यम्
  2. सत्यम्
  3. असत्यम्
  4. सत्यम्
  5. सत्यम्

उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
देवदत्तः वीरबलं साहाय्यम् अयाचत यत: ……..
a. देवदत्त: आरक्षक: आसीत्।
b. चतुर: वीरबल: देवदत्तस्य मित्रम् आसीत्।
उत्तरम् :
देवदत्त: वीरबलं साहाय्यम् अयाचत यत: चतुर: बीरबल: देवदत्तस्य मित्रम् आसीत्।

प्रश्न 2.
सर्वे सेवका: वीरबलस्य गृहम् अगच्छन् यतः …….
a. वीरबलेन भोजनसमारोहः आयोजितः ।
b. वीरबल: तान् परीक्षितुम् ऐच्छत्।
उत्तरम् :
सर्वे सेवका: वीरबलस्य गृहम् अगच्छन् यतः वीरबल: तान् परीक्षितुम् ऐच्छत्।

प्रश्न 3.
वीरबल: सर्वेभ्यः सेवकेभ्य: यष्टिकाम् अयच्छत् यतः ………..
a. सः चौरं ग्रहीतुम् ऐच्छत्।
b. सेवका: यष्टिकाम् अयाचन्त।
उत्तरम् :
वीरबल:सर्वेभ्य:सेवकेभ्य: यष्टिकाम् अयच्छत् यत: स: चौर ग्रहीतुम् ऐच्छत्।

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 सुष्ठु गृहीतः चौरः

प्रश्न 4.
एक सेवक: निद्रा न अकरोत् यतः
a. सः अस्वस्थः आसीत्।
b. ‘मम चौर्य प्रकटितं भवेत्’ इति विचारेण स: भीतः।
उत्तरम् :
एक: सेवक: निटांन अकरोत् यतः मम चौर्व प्रकटितं भवेत्’ इति विचारेण स: भीतः।

प्रश्न 5.
चौरेण यतिका लघूकता यतः …………।
a. स: चौयं प्रकटयितुं न ऐच्छत्।
b. तस्य यष्टिका पूर्वमेव दीर्घा आसीत्।
उत्तरम् :
चौरेण यष्टिका लाकृता यत:, स; चौर्य प्रकटयितुं न ऐच्छन्।

प्रश्न 6.
वीरबलेन चौर: सम्यक् ज्ञात: बत्तः …….
a. चौरस्य यष्टिका दोषों अभवत्।
b. चौरस्य यटिका हस्वा अभवत्।
उत्तरम् :
बीरबलेन चौर: सम्यक् ज्ञात: यत: चौरस्य यष्टिका हस्वा अभवत्।

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 सुष्ठु गृहीतः चौरः

कः कं वदति।

प्रश्न 1.
प्रात: मम चौर्य प्रकटितं भवेत्।
उत्तरम्
चौर:/सेवक: आत्मानं वदति।

शब्दस्य वर्णविग्रहं कुरुत।

  • देवदत्तः – द् + ए + व + अ + अ + त् + त् + अः।
  • धनस्यूतः – ध् + अ + न् + अ + स् + य् + ऊ + त् + अः।
  • सायङ्काले – स् + आ + य् + अ + ङ् + क् + आ + ल् +ए।
  • भृत्यान् – भ + ऋ + त् + य् + आ + न्।
  • यष्टिकाः – य् + अ + ष्  + ट् + इ + क् + आः।
  • एकस्मात् – ए + क् + अ + स् + म् + आ + त्।
  • ऋते – ऋ + त् + ए।
  • अङ्गुलिमात्रम् – अ+ ङ् + ग् + उ + ल् + इ + म् + आ + त् + र् + अ + म्।
  • कर्तयामि – क् + अ + र + त् + अ + य् + आ + म् + इ।
  • चिन्तयित्वा – च + इ + न् + त् + अ + य + इ + त् + व् + आ।
  • अन्येयुः – अ + न् + य् + ए + द् + य + उः।
  • ज्ञात: – ज् + ञ् + आ + त् + अः।

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 सुष्ठु गृहीतः चौरः

प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.

  1. देवदत्तः धनिकः आसीत्।
  2. देवदत्तस्य गृहे षट् भृत्याः आसन्।
  3. चौर ग्रहीतुं देवदत्त: वीरबल साहाय्यम् अयाचत।
  4. सर्वे सेवका: सायङ्काले वीरबलस्य गृहम् आगताः।
  5. वीरबलेन सर्वेषां कृते समानोन्नतय: यष्टिका: आनीताः।

उत्तरम् :

  1. कः धनिकः आसीत्?
  2. देवदत्तस्य गृहे कति भृत्या: आसन्?
  3. चौरं ग्रहीतुं देवदत्तः कं साहाय्यम् अयाचत?
  4. सर्वे सेवका: सायडकाले कुत्र आगताः?
  5. वीरबलेन सर्वेषां कृते कीदृश्य : यष्टिका: आनीताः?

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 सुष्ठु गृहीतः चौरः

प्रश्न 2.
रात्री सर्वे भृत्या: सुखेन निद्राम् अकुर्वन्।
उत्तरम् :
कदा सर्वे भृत्या: सुखेन निद्राम् अकुर्वन् ।

प्रश्न 3.
लघुष्टिकां दृष्ट्वा वीरबलेन चौर: सम्यक् ज्ञातः ।
उत्तरम् :
लघुष्टिकां दृष्ट्वा केन चौर: सम्यक् ज्ञात:।

प्रश्न 4.
भृत्य अपराधम् अङ्गीकृतवान् ।
उत्तरम् :
मृत्यः किम् अङ्गीकृतवान्?

विशेषण-विशेष्य-सम्बन्धः।

विशेषणम्विशेष्यम्
धनिकःदेवदत्तः
षड्भृत्याः
आगताःसेवकाः
आनीताःयष्टिका:
चोरितःधनस्यूतः
दीर्घायष्टिका
प्रकटितम्चौर्यम्
ज्ञातःचौरः
अपराधीभृत्यः

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 सुष्ठु गृहीतः चौरः

त्वान्त/ल्यबन्त/तुमन्त अव्ययानि।

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा / ध्वा ट्वा / ड्वा / अयित्वाल्यबन्त अव्यय उपसर्ग + धातु + य / त्यतुमन्त अव्यय धातु + तुम् / धुम् / दुम् / डुम् / इतुम् / अयितुम्
स्वीकृत्यग्रहीतुम्
कृत्वा
चिन्तयित्वा
दृष्ट्वा
पतित्वा

विभक्त्यन्तरूपाणि।

  • प्रथमा – देवदत्तः, धनिकः, धनस्यूतः, भृत्याः, षड, चौरः, वीरबलः, सेवकाः, यष्टिकाः, सः, एताः, मायायष्टिकाः, दीर्घा, सर्वे, भृत्याः, अहम, चौरः, भृत्यः, गृहीतः।
  • द्वितीया – चौरम्, वीरबलम्, साहाय्यम्, सर्वान, भृत्यान, गृहम, सेवकान्, एकाम, यष्टिकाम्, निद्राम, चौर्यम्, यष्टिकाम्, लघुष्टिकाम, अपराधम्, धनस्यूतम्
  • तृतीया – सुखेन, वीरबलेन, सर्वैः, वीरबलेन, येन, केन।
  • पञ्चमी – एकस्मात्
  • षष्ठी – मम, वीरबलस्य, स्वस्य, तस्य, वीरबलस्य, सर्वेषाम्, मम, देवदत्तस्य।
  • सप्तमी – रात्री, पादयोः, तासु, प्रभाते, गृहे।

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 सुष्ठु गृहीतः चौरः

पाठात् समानार्थक शब्दं चित्वा रेखाचित्रं पूरयत।

प्रश्न 1.

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 सुष्ठु गृहीतः चौरः 6
उत्तरम् :
1. गृहम्
2. दिनः

समानार्थकशब्दं योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

निद्रा – निद्रा बालकं पीडयति। स्वापः / सुप्तिः / स्वपा / शयनं बालकं पीडयति।
दिनः – अद्य रम्य: दिनः । अद्य रम्य: दिवस: / अहः।.

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 सुष्ठु गृहीतः चौरः

व्याकरणम्

नाम – तालिका।

नामसर्वनामक्रियापदम्विशेषणम्
देवदत्तःकःकर्तयामिधनिकः
धनिकःसःअयाचतलुप्तः
धनस्यूतःतवअवदत्षड्
गृहेयेनअचिन्तयत्सर्वान्
चौरम्केनप्रेषयआगताः
भृत्यान्ममपश्यतुसमानोन्नतयः
मित्रअहम्स्यात्आनीताः
वीरबलस्यतेषुभविष्यतिचोरितः
यष्टिका:तेषाम्आसन्दीर्घा
सेवकान्सर्वान्अकुर्वन्गृहीतः
रात्रौसर्वेषाम्प्रकटितम्
यष्टिकाम्एता:ज्ञात:
पादयोःसर्वैःगृहीत:
धनस्यूतम्सर्वैअपराधी

समासाः।

समस्तपदम्अर्थ:समासविग्रहःसमासनाम
धनस्यूतःbag of moneyधनस्य स्यूतः।षष्ठी तत्पुरुष समास

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 सुष्ठु गृहीतः चौरः

सुष्ठु गृहीतः चौरः Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

मूल्य रुजविण्यासाठी, कौशल्यविकास तसेच मनोरंजनासाठी कथांचा परिणामकारकपणे वापर फार पूर्वीपासून होत आहे. प्रस्तुत कथेत एका चोराला पकडण्यासाठी बिरबलाने योजलेल्या युक्तीतून फक्त त्याचे चातुर्यच नव्हे तर त्याला असलेले मानवी स्वभावाचे ज्ञानही दिसून येते.

परिस्थिती अनुकूल असेपर्यंत आपल्या चुका लपवण्याचा मानवी स्वभाव असतो. या कथेतील चोराला पकडण्यासाठी बिरबल देवदत्ताच्या सहा सेवकांना काळ्या देतो आणि फक्त चोराचीच काठी बोटभर लांब होईल, अशी भीती घालतो. आपली चोरी लपविण्यासाठी खरा चोर अगोदरच काठी कापून टाकतो आणि दुसऱ्या दिवशी आखूड काठी बघून बिरबल चोराला ओळखतो.

Stories have been the medium of teaching values, skills and providing entertainment since ages. This story revolves around how Birbal used not just his cleverness, but also his knowledge of human behaviour to identify the thief.

A man always tries to hide his mistake or wrongdoing and therefore will not be at exse till he finds a way to take care of it. Birbal gave Deudutta’s six servants & stick each and said that only the thief’s stick would become longer the next day.

The real thief cut his stick so that he would not be caught. But Birbal immediately identified the thief, the one whose stick was shorter than the rest.

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 सुष्ठु गृहीतः चौरः

परिच्छेद : 1

देवदत्त: …………….. भविष्यति।

देवदत्त: नाम कोऽपि धनिकः आसीत्। एकदा तस्य धनस्यूतः लुप्तः । तस्य गृहे षड् भृत्याः आसन्। तेषु एव एक: चौरः स्यात्, इति तस्य मतम्। चौर ग्रहीतुं सः वीरबलं साहाय्यम् अयाचत । वीरबल: अवदत, “मित्र ! अद्य सायङ्काले तव सर्वान् भृत्यान् मम गृहं प्रेषय” इति। यथानिश्चितं सर्वे सेवका; वीरबलस्य गृहम् आगताः। वीरबलेन पूर्वमेव सर्वेषां कृते समानोन्नतय: यष्टिका: आनीताः । सः सेवकान् अवदत, “भोः पश्यन्तु, एताः मायायष्टिका: । तासु एका यष्टिकां स्वीकृत्य सर्वे: देवदत्तस्य गृहं गन्तव्यं , श्वः प्रभाते पुनरागन्तव्यम्। येन केनापि धनस्यूत: चोरित: स्यात् तस्य यष्टिका अङ्गुलिमात्रं दीर्घा भविष्यति।”

अनुवाद:

देवदत्त नावाचा कोणी एक श्रीमंत माणूस होता. एकदा त्याची पैशांची पिशवी (थैली) हरवली. त्यांच्या घरी सहा सेवक होते. त्यांच्यापैकीच कोणी एक चोर असेल, असे त्याचे मत होते.

चोराला पकडण्यासाठी त्याने विरबलाकडे मदत मागितली. बिरबल म्हणाला, “मित्रा, आज संध्याकाळी तुझ्या सर्व सेवकांना माझ्या घरी पाठव.” ठरल्याप्रमाणे सगळे सेवक बिरबलाच्या घरी आले. बिरबलाने अगोदरच सगळ्यांसाठी समान उंचीच्या काठ्या आणल्या होत्या.

तो सेवकांना म्हणाला, “हे बघा, या जादुई काठ्या आहेत. त्यातील एक काठी घेऊन सर्वांनी देवदत्ताच्या घरी जावे, उद्या सकाळी परत यावे. ज्या कोणाकडून पिशवी चोरली गेली असेल त्याची काठी बोटभर लांब होईल.”

There was a certain rich man name Devadutta. Once his money bag was missing. There were six servants in his house. It was his opinion that one among them would surely be the thief. He sought Birbal’s help in order to catch the thief. Birbal said, “O friend, send all your servants to my house today, in the evening.

As decided, all the servants came to Birbal’s house. Birbal had brought sticks of the same length for all of them in advance. He said to the servants, “O see, these are magical sticks.

Taking a stick among those, you all go back to Devadutta’s house and come again tomorrow morning. The stick of the one who has stolen the money bag will become longer by a finger.

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 सुष्ठु गृहीतः चौरः

परिच्छेद : 2

रात्री ………… प्रत्यर्पितवान्।

रात्री सर्वे भृत्या: सुखेन निद्राम् अकुर्वन् ऋते एकस्मात् स: अचिन्तयत्, “व: प्रात: मम चौर्य प्रकटितं भवेत्। अत: अहम् अधुना एव मम यष्टिकाम् अङ्गलिमात्रं कर्तयामि।” इति चिन्तयित्वा तथा कृत्वा सः सुखेन सुप्तः। अन्येाः लघुष्टिकां दृष्ट्वैव वीरवलेन चौर: सम्यक् ज्ञात: गृहीत: च। अपराधी भृत्य: वीरबलस्य पादयोः पतित्वा स्वस्य अपराधम् अङ्गीकृतवान् धनस्यूतं च प्रत्यर्पितवान्।

अनुवादः

रात्री एकजण वगळता सगळे सेवक शांतपणे झोपले. त्याने विचार केला, “उद्या सकाळी माझी चोरी उघड होईल (प्रकाशात येईल). म्हणून मी आताच माझी काठी बोटभर कापतो.”

असा विचार करून ठरवल्याप्रमाणे करून तो शांतपणे झोपला. दुसऱ्या दिवशी आखूड काठी पाहून बिरबलाने चोराला उत्तमरीत्या (व्यवस्थित) ओळखले आणि पकडले. अपराधी सेवकाने बिरबलाच्या पाया पडून स्वतःचा अपराध मान्य केला आणि पैशांची (थैली) परत दिली.

At night except one, all the servants slept peacefully. He thought, “Tomorrow morning my theft will be revealed. So I shall cut my stick by a finger length now itself.” Thinking that, he did so and slept peacefully.

The next day just by looking at the short stick Birbal correctly recognised and caught the thief. The guilty servant fell at Birbal’s feet and accepted his mistake and returned the money bag.

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 सुष्ठु गृहीतः चौरः

सन्धिविग्रहः

  • कोऽपि – कः + अपि।
  • पूर्वमेव – पूर्वम् + एव।
  • पुनरागन्तव्यम् – पुन: + आगन्तव्यम्।
  • केनापि – केन + अपि।
  • दृष्ट्वैव – दृष्ट्वा + एव।

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 सुष्ठु गृहीतः चौरः

समानार्थकशब्दाः

  1. धनिकः – धनी, धनाक्यः, धनवान, धनसमपत्रः, सधन:,
    इभ्यः, श्रीमान्।
  2. भृत्यः – सेवकः, परिचारकः, दासः, दासेयः, किङ्करः,
  3. चौरः – स्तेनः, तस्करः, मोषकः, पाटच्चरः।
  4. मित्रम् – सखा, वयस्यः , सुहृद्।
  5. गृहम् – गेहम्, सदनम्, निकेतनम्, वेश्म, आलयः।
  6. अवदत् – अभणत्, अकथयत्।
  7. प्रभाते – प्रात:काले।
  8. सुष्टु – सम्यक्तया।
  9. स्वीकृत्य – गृहीत्वा।
  10. भः – अन्येयुः, अपरेयुः।
  11. रात्रौ – निशायाम्।
  12. निद्रा – स्वापः, स्वपा, शयनम् सुप्तिः।
  13. अधुना – साम्पतम्, इदानीम्।
  14. दृष्ट्वा – वीक्ष्य, विलोक्य, अवलोक्य।
  15. ऋते – विना।
  16. सुप्तः – निद्रितः, निद्राधीनः।
  17. चौर्यम् – लण्ठनम्।

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 सुष्ठु गृहीतः चौरः

विरुद्धार्थकशब्दाः

  1. धनिकः × दरिद्रः, दीनः।
  2. दीर्घा × न्हस्वा
  3. आगताः × गताः, निर्गताः।
  4. भृत्यः × स्वामी।
  5. पूर्वम् × पश्चात्।
  6. स्वीकृत्य × त्यक्त्वा।
  7. श्वः × अद्य, ह्यः।
  8. मित्रम् × शत्रुः।
  9. सायङ्काले × प्रात:काले।
  10. रात्री × प्रभाते।
  11. सुखेन × चिन्तया, सचिन्तम्।
  12. निद्रा × जागृतिः।
  13. सुप्त: × जागृतः।

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 सुष्ठु गृहीतः चौरः

शब्दार्थाः

  1. धनिक – rich man – श्रीमंत
  2. धनस्यूतः – money bag – पैशांची पिशवी(थैली)
  3. भृत्याः – servants – सेवक
  4. स्यात् – would be – असेल
  5. ग्रहीतुम् – to catch – पकडण्यासाठी
  6. अयाचत – sought/asked – याचना केली
  7. अद्य – today – आज
  8. प्रेषय – send – तू पाठव
  9. गन्तव्यम – should – जावे
  10. यथानिश्चितम् – as decided – ठरवल्याप्रमाणे
  11. आगताः – came – आले
  12. पूर्वमेव – in advance – अगोदरच
  13. समानोन्नतयः – same length – समान उंचीच्या (मापाच्या)
  14. यष्टिकाः – sticks – काठ्या
  15. आनीताः – brought – आणल्या
  16. मायायष्टिकाः – magical sticks – जादुई काठ्या
  17. पुनरागन्तव्यम् – come again – पुन: यावे
  18. स्वीकृत्य – taking – स्वीकार करून, घेऊन
  19. अङ्गुलिमात्रम् – by a finger – बोटभर
  20. श्चः – tomorrow – उद्या
  21. चोरितः – stolen – चोरलेला
  22. दीर्घा – long – लांब
  23. भविष्यति – will become – होईल
  24. ऋते – except – शिवाय
  25. चौर्यम् – theft – चोरी
  26. प्रकटितं भवेत् – will be revealed – उघड होईल
  27. कर्तयामि – I shall cut – मी कापतो
  28. चिन्तयित्वा – thinking – विचार करून
  29. सुप्त: – slept – झोपला
  30. अन्येयुः – the next day – दुसऱ्या दिवशी
  31. दृष्ट्वा – looking – पाहून
  32. सम्यक् – correctly – उत्तमरीत्या
  33. ज्ञातः – recognised – ओळखला गेलेला
  34. गृहीतः – caught – पकडला गेलेला
  35. पतित्वा – falling – पडून
  36. अङ्गीकृतवान् – accepted – मान्य केला / कबूल केला
  37. प्रत्यर्पितवान् – returned – परत दिला

Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions Chapter 7 (अ) बोध, (ब) समान – विरुद्ध

Balbharti Maharashtra State Board Class 5 Hindi Solutions Sulabhbharati Chapter 7 (अ) बोध, (ब) समान – विरुद्ध Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 5 Hindi Sulabhbharati Solutions Chapter 7 (अ) बोध, (ब) समान – विरुद्ध

5th Standard Hindi Digest Chapter 7 (अ) बोध, (ब) समान – विरुद्ध Textbook Questions and Answers

(अ) बोध

1. पढो, समझो और बताओ

(ब) समान – विरुद्ध

1. पढो, और समझो

Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions Chapter 7 (अ) बोध, (ब) समान - विरुद्ध

Hindi Sulabhbharati Class 5 Solutions Chapter 7 (अ) बोध, (ब) समान – विरुद्ध Additional Important Questions and Answers

(अ) बोध

प्रश्न 1.
उचित जोड़ियाँ मिलाइए:

(अ)(ब)
1. गायक(अ) दुल्हन
2. हाथी(आ) चाची
3. अध्यापक(इ) नागिन
4. भाई(ई) हिरनी
5. लेखक(उ) गाय
6. बिलाव(ऊ) सिंहनी
7. सिंह(ए) बिल्ली
8. बैल(ऐ) लेखिका
9. हिरन(ओ) बहन
10. नाग(औ) अध्यापिका
11. चाचा(अं) हथिनी
12. दूल्हा(अ:) गायिका

उत्तर:

(अ)(ब)
1. गायक(अ:) गायिका
2. हाथी(अं) हथिनी
3. अध्यापक(औ) अध्यापिका
4. भाई(ओ) बहन
5. लेखक(ऐ) लेखिका
6. बिलाव(ए) बिल्ली
7. सिंह(ऊ) सिंहनी
8. बैल(उ) गाय
9. हिरन(ई) हिरनी
10. नाग(इ) नागिन
11. चाचा(आ) चाची
12. दूल्हा(अ) दुल्हन

Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions Chapter 7 (अ) बोध, (ब) समान - विरुद्ध

प्रश्न 2.
निम्नलिखित शब्दों के लिंग परिवर्तन कीजिए:

  1. दादा
  2. बकरा
  3. शेर
  4. लड़का
  5. छात्र
  6. मोर
  7. मामा
  8. धोबी
  9. राजा
  10. घोड़ा
  11. मुर्गा
  12. बेटा
  13. बूढ़ा
  14. गुड्डा
  15. हंस
  16. ऊँट

उत्तर:

  1. दादी
  2. बकरी
  3. शेरनी
  4. लड़की
  5. छात्रा
  6. मोरनी
  7. मामी
  8. धोबिन
  9. रानी
  10. घोड़ी
  11. मुर्गी
  12. बेटी
  13. बुढ़िया
  14. गुड़िया
  15. हंसिनी
  16. ऊँटनी

प्रश्न 3.
निम्नलिखित शब्दों में से स्त्रीलिंग व पुल्लिंग शब्द छाँटकर लिखिए।
उत्तर:

शब्दस्त्रीलिंगपुल्लिंग
1. पत्रिका, अखबारपत्रिकाअखबार
2. डॉक्टर, सेविकासेविकाडॉक्टर
3. धोबिन, रसोइयाधोबिनरसोइया
4. पिताजी, तितलीतितलीपिताजी
5. बालक, अध्यापिकाअध्यापिकाबालक
6. बकरी, कुत्ताबकरीकुत्ता
7. माली, पत्नीपत्नीमाली
8. नौकर, राजकुमारीराजकुमारीनौकर
9. सेठानी, गायकसेठानीगायक
10. नायिका पुरुषनायिकापुरुष

Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions Chapter 7 (अ) बोध, (ब) समान - विरुद्ध

प्रश्न 4.
निम्नलिखित शब्दों के बहुवचन – रूप लिखिए:

  1. पत्ता
  2. लड़का
  3. पैसा
  4. पुस्तक
  5. कुर्सी
  6. थाली
  7. वस्तु
  8. चिड़िया
  9. चिट्ठी
  10. बोतल
  11. आँख
  12. गेंद
  13. रात
  14. मेज
  15. गाय
  16. नाव
  17. पतंग
  18. बहन
  19. बात
  20. दुकान

उत्तर:

  1. पत्ते
  2. लड़के
  3. पैसे
  4. पुस्तकें
  5. कुर्सियाँ
  6. थालियाँ
  7. वस्तुएँ
  8. चिड़ियाँ
  9. चिट्ठियाँ
  10. बोतलें
  11. आँखें
  12. गेंदें
  13. रातें
  14. मेजें
  15. गायें
  16. नावें
  17. पतंगें
  18. बहनें
  19. बातें
  20. दुकानें

प्रश्न 5.
निम्नलिखित शब्द एकवचन हैं या बहुवचन? लिखिए:

  1. चुहिया
  2. फल
  3. माला
  4. मूर्तियाँ
  5. घंटा
  6. दीवारें
  7. सब्जी
  8. सड़कें
  9. घोड़ा
  10. ताला
  11. चूहे
  12. बेटा
  13. माताएँ
  14. सभा
  15. गुड़ियाँ
  16. तोता
  17. लताएँ
  18. कन्या
  19. महिलाएँ
  20. बाधा

उत्तर:

  1. एकवचन
  2. एकवचन
  3. एकवचन
  4. बहुवचन
  5. एकवचन
  6. बहुवचन
  7. एकवचन
  8. बहुवचन
  9. एकवचन
  10. एकवचन
  11. बहुवचन
  12. एकवचन
  13. बहुवचन
  14. एकवचन
  15. बहुवचन
  16. एकवचन
  17. बहुवचन
  18. एकवचन
  19. बहुवचन
  20. एकवचन

Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions Chapter 7 (अ) बोध, (ब) समान - विरुद्ध

प्रश्न 6.
उचित जोड़ियाँ मिलाइए:

(अ)(ब)
1. राखी(अ) पपीते
2. मिठाई(आ) औषधियाँ
3. रोटी(इ) पेटियाँ
4. टोपी(ई) झाड़ियाँ
5. मछली(उ) डालियाँ
6. डाली(ऊ) मछलियाँ
7. झाड़ी(ए) टोपियाँ
8. पेटी(ऐ) रोटियाँ
9. औषधि(ओ) मिठाइयाँ
10. पपीता(औ) राखियाँ

उत्तर:

(अ)(ब)
1. राखी(औ) राखियाँ
2. मिठाई(ओ) मिठाइयाँ
3. रोटी(ऐ) रोटियाँ
4. टोपी(ए) टोपियाँ
5. मछली(ऊ) मछलियाँ
6. डाली(उ) डालियाँ
7. झाड़ी(ई) झाड़ियाँ
8. पेटी(इ) पेटियाँ
9. औषधि(आ) औषधियाँ
10. पपीता(अ) पपीते

प्रश्न 7.
सही शब्द चुनकर लिखिए:

  1. सोनू निगम प्रसिद्ध ………. है। (गायक / गायिका)
  2. …………… गहने पहनती है। (स्त्री / पुरुष)
  3. कक्षा में ………….. पढ़ा रही है। (अध्यापिका / अध्यापक)
  4. मेरा ………….. पढ़ाई कर रहा है। (बेटी / बेटा)
  5. ………….. खाना खा रहे हैं। (दादाजी / दादीजी)
  6. …………… सारा दूध पी गया। (बिल्ली / बिलाव)
  7. ………….. दूध देती है। (बैल / गाय)
  8. …………… दौड़ा। (हिरन / हिरनी)
  9. मेरे ………….. आए हैं। (चाची / चाचा)
  10. ………….. कपड़े धोता है। (धोबी / धोबिन)

उत्तर:

  1. गायक
  2. स्त्री
  3. अध्यापिका
  4. बेटा
  5. दादाजी
  6. बिलाव
  7. गाय
  8. हिरन
  9. चाचा
  10. धोबी

प्रश्न 8.
सही शब्द चुनकर लिखिए:

  1. वहाँ कई …………. रखी हैं। (मेजें / मेज़)
  2. सभी …………… बंद हैं। (दुकान / दुकानें )
  3. बाहर ………….. खड़ा है। (बच्चा /बच्चे)
  4. मेरे …………गंदे हो गए। (कपड़ा / कपड़े)
  5. वहाँ …………… खड़ी हैं। (बालिकाएँ / बालिका)
  6. ………….. दौड़ रहा है। (घोड़ा / घोड़े)
  7. …………… बहती हैं। (नदियाँ / नदी )
  8. ………….. उड़ रहा है। (तोता / तोते)
  9. ………….. में दाल रखी है। (कटोरी / कटोरियाँ)
  10. …………… जा रही है। (बुढ़िया / बुढ़ियाँ)

उत्तर:

  1. मेजें
  2. दुकानें
  3. बच्चा
  4. कपड़े
  5. बालिकाएँ
  6. घोड़ा
  7. नदियाँ
  8. तोता
  9. कटोरी
  10. बुढ़िया

Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions Chapter 7 (अ) बोध, (ब) समान - विरुद्ध

प्रश्न 8.
निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित शब्दों के वचन/ लिंग बदलकर वाक्य पुन: लिखिए:
1. घोड़ा दौड़ रहा है।
घोड़े दौड़ रहे हैं।
2. वहाँ थाली रखी है।
वहाँ थालियाँ रखी हैं।
3. मामाजी आए हैं।
मामीजी आई हैं।
4. राम अच्छा गायक है।
सीता अच्छी गायिका है।

(ब) समान – विरुद्ध

प्रश्न 1.
निम्नलिखित शब्दों के समानार्थी शब्द लिखिए:

  1. केश
  2. मयूर
  3. पेड़
  4. सूर्य
  5. कृपा
  6. ध्वज
  7. खटिया
  8. गृह
  9. दर्द
  10. आँख
  11. पंछी
  12. पुष्प
  13. द्वार
  14. सवेरा
  15. अँधेरा
  16. शरीर
  17. आकाश
  18. पर्वत
  19. ईश्वर
  20. इच्छा

उत्तर:

  1. बाल
  2. मोर
  3. वक्ष
  4. सरज
  5. मेहरबानी
  6. झंडा
  7. चारपाई
  8. घर
  9. तकलीफ
  10. नयन
  11. पक्षी
  12. फूल
  13. दरवाज़ा
  14. सुबह
  15. अंधकार
  16. बदन
  17. गगन
  18. पहाड़
  19. भगवान
  20. चाह

प्रश्न 2.
निम्नलिखित शब्दों के विरुद्धार्थी शब्द लिखिए:

  1. आगे
  2. ऊपर
  3. सोना
  4. गुण
  5. जन्म
  6. भारी
  7. गरम
  8. सुखी
  9. बंद
  10. छोटा
  11. दिन
  12. कम
  13. आदान
  14. उदय
  15. परदेश

उत्तर:

  1. पीछे
  2. नीचे
  3. जागना
  4. दोष
  5. मृत्यु
  6. हल्का
  7. ठंडा
  8. दुखी
  9. खुला
  10. बड़ा
  11. रात
  12. ज्यादा
  13. प्रदान
  14. अस्त
  15. स्वदेश

Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions Chapter 7 (अ) बोध, (ब) समान - विरुद्ध

प्रश्न 3.
रिक्त स्थानों में सही विरुद्धार्थी शब्द लिखिए:

  1. मेरे कपड़े गीले नहीं,………….. हैं।
  2. मेरा घर नया नहीं, ………….. है।
  3. हलवा तीखा नहीं, ………….. होता है।
  4. वह स्वदेश में नहीं, …………… में काम करता है।
  5. यह सच नहीं, …………… है।

उत्तर:

  1. सूखे
  2. पुराना
  3. मीठा
  4. विदेश
  5. झूठ

प्रश्न 4.
उचित जोड़ियाँ मिलाइए:

(अ)(ब)
1. बाग(अ) प्यार
2. चतुर(आ) जल
3. चमक(इ) स्वच्छ
4. तालाब(ई) दिवस
5. दिन(उ) सरोवर
6. निर्मल(ऊ) ज्योति
7. पानी(ए) चालाक
8. प्रेम(ऐ) बगीचा

उत्तरः

(अ)(ब)
1. बाग(ऐ) बगीचा
2. चतुर(ए) चालाक
3. चमक(ऊ) ज्योति
4. तालाब(उ) सरोवर
5. दिन(ई) दिवस
6. निर्मल(इ) स्वच्छ
7. पानी(आ) जल
8. प्रेम(अ) प्यार

(अ) बोध, (ब) समान – विरुद्ध Summary in Hindi

पाठ का परिचयः

प्रस्तुत पाठ का उद्देश्य विद्यार्थियों को वचन एवं लिंग बोधक शब्दों से परिचित कराना है । जिस शब्द से किसी एक व्यक्ति, एक वस्तु का बोध हो, उसे एकवचन कहते हैं। जैसे – बिल्ली, लड़की, लड़का। जिस शब्द से एक से अधिक व्यक्ति तथा वस्तु का बोध हो, उसे बहुवचन कहते हैं। जैसे – बिल्लियाँ, लड़कियाँ, लड़के।

Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions Chapter 7 (अ) बोध, (ब) समान - विरुद्ध

शब्दार्थ:

1. समानार्थी – similar, synonyms
2. विरुद्धार्थी – opposites, antonyms

Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions Chapter 10 गड़ा धन

Balbharti Maharashtra State Board Class 5 Hindi Solutions Sulabhbharati Chapter 10 गड़ा धन Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 5 Hindi Sulabhbharati Solutions Chapter 10 गड़ा धन

5th Standard Hindi Digest Chapter 10 गड़ा धन Textbook Questions and Answers

1. सुनो, समझो और उत्तर लिखो:

प्रश्न (क)
रामदीन परेशान क्यों था?
उत्तर:
रामदीन अपने बेटों के अल्हड़पन से परेशान था।

Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions Chapter 10 गड़ा धन

प्रश्न (ख)
तीर्थयात्रा पर निकलते समय रामदीन ने बेटों से क्या कहा?
उत्तर:
रामदीन ने बेटों से कहा, “मैंने खेत में धन गाड़कर छिपा रखा है। जरूरत पड़ने पर उसे निकालकर उपयोग कर लेना।”

प्रश्न (ग)
चारों भाइयों को पिताजी की कौन-सी बात याद आई?
उत्तर:
चारों भाइयों को याद आया कि पिताजी ने कहा था, ज़रूरत के समय खेत में से गड़ा धन निकाल लेना।

प्रश्न (घ)
चारों भाइयों के मन में उत्साह कब जागा?
उत्तर:
खेत में नन्हें-नन्हें अंकुर देखकर चारों भाइयों के मन में उत्साह जागा।

Hindi Sulabhbharati Class 5 Solutions Chapter 10 गड़ा धन Additional Important Questions and Answers

1. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर लिखिएः

प्रश्न 1.
क्या आप घर के कामों में अपनी माँ की सहायता करते हैं?
उत्तर:
हाँ, मैं घर के कामों में अपनी माँ की सहायता करता हूँ।

Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions Chapter 10 गड़ा धन

प्रश्न 2.
आपके कितने मित्र हैं? क्या आप उनकी मदद करते हैं?
उत्तर:
मेरे चार मित्र हैं। हाँ, मैं उनकी मदद करता/करती हूँ।

प्रश्न 3.
खेती के लिए किन-किन साधनों की आवश्यकता होती है?
उत्तर:
खेती के लिए खाद, हल, बैल इत्यादि की आवश्यकता होती है।

प्रश्न 4.
हमें अनाज कहाँ से प्राप्त होता है?
उत्तर:
हमें अनाज खेतों से प्राप्त होता है।

प्रश्न 5.
फसल किसे कहते हैं?
उत्तर:
खेत में बीज बोने के बाद जो पौधे तैयार होते हैं, उन्हें काटने के बाद जो अनाज प्राप्त होता है, वह फसल कहलाती है।

प्रश्न 6.
चावल के बीज को क्या कहते हैं?
उत्तर:
चावल के बीज को धान कहते हैं।

निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर लिखिए:

प्रश्न 1.
किसान रामदीन कौन-से गाँव का था?
उत्तर:
किसान रामदीन सुंदरपुर गाँव का था।

उचित विकल्प चुनकर रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए:

प्रश्न 1.
उचित विकल्प चुनकर रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए:

  1. रामदीन नामक एक ………… रहता था। (किसान/व्यापारी)
  2. उसके चारों बेटे ……………थे। (परिश्रमी/आलसी)
  3. उसे हमेशा बेटों के …………… की चिंता सताया करती थी। (भविष्य/पढ़ाई)
  4. हम दूर …………… पर जा रहे हैं। (तीर्थयात्रा/सैर)
  5. जीवन में ………….. के बिना कुछ भी संभव नहीं (परिश्रम/पैसे)

उत्तर:

  1. किसान
  2. आलसी
  3. भविष्य
  4. तीर्थयात्रा
  5. परिश्रम

Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions Chapter 10 गड़ा धन

निम्नलिखित वाक्यों के सामने सही ✓ अथवा गलत ✗ के निशान लगाइए:

प्रश्न 1.
निम्नलिखित वाक्यों के सामने सही ✓ अथवा गलत ✗ के निशान लगाइए:

  1. रामदीन स्वयं तो बहुत परिश्रमी था।
  2. रामदीन अपने बेटों के सच्चेपन से परेशान था।
  3. बेटे पिताजी की तीर्थयात्रा की बात सुनकर नाराज़ हुए।
  4. खेत में नन्हें-नन्हें अंकुर निकल आए।
  5. फसल बहुत अच्छी नहीं हुई।

उत्तर:

प्रश्न 5.
पाठ के आधार पर निम्नलिखित वाक्यों में उचित विराम चिह्न लगाइए:

  1. वे चारों अपने घर लौट रहे थे
  2. तुम सब थके हुए क्यों हो
  3. अब तुम्हें खेत में गड़े धन का राज़ समझ में आ गया होगा
  4. हाँ पिताजी
  5. जीवन में परिश्रम के बिना कुछ भी संभव नहीं है

उत्तर:

  1. वे चारों अपने घर लौट रहे थे।
  2. “तुम सब थके हुए क्यों हो?”
  3. “अब तुम्हें खेत में गड़े धन का राज़ समझ में आ गया होगा।”
  4. “हाँ, पिता जी!”
  5. “जीवन में परिश्रम के बिना कुछ भी संभव नहीं है।”

Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions Chapter 10 गड़ा धन

निम्नलिखित शब्दों से वाक्य बनाइए:

प्रश्न 1.
परिश्रम
उत्तर:
हमें परिश्रम करना चाहिए।

प्रश्न 2.
चिंता
उत्तर:
बच्चों को परीक्षा की चिंता होती है।

प्रश्न 3.
निराश
उत्तर:
कम अंक देखकर निराश मत होना।

प्रश्न 4.
उदास
उत्तर:
कम अंक आने पर राजू उदास हो गया।

प्रश्न 5.
धन्यवाद
उत्तर:
रास्ता दिखाने के लिए बहुत-बहुत धन्यवाद।

एक वाक्य में उत्तर लिखिए:

प्रश्न 1.
किसान का नाम क्या था?
उत्तर:
किसान का नाम रामदीन था।

प्रश्न 2.
किसान के कितने बेटे थे?
उत्तर:
किसान के चार बेटे थे।

प्रश्न 3.
किसान को किस बात की चिंता थी?
उत्तर:
किसान को बेटों के भविष्य की चिंता थी।

Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions Chapter 10 गड़ा धन

प्रश्न 4.
किसान के बेटे कैसे थे?
उत्तर:
किसान के बेटे आलसी थे।

प्रश्न 5.
रामदीन और उसकी पत्नी ने कहाँ जाने का विचार किया?
उत्तर:
रामदीन और उसकी पत्नी ने तीर्थयात्रा पर जाने का विचार किया।

प्रश्न 6.
रामदीन के जाने के बाद घर की क्या हालत हुई?
उत्तर:
बेटों के पास का धन और अनाज खतम हो गया।

प्रश्न 7.
हरिनाथ ने रामदीन के बेटों को क्या सलाह दी?
उत्तर:
हरिनाथ ने कहा, “तुम लोगों ने खेत खोद दिया है, अब उसमें बीज भी बो दो।”

प्रश्न 8.
खाली जगह भरिए:

  1. खेत में नन्हें नन्हें …………… निकल आए।
  2. ………….बहुत अच्छी हुई।
  3. ………………… को धन्यवाद दिया।

उत्तर:

  1. अंकुर
  2. फसल
  3. हरिनाथ काका

किसने किससे कहा?

प्रश्न 1.
“हम दूर तीर्थयात्रा पर जा रहे हैं।”
उत्तर:
रामदीन ने अपने बेटों से कहा।

Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions Chapter 10 गड़ा धन

प्रश्न 2.
“तुम सब थके हुए क्यों हो?”
उत्तर:
हरिनाथ काका ने रामदीन के बेटों से कहा।

प्रश्न 3.
“अब तुम्हें खेत में गड़े धन का राज़ समझ में आ गया होगा।”
उत्तर:
रामदीन ने अपने बेटों से कहा।

प्रश्न 4.
“परिश्रम से ही धन पाया जा सकता है।”
उत्तर:
रामदीन के बेटों ने रामदीन से कहा।

प्रश्न 5.
विभिन्न फसलों के नाम लिखिए:
उत्तर:
बाजरा, जौ, ज्वार, मक्का, चावल, गेहूँ, चना, ग्वार, मूंग, मसूर, मटर, गन्ना, सेब, लालमिर्च, छोटी इलायची, तरबूज, टमाटर, मूली, प्याज, भिंडी आदि।

व्याकरण:

प्रश्न 1.
निम्नलिखित शब्दों के समानार्थी शब्द लिखिए:

  1. गाँव
  2. परिश्रमी
  3. सुबह

उत्तर:

  1. ग्राम
  2. मेहनती
  3. प्रात:

प्रश्न 2.
निम्नलिखित शब्दों के विलोम शब्द लिखिए:

  1. परिश्रमी
  2. इधर
  3. परेशान
  4. दिन
  5. खुशी
  6. सुबह
  7. सामान्य
  8. समाप्त
  9. अच्छी
  10. बेचना

उत्तर:

  1. आलसी
  2. उधर
  3. निश्चित
  4. रात
  5. दुख
  6. शाम
  7. असामान्य
  8. शुरू
  9. बुरी
  10. खरीदना

Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions Chapter 10 गड़ा धन

प्रश्न 3.
लिंग बदलिए:

  1. बेटा
  2. माता
  3. भाई
  4. बूढ़ा

उत्तर:

  1. बेटी
  2. पिता
  3. बहन
  4. बूढ़ी

प्रश्न 4.
वचनं बदलिए:

  1. बेटा
  2. बूढ़ा
  3. फसल

उत्तर:

  1. बेटे
  2. बूढ़े
  3. फसलें

प्रश्न 5.
पाठ में आए विराम चिह्नों के नाम लिखिए:

  1. “ ”
  2. !
  3. ?

उत्तर:

  1. दोहरा उद्धरण चिह्न।
  2. विस्मय सूचक चिह्न।
  3. प्रश्नवाचक चिह्न।

गड़ा धन Summary in Hindi

कहानी का सारांश:

प्रस्तुत कहानी में बताया गया है कि मेहनत कभी बेकार नहीं जाती। मेहनत करने वालों को सफलता ज़रूर मिलती है। मेहनत ही हमारा सच्चा धन होता है। जीवन में मेहनती बनो।

Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions Chapter 10 गड़ा धन

शब्दार्थ:

  1. गाँव – कस्बा, छोटी बस्ती (village)
  2. किसान – खेती करनेवाला (farmer)
  3. परिश्रम – मेहनत (hard work)
  4. आलसी – सुस्त, निकम्मा (lazy)
  5. चिंता – फिक्र, व्याकुलता (tension)
  6. उपाय – युक्ति (idea)
  7. तीर्थयात्रा – पवित्र स्थान की यात्रा (pilgrimage)
  8. खुदाई – खोदना (digging)
  9. निराश – उदास (disappointed)
  10. हताश – दुखी (hopeless)
  11. अंकुर – बीज का फलना-फूलना (flower seeds)
  12. निराई – फसल के बीच से फालतू घास, कचरा साफ करना (weeding)
  13. गप्पे – इधर-उधर की फालतू बातें करना (gossip)
  14. अल्हड़ – सीधा – सादा (innocent)
  15. भविष्य – आनेवाला कल (future)
  16. झिझकना – डरते हुए बोलना (hesitate)

Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions Chapter 13 पहचान हमारी – भाग (२)

Balbharti Maharashtra State Board Class 5 Hindi Solutions Sulabhbharati Chapter 13 पहचान हमारी – भाग (२) Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 5 Hindi Sulabhbharati Solutions Chapter 13 पहचान हमारी – भाग (२)

5th Standard Hindi Digest Chapter 13 पहचान हमारी – भाग (२) Textbook Questions and Answers

1. देखो और सुनो

प्रश्न 1.
देखो और सुनो

Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions Chapter 13 पहचान हमारी - भाग (२)

Hindi Sulabhbharati Class 5 Solutions Chapter 13 पहचान हमारी – भाग (२) Additional Important Questions and Answers

प्रश्न 1.
निम्नलिखित शब्दों को वर्णक्रम के अनुसार लिखिए:

  1. गढ़
  2. कैकेयी
  3. खरबूजा
  4. घड़ी
  5. एक
  6. ऐनक
  7. औरत
  8. झरना
  9. छाता
  10. टमटम

उत्तर:

  1. एक
  2. ऐनक
  3. औरत
  4. कैकेयी
  5. खरबूजा
  6. गढ़
  7. घड़ी
  8. छाता
  9. झरना
  10. टमटम

प्रश्न 2.
निम्नलिखित शब्दों में से भिन्न शब्द पर गोला बनाइए:

  1. कैकेयी, वैदेही, कैनेडी, कचौड़ी
  2. अचरज, अनपढ़, कुतुहल, जगमग
  3. काला, पपीता, ताला, माला
  4. जल, चौकोन, नल, हल
  5. तौल, दौड़, झाड़, प्रौढ़

उत्तर:

  1. कचौड़ी
  2. कुतुहल
  3. पपीता
  4. चौकोन
  5. झाड़

प्रश्न 3.
उचित जगहों पर अनुस्वार (-) और विसर्ग (:) लगाइए:

  1. गगा
  2. झडा
  3. नम
  4. रग

उत्तर:

  1. छ:
  2. गंगा
  3. झंडा
  4. नमः
  5. रंग

Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions Chapter 13 पहचान हमारी - भाग (२)

प्रश्न 4.
अर्थपूर्ण शब्द बनाइए:

  1. नी ढ़ ओ
  2. र झ ना
  3. न ज हि स
  4. ज्ञा त अ
  5. त चा क
  6. पी ता प

उत्तर:

  1. ओढ़नी
  2. झरना
  3. सहिजन
  4. अज्ञात
  5. चातक
  6. पपीता

प्रश्न 5.
निम्नलिखित चित्रों की उनके नाम के साथ जोड़ियाँ मिलाइए:
Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions Chapter 13 पहचान हमारी - भाग (२) 1
उत्तर:

  1. ऑक्टोपस – ख
  2. अँगूठी – ग
  3. श्रवणयंत्र – क
  4. धनादेश – च
  5. अंडा – घ
  6. कंधा – ङ

प्रश्न 6.
रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए:

  1. ……………… तपस्या करते हैं।
  2. मुझ पर ………………………. करो।
  3. घर के पास एक ………………. है।
  4. ………………. यहाँ पर बैठिए।

उत्तर:

  1. ऋषि
  2. कृपा
  3. वृक्ष
  4. कृपया

Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions Chapter 13 पहचान हमारी - भाग (२)

प्रश्न 7.
निम्नलिखित शब्दों का उपयोग करके अर्थपूर्ण वाक्य बनाइए:
Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions Chapter 13 पहचान हमारी - भाग (२) 2
उत्तर:

  1. घर जा
  2. फल खा
  3. पानी आया
  4. पानी भर
  5. गढ़ पर चढ़
  6. नल पर आ
  7. गढ़ पर मत चढ़
  8. खाना ला
  9. ऊपर चढ़
  10. मत आ

प्रश्न 8.
निम्नलिखित में से सही शब्द को चुनकर लिखिए:

  1. वृक्ष, वृश, वृष
  2. सूरय, सूर्य, सुरय
  3. ओरत, आरत, औरत
  4. पैसा, पेसा, पसा
  5. गुबारा, गुब्बारा, गुबर

उत्तर:

  1. वृक्ष
  2. सूर्य
  3. औरत
  4. पैसा
  5. गुब्बारा

Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions Chapter 13 पहचान हमारी - भाग (२)

प्रश्न 9.
कोष्ठक में से चुनकर, चित्र पहचानकर उनके नाम लिखिए: (मेज, तिलचट्टा, घर, अमरुद, साँप, छत्ता)
Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions Chapter 13 पहचान हमारी - भाग (२) 3
Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions Chapter 13 पहचान हमारी - भाग (२) 4
उत्तर:

  1. छत्ता
  2. घर
  3. साँप
  4. तिलचट्टा
  5. टेबल
  6. अमरूद

Maharashtra Board Class 5 Marathi Solutions Chapter 26 पतंग

Balbharti Maharashtra State Board Class 5 Marathi Solutions Sulabhbharati Chapter 26 पतंग Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 5 Marathi Sulabhbharati Solutions Chapter 26 पतंग

5th Standard Marathi Digest Chapter 26 पतंग Textbook Questions and Answers

1. एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

प्रश्न (अ)
सूर्य मावळण्याच्या वेळेस ढगांवर कोणता रंग दिसतो?
उत्तरः
सूर्य मावळण्याच्या वेळेस ढगांवर लाल पिवळसर रंग दिसतो.

Maharashtra Board Class 5 Marathi Solutions Chapter 26 पतंग

प्रश्न (आ)
पतंग कोणासारखे तरंगतात?
उत्तर:
आभाळात पंख पसरून उडणाऱ्या पाखरांप्रमाणे पतंग तरंगतात.

2. विरुद्ध अर्थाचे शब्द माहीत करून घ्या. लिहा.

प्रश्न 1.
विरुद्ध अर्थाचे शब्द माहीत करून घ्या. लिहा.
(अ) चढणे
(आ) ओढणे
(इ) मावळणे
(ई) मऊ
(उ) चांगला
(ऊ) भराभर
उत्तर:
(अ) उतरणे
(२) ढकलणे
(इ) उगवणे
(ई) कडक
(उ) वाईट
(ऊ) हळूहळू

3. खालील शब्दांना ‘सर’ शब्द जोडून नवीन शब्द तयार करा व लिहा.

प्रश्न 1.
खालील शब्दांना ‘सर’ शब्द जोडून नवीन शब्द तयार करा.
उदा., पिवळा – पिवळसर.

  1. काळा
  2. निळा
  3. लाल

उत्तर:

  1. काळसर
  2. निळसर
  3. लालसर

Maharashtra Board Class 5 Marathi Solutions Chapter 26 पतंग

4. मोकळ्या जागी कवितेतील योग्य शब्द लिहा व या कडव्याचा अर्थ समजून घ्या.

1. जशी ……………… आभाळात,
…………………….. पसरुनी तरंगतात,
दिसतिल तैसे ……………….. रंगित,
खेळ किती …………….!
उत्तर:
1. पाखरे, पंख, पतंग, चांगला

5. तुम्हांला आवडणाऱ्या पाच खेळांची नावे सांगा.

प्रश्न 1.
तुम्हांला आवडणाऱ्या पाच खेळांची नावे सांगा.
उत्तरः

  1. लंगडी
  2. क्रिकेट
  3. खोखो
  4. कबड्डी
  5. फुटबॉल.

6. हे शब्द असेच लिहा.

प्रश्न 1.
हे शब्द असेच लिहा.
झुळझुळ, रीळ, पिवळसर, पतंग, रंगित.

7. खालील शब्द वाचा. असे आणखी शब्द लिहा.

प्रश्न 1.
खालील शब्द वाचा. असे आणखी शब्द लिहा.
(अ) पळापळ, रडारड, पडापड़,
(अ) मऊमऊ, वरवर, कळकळ,
(इ) रडतखडत, हसतखेळत, वाजतगाजत,
उत्तरः
(अ) धडाधड, पटापट
(आ) कटकट, झुळूझुळू, फडफड, सरसर, करकर
(इ) अटकमटक, पडतसडत

8. समान अक्षराने शेवट होणारे कवितेतील शब्द लिहा.

प्रश्न 1.
समान अक्षराने शेवट होणारे कवितेतील शब्द लिहा.
उत्तरः
(अ) मावळतीचा – मजेचा
(अ) रोवूनी – ओढुनि, चढुनी
(इ) बरोबर – भराभर
(ई) आभाळात – तरंगतात

9. गोलातील शब्द जोडून वाक्ये बनवा.

प्रश्न 1.
गोलातील शब्द जोडून वाक्ये बनवा.
उदा., चेंडू झेलणे.
वाक्ये: 1. मी चेंडू झेलतो.
2. शिवानी चेंडू झेलते.
Maharashtra Board Class 5 Marathi Solutions Chapter 26 पतंग 1
उत्तरः

  1. त्याने चेंडू विकत घेतला.
  2. मी चेंडू विकला.
  3. गणूने चेंडू फेकला.
  4. गणूने चेंडू टाकला.
  5. रामने चेंडू झेलला.
  6. श्यामने चेंडू उचलला.
  7. आम्ही चेंडू उडवला.
  8. त्यांनी चेंडू पकडला.

Maharashtra Board Class 5 Marathi Solutions Chapter 26 पतंग

वाचा. लक्षात ठेवा:

घराच्या छतावर उभे राहून पतंग उडवू नका. मोकळ्या मैदानात पतंग उडवा. काटलेला पतंग पकडण्यासाठी रस्त्यावर धावू नका. अवघड ठिकाणी चढू नका.

Marathi Sulabhbharati Class 5 Solutions Chapter 26 पतंग Additional Important Questions and Answers

प्रश्न 1.
एका शब्दात उत्तरे लिहा.

  1. मावळतीचा रंग कशावर आला आहे?
  2. सुरुवात कशी करू?
  3. वाऱ्यावर काय चढवावेत?
  4. वाळू कशी आहे?
  5. झटका कसा देऊ?
  6. पतंगाला कशाची गरज नाही?
  7. आभाळात कोण आहेत?
  8. पतंग कसे आहेत?

उत्तरः

  1. ढगांवर
  2. बरोबर
  3. पतंग
  4. मऊमऊ
  5. दोरा ओढून
  6. पंखांची
  7. पाखरे
  8. रंगीत

एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
नदीकाठचा वारा कसा वाहतो आहे?
उत्तर:
नदीकाठचा वारा झुळझुळ वाहतो आहे.

Maharashtra Board Class 5 Marathi Solutions Chapter 26 पतंग

प्रश्न 2.
नदीकाठच्या बाजूला काय आहे?
उत्तर:
नदीकाठच्या बाजूला डोंगरमळा आहे.

प्रश्न 3.
पतंग कोणाला भेटायला जात आहे?
उत्तर:
पतंग ढगांना भेटायला जात आहे.

प्रश्न 4.
पतंगाला कोणती उपमा दिली आहे?
उत्तर:
पतंगाला उडणाऱ्या पाखरांची उपमा दिली आहे.

प्रश्न 5.
‘पतंग’ या कवितेचे कवी कोण आहेत?
उत्तर:
पतंग’ या कवितेचे कवी ‘अ. ज्ञा. पुराणिक’ आहेत.

कविता पूर्ण करा.

प्रश्न 1.
रंग ढगांवर ……………………… डोंगरमळा
उत्तर:
रंग ढगांवर मावळतीचा,
लाल पिवळसर किती मजेचा,
झुळझुळ वारा नदीकाठचा.
बाजुस डोंगरमळा.

प्रश्न 2.
करू चला ……………. भेटायला
उत्तर:
करू चला सुरवात बरोबर,
सोडा सोडा रीळ भराभर,
पतंग चढवा हे वाऱ्यावर
ढगांस भेटायला.

प्रश्न 3.
खालील शब्दांना कवितेत कोणते शब्द आले आहेत ते सांगा.
उत्तरः

  1. आकाश – आभाळ
  2. हवेत उडणे – तरंगणे
  3. मंद वारा – झुळझुळ वारा
  4. सूर्यास्त – मावळती
  5. मित्रांनो – गड्यांनो
  6. पक्षी – पाखरे
  7. त्याला – त्याजला

Maharashtra Board Class 5 Marathi Solutions Chapter 26 पतंग

प्रश्न 4.
रिकाम्या जागी कवितेतील योग्य शब्द लिहा.
मउमउ ………………. पाय रोवुनी,
……………………. झटका दोरा ओढुनि,
………………….. जातिल वर वर चढुनी,
पंख नको ………………………………
उत्तर:
वाळुत, देऊ, पतंग, त्याजला

व्याकरण व भाषाभ्यास:

प्रश्न 1.
समानार्थी शब्द लिहा.

  1. ढग
  2. मजा
  3. वारा
  4. नदी
  5. डोंगर
  6. वाळू
  7. पंख
  8. आभाळ
  9. चांगला

उत्तरः

  1. मेघ
  2. मौज
  3. वात, वायू
  4. सरिता
  5. गिरी
  6. रेती
  7. पर
  8. नभ
  9. छान

प्रश्न 2.
विरुद्धार्थी शब्द लिहा.

  1. सुरुवात
  2. बरोबर
  3. वर
  4. रंगीत

उत्तर:

  1. शेवट
  2. चूक
  3. खाली
  4. रंगहीन

Maharashtra Board Class 5 Marathi Solutions Chapter 26 पतंग

प्रश्न 3.
खाली एक षट्कोन दिला आहे. षट्कोनाच्या मधोमध एक शब्द दिला आहे व बाहेर त्या शब्दाशी संबंधित क्रियापदे दिली आहेत. त्या क्रियापदाचे योग्य रूप वापरून व गोलातील शब्द वापरून वाक्य बनवा.
Maharashtra Board Class 5 Marathi Solutions Chapter 26 पतंग 2
उत्तर:

  1. ती कविता लिहिते.
  2. कौस्तुभने कविता सादर केली.
  3. दर्शनने कविता ऐकवली.
  4. सुषीने कविता गायली.
  5. हेमलाने कविता पाठ केली.
  6. अर्चनाला कविता स्फुरली.
  7. गीतने कविता रचली.
  8. आम्ही कविता वाचली.

प्रश्न 4.
‘प’ या अक्षरापासून तयार होणारे शब्द लिहा.
उत्तर:
पतंग, पंगत, परात, पगार, पवन, पक्षी, पर्वत

पतंग Summary in Marathi

पदयपरिचय:

‘पतंग’ या कवितेत पतंग उडवण्याच्या खेळाचे रंजक वर्णन कवीने केले आहे. मुलांना हा खेळ खेळताना आलेला अनुभव कवीने वर्णन केला आहे.

Maharashtra Board Class 5 Marathi Solutions Chapter 26 पतंग

शब्दार्थ:

  1. गड्यांनो – मित्रांनो (friends)
  2. मावळती – सूर्य अस्ताला जाणे (sunset)
  3. मजा – मौज (fun)
  4. झुळझुळ – मंदपणे (gently)
  5. डोंगरमळा – डोंगराभोवतीचा सपाट भूप्रदेश (the tract around or along a hill)
  6. ढग – मेघ (clouds)
  7. मऊ – नरम (soft)
  8. रीळ – (roller)
  9. रोवणे – खुपसणे (to plant)
  10. झटका – जोरदार तडाखा (a smart blow)
  11. पाखरे – छोटे पक्षी (a birdie)
  12. वाळू – रेती (sand)

Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions Chapter 1 गाँव और शहर

Balbharti Maharashtra State Board Class 5 Hindi Solutions Sulabhbharati Chapter 1 गाँव और शहर Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 5 Hindi Sulabhbharati Solutions Chapter 1 गाँव और शहर

5th Standard Hindi Digest Chapter 1 गाँव और शहर Textbook Questions and Answers

1. देखो और बताओ

प्रश्न 1.
देखो और बताओ

Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions Chapter 1 गाँव और शहर

Hindi Sulabhbharati Class 5 Solutions Chapter 1 गाँव और शहर Additional Important Questions and Answers

पाठ्यपुस्तक : पृष्ठ 26 और 27 के चित्र को देखकर निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक शब्द में दीजिए:

प्रश्न 1.
पृष्ठ क्र.26 के चित्र में कहाँ का दृश्य दिखाया गया है?
उत्तर:
गाँव।

प्रश्न 2.
पृष्ठ क्र.27 पर कहाँ का चित्र दिखाई दे रहा है?
उत्तर:
शहर।

प्रश्न 3.
गाँव के चित्र में यातायात के कितने साधन दिखाए गए हैं?
उत्तर:
तीन।

प्रश्न 4.
गाँव के चित्र में दिखाए गए विद्यालय का नाम क्या है?
उत्तर:
समता।

Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions Chapter 1 गाँव और शहर

प्रश्न 5.
कूड़ादान किसके सामने रखा है?
उत्तर:
कूड़ादान विद्यालय के सामने रखा है।

प्रश्न 6.
चित्र में यातायात के कौन-कौन से साधन दिखाए गए हैं?
उत्तर:
चित्र में यातायात के तीन साधन दिखाये गए हैं – साइकिल, बैलगाड़ी, ट्रैक्टर।

प्रश्न 7.
घर में सभी कैसे कार्य कर रहे हैं?
उत्तर:
घर में सभी मिलजुलकर कार्य कर रहे हैं।

प्रश्न 8.
क्या यह एक प्रगतिशील गाँव का चित्र है? कैसे?
उत्तर:
हाँ, क्योंकि गाँव में विद्यालय है, बिजली की व्यवस्था है।

प्रश्न 9.
क्या गाँव में हरियाली है? कैसे?
उत्तर:
हाँ, जहाँ-जहाँ ज़रूरी है; वहाँ पेड़ लगे हैं। हरी घास भी है।

पाठ्यपुस्तक : पृष्ठ क्र. 26 एवं 27 को देखकर निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर दीजिए:

प्रश्न 1.
पाठशाला की ओर कितने बच्चे जा रहे हैं?
उत्तर:
पाँच।

Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions Chapter 1 गाँव और शहर

प्रश्न 2.
चित्र में कितनी बकरियाँ दिख रही हैं?
उत्तर:
दो।

प्रश्न 3.
कुएँ के पास क्या रखा है?
उत्तर:
मटके।

प्रश्न 4.
विद्यालय के परिसर में बच्चे किससे खेल रहे हैं?
उत्तर:
गेंद से।

प्रश्न 5.
मुर्गी के चूज़े कितने हैं?
उत्तर:
दो।

प्रश्न 6.
चित्र में कुल कितने प्रकार के जानवर हैं?
उत्तर:
चार।

प्रश्न 7.
साइकिल कौन चला रहा है?
उत्तर:
एक आदमी।

प्रश्न 8.
पहिए से कौन खेल रहा है?
उत्तर:
छोटा लड़का।

प्रश्न 9.
चित्र में कुल कितनी औरतें हैं?
उत्तर:
आठ।

Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions Chapter 1 गाँव और शहर

प्रश्न 10.
चित्र में कुल कितने आदमी हैं?
उत्तर:
तीन।

प्रश्न 11.
चित्र में कुल कितने बच्चे हैं?
उत्तर:
पन्द्रह।

प्रश्न 12.
शहर के चित्र में दिखाए गए यातायात के साधनों के नाम बताइए।
उत्तर:
बस, रिक्शा, कार, स्कूटर।

प्रश्न 13.
गाँव के चित्र में कौन-कौन से जानवर दिखाई दे रहे हैं?
उत्तर:
मुर्गी, कुत्ता, बकरियाँ तथा बैल।

प्रश्न 14.
गाँव के चित्र में कौन-से वाक्य लिखे हुए है?
उत्तर:
गाँव-शहर की प्रगति, देश की उन्नति तथा स्वच्छ ग्राम, स्वस्थ ग्राम । लिखा हुआ है।

प्रश्न 15.
शहर के चित्र में कौन-से वाक्य लिखे हुए है?
उत्तर:
शुद्ध हवा-पानी का तंत्र, स्वस्थ जीवन का मंत्र, अनुशासन के साथ देश का विकास तथा स्वच्छ नगर, सुंदर नगर।

Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions Chapter 1 गाँव और शहर

प्रश्न 16.
गाँव में किस तरह के घर हैं?
उत्तर:
गाँव में कच्चे घर बने हुए हैं।

प्रश्न 17.
गाँव में लोग किस प्रकार के घरों में रहते हैं?
उत्तर:
शहर में लोग सीमेंटवाले पक्के घरों तथा बड़ी-बड़ी इमारतों में रहते हैं।

3. निम्नलिखित वाक्यों के सामने सही ✓ या गलत ✗ का निशान लगाइए:

प्रश्न 3.
निम्नलिखित वाक्यों के सामने सही ✓ या गलत ✗ का निशान लगाइए:

  1. हमें यहाँ-वहाँ कचरा फेंकना चाहिए।
  2. शहर में लोग कच्चे घरों में रहते हैं।
  3. गाँव में पेड़-पौधे अधिक होते हैं, जिससे वातावरण स्वच्छ व शीतल रहता है।
  4. गाँव के चित्र में बिजली के खंभे नहीं हैं।
  5. शहर में अधिक यातायात साधनों का उपयोग होता है।

उत्तर:

प्रश्न 4.
कोष्ठक में से उचित शब्द चुनकर चित्रों के नीचेलिखिए:
(बैलगाड़ी, ट्रैक्टर, कुआँ, साइकिल, हल, बैल)
Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions Chapter 1 गाँव और शहर 1
उत्तर:

  1. बैलगाड़ी
  2. ट्रैक्टर
  3. कुआँ
  4. साइकिल
  5. हल
  6. बैल

प्रश्न 5.
खाली जगह भरिए:

  1. ………….. की प्रगति,
    ………….. की उन्नति।
  2. ………….. ग्राम, ………….. ग्राम।
  3. शुद्ध ………….., …………… का तंत्र,
    ………………….. जीवन का मंत्र।
  4. ………….. के साथ देश का ………….. हो ।
  5. गाँव हो या शहर, दोनों को ………….. रखना ज़रूरी है।
  6. शहरों में कूड़ा फेंकने के लिए जगह-जगह
    …………………….. रखे जाते हैं।
  7. गाड़ियों के अनुशासन के लिए …………………
    ………….. होते हैं।
  8. राहगीरों को सड़क पार करने के लिए
    ………… बनाए होते हैं।
  9. चौराहों पर …………………. लगे होते हैं।

उत्तर:

  1. गाँव – शहर, देश
  2. स्वच्छ, स्वस्थ
  3. हवा पानी, स्वस्थ
  4. अनुशासन, विकास
  5. स्वच्छ
  6. कूड़ेदान
  7. ट्रैफिक सिग्नल
  8. ज़ेब्रा क्रॉसिंग
  9. फव्वारे

Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions Chapter 1 गाँव और शहर

सही विकल्प चुनकर लिखिए:

प्रश्न 1.
गाँव में यातायात के साधन
(अ) कम होते हैं।
(आ) अधिक होते हैं।
उत्तर:
कम होते हैं।

प्रश्न 2.
गाँव में लोग समय कैसे बिताते हैं?
(अ) एक – दूसरे के साथ बैठकर बातचीत करके।
(आ) दूरदर्शन देखकर।
उत्तर:
एक – दूसरे के साथ बैठकर बातचीत करके।

प्रश्न 3.
गाँव के लोग ज्यादातर स्वस्थ होते हैं, क्योंकि
(अ) वे पौष्टिक आहार खाते हैं।
(आ) दो-चार दिन खाना ही नहीं खाते हैं।
उत्तर:
वे पौष्टिक आहार खाते हैं।

प्रश्न 4.
गाँव के लोग कैसे होते हैं?
(अ) मिलनसार
(आ) झगड़ालू
उत्तर:
मिलनसार

प्रश्न 5.
शहर के लोगों का जीवन कैसा होता है?
(अ) व्यस्त
(आ) आलसी
उत्तर:
व्यस्त

प्रश्न 6.
शहर के लोगों के पास जानकारी क्यों अधिक होती है?
(अ) इंटरनेट के कारण
(आ) व्यस्तता के कारण
उत्तर:
इंटरनेट के कारण

गाँव और शहर Summary in Hindi

चित्र का परिचयः

पाठ्यपुस्तक: पृष्ठ क्र. 26 पर गाँव का चित्र दिखाया गया है। इसमें गाँव का रहन-सहन एवं वातावरण दिखाया गया है। यहाँ लोग कच्चे घरों में रहते हैं। यातायात के लिए साइकिल, छकड़ा इत्यादि का उपयोग होता है। खेती के लिए ट्रैक्टर का उपयोग किया जाता है। जगह-जगह पेड़-पौधे लगाए जाते हैं, जिसके कारण वातावरण स्वच्छ एवं शुद्ध रहता है। गाँवों में विद्यालय खुल गये हैं। शौचालय बनाए गए हैं। बिजली की व्यवस्था भी होने लगी है। गाँव में पीने का शुद्ध पानी कुएँ आदि से मिलता है। लोग मिल-जुलकर रहते हैं, साथ में काम करते हैं, तथा खेती करते हैं। यहाँ लोगों के घरों में पालतू पशु भी पाए जाते हैं। यहाँ का जीवन बहुत ही शांतिपूर्ण एवं सादगी से भरा होता है।

पाठ्यपुस्तक: पृष्ठ क्र.27 पर शहर का चित्र है। इसमें शहर की जीवन शैली एवं वातावरण दिखाया गया है। यहाँ लोग बड़ी-बड़ी इमारतों में रहते हैं। यात्रा के लिए कार, बस, टैक्सी, स्कूटर आदि वाहनों का प्रयोग किया जाता है। शहर में जनसंख्या अधिक होने के कारण अनुशासन की आवश्यकता अधिक होती है। सड़क पर वाहनों को अनुशासन से चलाने के लिए कई नियम एवं कानून बनाए गए हैं।

जगह – जगह ट्रैफिक सिग्नल लगाए गए हैं। लोगों के पैदल चलने के लिए फुटपाथ, सड़क पार करने के लिए ज़ेब्रा क्रॉसिंग बनाए गए हैं। गाँव और शहर दोनों जगह स्वच्छता एवं अनुशासन बनाए रखना बहुत ज़रूरी है। ऐसा करने से हम खुशहाल एवं सुखद जीवन जी सकेंगे। अत: हम सभी को स्वच्छता एवं अनुशासन बनाए रखने में सहयोग करना चाहिए।

Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions Chapter 1 गाँव और शहर

शब्दार्थ:

  1. प्रगति – तरक्की (progress)
  2. कूड़ादान – कचरापेटी (dustbin)
  3. स्वच्छ – साफ (clean)
  4. स्वस्थ – तंदुरुस्त (healthy)
  5. उन्नति , – विकास (development)
  6. बैलगाड़ी – छकड़ा (bullock cart)
  7. शौचालय – पाखाना (toilet)

Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions स्वयं सध्ययन

Balbharti Maharashtra State Board Class 5 Hindi Solutions Sulabhbharati स्वयं सध्ययन Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 5 Hindi Sulabhbharati Solutions स्वयं सध्ययन

5th Standard Hindi Digest स्वयं सध्ययन Textbook Questions and Answers

1. बिंदुओं को जोड़कर रंग भरिए और पूरी वर्णमाला क्रम से लिखिए:

प्रश्न 1.
बिंदुओं को जोड़कर रंग भरिए और पूरी वर्णमाला क्रम से लिखिए:
Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions स्वयं सध्ययन 1

Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions स्वयं सध्ययन

2. चित्रों और मात्राओं की उचित जोड़ियाँ मिलाइए:

प्रश्न 1.
चित्रों और मात्राओं की उचित जोड़ियाँ मिलाइए:
Note: शलजम और शलगम दोनों सही है।
Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions स्वयं सध्ययन 2
उत्तर:

  1. अ – पत्ता
  2. आ – पालक
  3. इ – पिचकारी
  4. ई – पीपा
  5. उ – पुल
  6. ऊ – पूँछ
  7. ऋ – पृष्ठ
  8. ए – पेड़
  9. ऐ – पैसा
  10. ओ – पोथी
  11. औ – पौधा
  12. अं – अंडा

Hindi Sulabhbharati Class 5 Solutions स्वयं सध्ययन Additional Important Questions and Answers

वर्णमाला:

स्वर:
अ आ इ ई उ ऊ ऋ ए ऐ ओ औ अं अः

Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions स्वयं सध्ययन

व्यंजन:
Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions स्वयं सध्ययन 3

प्रश्न 1.
रिक्त स्थान भरिए:

  1. पे ……….
  2. रो …………
  3. ज ……….
  4. घ ………
  5. मह ……….
  6. ब …………
  7. म ……….
  8. शल ………….
  9. टमा ……….
  10. रा ………….
  11. पौ ………..
  12. नगा ……….
  13. चि ………. या
  14. ………. रन
  15. ली ……….

उत्तर:

  1. ड़
  2. टी
  3. ड़ी
  4. जम
  5. टर
  6. जा
  7. धा
  8. ड़ा
  9. ड़ि
  10. हि
  11. ची

Maharashtra Board Class 5 Hindi Solutions स्वयं सध्ययन

प्रश्न 2.
अ, आ, इ, ई, उ, ऊ, ऋ की मात्राओंवाले दो-दो शब्द लिखिए:
मग काम दिया नीला सुन जून ऋतु

  1. मग: (i) जग (ii) चल
  2. काम: (i) नाम (ii) दाम
  3. दिया: (i) मिला (ii) किया
  4. नीला: (i) मीरा (ii) पीला
  5. सुन: (i) बुन (ii) धुन
  6. जून: (i) फूल (ii) दूध
  7. ऋतु: (i) ऋषभ (ii) ऋचा

Note: पीढ़ा हिंदी में इस शब्द का चलन नहीं है, इसके लिए पटला शब्द होता है। सो उदाहरणस्वरुप कोई और चित्र छापें – जैसे ‘पीपा’ यानी कनस्तर.