Bhagya

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Aamod Chapter 16 स्वागतं तपोधनाया: Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Aamod Solutions Chapter 16 स्वागतं तपोधनाया:

Sanskrit Aamod Std 9 Digest Chapter 16 स्वागतं तपोधनाया: Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
आत्रेयी वाल्मीकिमहर्षेः आश्रमात् दण्डकारण्यं किमर्थम् आगता?
उत्तरम् :
अध्ययने महान् अध्ययनप्रत्यूहः उत्पन्न: अत: आत्रेयी वाल्मीकिमहर्षेः आश्रमात् दण्डकारण्यं आगता।

प्रश्न 2.
दारकद्वयस्य नामनी के ?
उत्तरम् :
दारकद्वयस्य नामनी कुशलवौ इति।

प्रश्न 3.
वाल्मीकि: माध्यन्दिनसवनाय कुत्र अगच्छत् ?
उत्तरम् :
वाल्मीकि; माध्यन्दिनसवनाय तमसानदीतीरम् अगच्छत् ।

प्रश्न 4.
क्रौश्याः विलापं श्रुत्वा महर्षेः मुखात् कीदृशी वाणी प्रसृता ?
उत्तरम् :
क्रौझ्या: विलापं श्रुत्वा महर्षे: मुखात् अनुष्टुप्छन्दसा अश्रुतपूर्वा दैवी वाणी प्रसृता।

प्रश्न 5.
ब्रह्मदेव: वाल्मीकि किम् आदिशत् ?
उत्तरम् :
ब्रह्मदेव: वाल्मीकि ‘रचय रामचरितम्’ इति आदिशत।

2. माध्यमभाषया लिखत।

प्रश्न 1.
आत्रेय्याः प्रथमः अध्ययनप्रत्यूहः कः ?
उत्तरम् :
“स्वागतं तपोधनायाः।” हा गद्यांश भवभूतिरचित उत्तररामचरितम् या नाटकातील आहे. वनदेवता व आत्रेयी यांच्या संवादातून रामायणरचनेला सुरुवात कशी झाली, वाल्मीकींच्या आश्रमातील लव-कुश यांचे अध्ययन या बद्दल चर्चा केली आहे. वाल्मीकींच्या आश्रमातून आत्रेयी दण्डकाण्यात गेली. तिथे गेल्यावर तिला वनदेवता भेटली.

आत्रेयीला पाहून वनदेवतेने तिला दण्डकारण्यात येण्याचे कारण विचारले. आत्रेयीने सांगितले की, ती वाल्मीकी ऋषींच्या आश्रमातून दण्डकारण्यात वेदांताचे अध्ययन करण्यासाठी आली आहे. वनदेवतेला आश्चर्य वाटले की इतर सर्व ऋषी वेदांत तत्त्वज्ञान शिकण्यासाठी वाल्मीकींकडे जात असताना आत्रेयीला दण्डकारण्यात येण्याची गरज का भासली. तेव्हा आत्रेयी म्हणाली की, वाल्मीकींच्या आश्रमात कुशलव नावाची दोन मुले शिकत आहेत. वाल्मीकींनी त्यांना तीन विद्या-आन्वीक्षीकी, दंडनीती व वार्ता यांचे शिक्षण दिले आहे.

ती मुले असामान्य बुद्धिमत्तेची आहेत. आत्रेयीसारख्या सामान्य बुद्धीच्या विद्यार्थिनीला त्यांच्याबरोबर विद्याग्रहण करणे शक्य नाही. म्हणून ती दण्डकारण्यात अध्ययनासाठी आली आहे. हा आत्रेयीच्या अध्ययानातील पहिला अडथळा होता.

In this lesson “स्वागतं तपोधनायाः।” is a part of Sanskrit play उत्तररामचरितम् . The conversation between Atreyi and Vanadevata tells us how Ramayana was composed and why Atreyi couldn’t continue her studies in Valmiki’s hermitage.

Atreyi was sage Valmiki’s student. She had come to Dandaka forest looking for Agasti’s hermitage to learn Vedanta Philosophy. There she met the guardian of the forest. The forest deity asked Atreyi about the reason for coming to the forest. Atreyi told her everything about herself, the Vanadevata was surprised to know that Atreyi had left sage Valmiki’s hemitage when he was the greatest person to teach Vedanta.

Then Atreyi told her about the problem she had faced in learning at Valmiki’s hermitage. She said that there were two extremely intelligent boys who had been initiated to learning by Valmiki and they had already learnt the three branches of knowledge – Anvikshiki, Dandaniti, and Vartta. The boys were gifted with divine qualities and high intellect.

Hence it was not possible for ordinary student like her to match their standards of learning, This was the first obstacle in Atreyi’s learning at Valmiki’s hermitage.

प्रश्न 2.
ब्रह्मदेवेन “रचय रामचरितम्” इति वाल्मीकिः किमर्थम् आदिष्टः ?
उत्तरम् :
भवभूतिविरचित ‘उत्तररामचरितम्’ नाटकातील दुसऱ्या अंकात तपस्विनी व बनदेवता यांच्यातील संवाद आला – आहे. तपस्विनी वाल्मीकींच्या आश्रमातून अगस्ती मुनींच्या आश्रमात वेदांताचे अध्ययन करण्यासाठी आली आहे. वाल्मीकी ऋषि स्वत: वेदांताचे अध्यापन करीत असताना त्यांच्या आश्रमातील तपस्विनी दंडकारण्यात आलेली पाहून वनदेवतेला आश्चर्य वाटले.

त्यावेळी आत्रेयी सांगते की वाल्मीकी ब्रह्मदेवाच्या आज्ञेवरून रामायणाची रचना करण्यात मग्न आहेत, एकदा माध्यदिनसवनासाठी तमसा नदीवर गेले असताना काँच पक्ष्याच्या वियोगाने विलाप करण्याचा क्रौंच पक्षिणीला त्यांनी पाहिले व त्यांच्या तोंडून अद्भूत अशी अनुष्टुभ् छंदातील दैवी वाणी बाहेर पडली. वेदांनंतर सर्वप्रथम अनुष्टुभ् छंदातील पद्यरचना वाल्मीकींनीच केली. त्यानंतर ब्रह्मदेवाने त्यांना त्याच छंदात

पुरुषोत्तम श्रीरामांचे चरित्र शब्दबद्ध करण्यास सांगितले. ज्यामुळे अनुष्टुभ छंद अभिजात भाषेमध्ये जतन केला जाईल व श्रीरामांचा पराक्रम सर्वापर्यंत पोहोचेल.

In the second act of “उत्तररामचरितम्” compsed by wayfa is a conversation between Vanadevata and Atreyi where Atreyi had left Valmiki’s hermitage and was going to sage Agasti’s hermitage to learn Vedanta.

Valmiki himself was a well-versed scholar of Vedanta. So, Vanadevata was surprised seeing Atreyi wandering away from his hermitage and going elsewhere. When Atreyi narrated her difficulties she also mentioned how Valmiki was engrossed in composing Ramayana as he was orderd to do so by lord Brahma.

While performing afternoon rituals at Tamasa river, he saw a female heron lamenting for her companion who was hit by a hunter. Hearing her sad lamentation Valmiki uttered a shloka in Anushtubh spontaneously.

This was a long after the Vedic scriptures that a composition in Anushtubh meter was composed. Lord Brahma asked sage Valmiki to compose an epic on the life of Lord Rama in the same meter. This way not only would the Anushtubh meter be conserved and brought into classical Sanskrit. But people would also get to know Lord Rama’s life story.

3. प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.
आत्रेयी वाल्मीकिमहर्षेः आश्रमात् दण्डकारण्यम् आगता।
उत्तरम् :
आत्रेयी कस्य आश्रमात् दण्डकारण्यम् आगता?

प्रश्न 2.
व्याधेन क्रौश: बाणेन विद्धः ।
उत्तरम् :
व्याधेन क्रौञ्च: केन विद्धः?

प्रश्न 3.
अन्ये मुनयः वेदान्तज्ञानार्थं वाल्मीकिऋषिम् उपगच्छन्ति।
उत्तरम् :
अन्ये मुनयः किमर्थं वाल्मीकिऋषिम् उपगच्छन्ति?

4. अ. शब्दस्य वर्णविग्रहं कुरुत।

प्रश्न 1.

1. अगस्त्यः
2. वाल्मीकि:
3. अनुष्टुभ्
4. वेदान्तम्

उत्तरम् :

1. अगस्त्यः – अ + ग् + अ + स् + त् + य् + अः।
2. वाल्मीकिः – व् + आ + ल् + म् + ई + क् + इ:।
3. अनुष्टुभ् – अ + न् + उ + ष् + ट् + उ + भ्।
4. वेदान्तम् – व् + ए + द् + आ + न् + त् + अ + म्।

आ. कालवचनपरिवर्तनं कुरुत ।

प्रश्न 1.
1. मुनयः वनप्रदेशे निवसन्ति। (एकवचने परिवर्तयत ।)
2. रचय रामचरितम् । (लिङ्लकारे परिवर्तयत ।)
उत्तरम् :
1. मुनि: वनप्रदेशे निवसति।
2. रचये: रामचरितम्।

इ. विशेषण-विशेष्य-मेलनं कुरुत। |

प्रश्न 1.

उत्तरम् :

स्वागतं तपोधनाया: Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

संस्कृत साहित्य हे काव्य, नाटक व गद्य अशा सर्व साहित्यप्रकारांनी समृद्ध आहे. संस्कृत काव्ये, नाटके ही नेहमीच शेले, शेक्सपिअर यांसारख्या परदेशी नाटककारांसाठी प्रेरणादायी ठरली आहेत. अनेक सुप्रसिद्ध संस्कृत नाटककारांपैकी भवभूतींना संस्कृतनाटा परंपरेत अत्यंत आदराचे स्थान आहे.

त्यांच्या अनेक साहित्यकृतींपैकी ‘उत्तररामचरितम्’ ही सर्वांत नावाजलेली नाट्यकृती मानली जाते. राम व सीता यांच्या रावणयुद्धोत्तर जीवनाचे दर्शन या नाटकातून घडते. प्रस्तुत पाठातील संवाद हा ‘उत्तररामचरितम्’ च्या दुस-या अंकातील आहे. वाल्मिकीरामायणाची रचना कधी, कोणत्या प्रेरणेने सुरू झाली हे संवादातून सांगितले आहे.

Sanskrit literature is rich with poetry, prose as well as drama. Sanskrit dramas are inspirations to many foreign playwrights like Shelley, Shakspeare etc. Among the mamy Sanskrit playwrights भवभूती is considered a respectable writer.

उत्तररामचरितम् by भवभूती is the most celebrated one among all his works. The play depites the life of lord राम and सीता after PUar with रावण. This particular passage is from the second act of उत्तररामचरितम् This dialogue narrates how the first ever poetry composed in classical Sanskrit Language came into being on the earth.

परिच्छेद : 1

(नेपथ्ये)स्वागतं तपोधनाया: ………………. मृदा चयः।।
(नेपथ्ये) स्वागतं तपोधनायाः। (ततः प्रविशति अध्वगवेषा तापसी।)
वनदेवता – आर्ये, का पुनः अत्रभवती? किं प्रयोजनं दण्डकारण्यप्रवेशस्य?
आत्रेयी – अस्मिन् प्रदेशे बहवः अगस्त्यादयः मुनयः निवसन्ति। तेभ्यः वेदान्तविद्याम् अधिगन्तुम् अत्र आगता।
वाल्मीकिमहर्षे: आश्रमात् इह आगतास्मि।
वनदेवता – अहो आश्चर्यम् ! अन्ये मुनयः वेदान्तज्ञानार्थ वाल्मीकिम् ऋषिम् उपगच्छन्ति। कथम् अत्रभवती तस्य आश्रमात् अत्र अटति?
आत्रेयी – तत्र अध्ययने महान् अध्ययनप्रत्यूहः उत्पन्नः। भगवति, केनापि देवताविशेषण दारकद्वयमुपनीतम्। कुशलवी इति तयोः नामनी। एकादशवर्षाणि यावत् भवगता वाल्मीकिना धात्री इव पोषितौ रक्षितौ च उपनयनं कृत्वा त्रयीविद्यामपि अध्यापितौ। अतिप्रदीप्तप्रज्ञामेधे तयोः। न अस्मादृशाः सामान्या: छात्राः ताभ्यां सह अध्येतुं शक्नुवन्ति। यतः,
वितरति गुरु प्राज्ञे विद्यां यथैव तथा जडे।
न खलु तयोनि शक्ति करोत्यपहन्ति वा।
भवति हि पुनर्भूयान् भेदः फलं प्रति तद्यथा।
प्रभवति शुचिर्बिम्बग्राहे मणिर्न मृदां चयः।।

अनुवादः

(पडद्यामागे) तपस्विनीचे स्वागत असो! (त्यानंतर प्रवासीवेशातील तापसी प्रवेश करते.)
वनदेवता – बाईसाहेब! कोण आपण? दण्डकारण्यात येण्याचे काय प्रयोजन?
आत्रेयी – या प्रदेशात अगस्ती इ. अनेक मुनिवर राहतात. त्यांच्याकडून वेदांतविद्या शिकण्यासाठी मी इथे आले आहे. मी महर्षी वाल्मीकींच्या आश्रमातून आले आहे.
वनदेवता – काय आश्चर्य ! इतर मुनी वेदांत शिकण्यासाठी वाल्मीकी ऋषींकडे जातात आणि आपण कशा काय त्यांच्या आश्रमातून इकडे फिरत आलात?
आत्रेयी – तिकडे अध्ययनामध्ये मोठा अडथळा निर्माण झाला आहे. महोदये, कोण्या एका देवतेने दोन मुले आणली. कुशलव अशी त्यांची नावे आहेत. अकरा वर्षांपर्यंत आदरणीय वाल्मीकींनी दाईप्रमाणे त्यांचे पोषण व रक्षण केले, सांभाळ केला. उपनयन करून तीन विद्यासुद्धा शिकवल्या. त्यांची बुद्धी असामान्य आहे.

माझ्यासारखे सामान्य विद्यार्थी त्यांच्याबरोबर शिकू शकत नाहीत. कारण, गुरु ज्याप्रमाणे हुशार विद्यार्थ्याला ज्ञान देतात त्याच प्रमाणे सामान्य बुद्धीच्या विद्यार्थ्याला सुद्धा देतात. ते खरोखर ज्ञानशक्ती वाढवतही नाहीत व कमी सुद्धा करत नाहीत. पण (ज्ञानातून मिळणाऱ्या) फळात भेद दिसतो. ज्याप्रमाणे स्वच्छ मणीच बिंब ग्रहण करून त्याचे प्रतिबिंब दाखवण्यास समर्थ असतो, माती नाही.

(At backstage) Welcome to the one rich with penance! (Then enters a female ascetic in the disguise of a traveller.)
Vanadevata – Onoble lady, who are you? What is (forest deity) the purpose of coming to Dandaka forest?
Atreyi – Many sages like Agasti etc. stay in this region! I have come here to gain knowledge of Vedanta. I have come from the hermitage of the great sage Valmiki.
Vanadevata – What a surprise! All other sages go to sage Valmiki for knowledge of Vedanta. But why is respected one wandering here out of his hermitage?

Aatreyi – A great hurdle has come in the way of learning. O respected lady! two boys by a certain deity have been brought whose names are on and लव. Respected Valmiki has nurtured and protected them for eleven years, like a foster mother.

After initiation, they have also been taught the three branches of knowledge. They have a dazzling intellect. It is impossible for ordinary students like us to study with them. Because, A preceptor imparts knowledge to the intelligent as well as the ignorant.

He neither enhances or takes away the ability of their learning. Nevertheless, there is a great difference in the result. Just as a clear jewel causes reflection but a heap of mud does not.

परिच्छेद : 2

वनदेवता – अयमध्ययन …………….. मार्ग कवय ।
वनदेवता – अयमध्ययनप्रत्यूहः ?
आत्रेयी – अन्यश्च।
वनदेवता – अथ अपरः कः?
आत्रेयी – अथैकदा सः महर्षि माध्यन्दिनसवनाय तमसानदीतीरम् अगच्छत्। तत्र वृक्षे एक क्रौञ्चयुग्मम् आसीत्। सहसा B व्याधेन तयोः एकः बाणेन विद्धः। भूमौ पतितं निश्चेष्टं सहचरं दृष्ट्वा क्रौञ्ची व्यलपत्। तस्याः करुणं विलापं श्रुत्वा अकस्मात् महर्षे: मुखात् अनुष्टुप्छन्दसा अश्रुतपूर्वा दैवी वाणी स्फुरिता ‘मा निषाद, प्रतिष्ठां त्वमगम: शाश्वती: समाः …………
वनदेवता – चित्रम्। आम्नायात् अनन्तरम् नूतनः छन्दसाम् अवतारः।
आत्रेयी – तेन हि पुनः समयेन भगवान् ब्रह्मदेवः तत्र आविर्भूतः ‘महर्षे, प्रबुद्धः असि। रचय रामचरितम्’। इति आदेशबद्धः सः वाल्मीकिः रामायणरचनायां मग्नः अस्ति। तस्मात् ब्रवीमि, इदानीं तत्र अध्ययनमसम्भवम्।
वनदेवता – युज्यते ।
आत्रेयी – विश्रान्तास्मि भद्रे। सम्प्रति अगस्त्याश्रमस्य मार्ग कथय।

अनुवादः

वनदेवता – हा अडथळा आहे होय अध्ययनामध्ये?
आत्रेयी – अजून एक (अडथळा) आहे.
वनदेवता – दुसरा कोणता?
आत्रेयी – एकदा ते महर्षी (वाल्मिकी) दुपारच्या स्नानासाठी तमसा
नदीच्या तीरावर गेले. तिथे वृक्षावर कौंचपक्ष्याचे एक जोडपे बसले होते. अचानक व्याधाने मारलेल्या बाणाने त्यांच्यातील एक जखमी झाला. जमिनीवर पडलेल्या निचेष्ट जोडीदाराला पाहून कौंच पक्षीण विलाप करू लागली. तिचा करुण विलाप ऐकून महर्षीच्या मुखातून “निषादा…. शाश्वत काळापर्यंत तुला प्रतिष्ठा मिळणार नाही….” अशी पूर्वी कधीच न ऐकलेली अनुष्टुभ् छंदातील दैवी वाणी स्फुरली.
वनदेवता – किती सुंदर ! वेदांनंतर छंदांचा हा नवीनच आविष्कार आहे.
आत्रेयी – त्यामुळेच, काही काळाने तिथे ब्रह्मदेव अवतरले ‘महर्षी !
तुम्ही अत्यंत प्रज्ञावान आहात! रामचरित्राची रचना करा’ अशा आज्ञेने कटिबद्ध असलेले वाल्मीकी रामायण रचण्यात मग्न आहेत. म्हणून मी म्हणते आहे की तिथे अभ्यास होणे अशक्य आहे.
वनदेवता – बरोबर आहे!
आत्रेयी – मीथकले आहे. मला अगस्तिऋषींच्या आश्रमाचा मार्ग सांग!

Vanadevata – Is this the obstacle in learning ?
Atreyi – There is still onother one.
Vanadevata – Now what is the another one?
Atreyi – Once that great sage (Valmiki) went to the river Tamasa for afternoon worship/ritual. There, a pair of herons was sitting on a tree. Suddenly one among them was hit by an arrow shot by a hunter. Seeing the companion fallen lying still on the ground the female heron lamented. Hearing her sad lamentation suddenly divine speech, unheard of before came spontaneously from the mouth of great sage in Anushtubh meter. ‘O hunter, you will never attain respect for eternal years……..’
Vanadevata – Beautiful! After the Vedas this was the new form of meter!
Atreyi – Hence, after a while lord Brahma appeared there. Valmiki who was ordered as “O great sage, you are extremely intelligent. Do compose the story on Rama’s life.” is now engrossed in composing the Ramayana. Hence, I say that it is imposible to study there now.
Vanadeva – Right!
Atreyi – I am tired, O good lady! Now please tell me the way Agasti’s hermitage.

शब्दार्थाः

1. नेपथ्ये – backstage – नेपथ्यामधे
2. तपोधना – female ascetic – तपस्विनी
3. अध्वगवेषा – in the disguise of traveller – प्रवासी वेशातीला
4. प्रयोजनम् – purpose – प्रयोजन
5. अधिगन्तुम् – to know/to learn – जाणण्यासाठी
6. उपगच्छन्ति – go near/approach – जवळ जातात
7. अटति – wanders – फिरते
8. प्रत्यूहः – obstacle – विघ्न
9. दारकद्वय – two young boys – दोन लहान मुले
10. उपनीतम् – brought – आणली
11. वितरति – imparts – देतात
12. जडे – to ignorant – अज्ञानी माणसाला
13. वनदेवता – forest deity – वनदेवता
14. अपहन्ति – takes away – काढून टाकतात
15. भूयान् – great – मोठा
16. शुचिः – clear – स्वच्छ
17. बिम्बग्राहे – in reflecting – प्रतिबिंब पाडताना
18. चय: – heap – ढीग
19. अपरः – another – दुसरा
20. माध्यन्दिनसवनाय – for afternoon bath – माध्यंदिन स्नानासाठी
21. क्रौञ्चयुग्मम् – pair of herons – कौंचपक्ष्याचा जोडा
22. व्याधेन – by hunter – शिकाऱ्याने
23. विद्धः – wounded – मारलेला
24. निशेष्टम् – still – निपचित
25. व्यलपत् – lamented – विलाप करणाऱ्या
26. विलापम् – lamentation – विलाप
27. अनुष्टुप्छन्दसा – by Anushtubh meter – अनुष्टुभ छंदाने
28. अश्रुतपूर्वा – not heard before – पूर्वी न ऐकलेली
29. स्फुरिता – spontaneously came – स्फुरलेली
30. निषाद – hunter – शिकारी
31. शाश्वती: – eternal – शाश्वत
32. चित्रम् – beautiful – सुंदर
33. सहसा – suddenly – अचानक

Balbharti Maharashtra State Board Class 5 Hindi Solutions Sulabhbharati Chapter 4 कश्मीरा Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 5 Hindi Sulabhbharati Solutions Chapter 4 कश्मीरा

5th Standard Hindi Digest Chapter 4 कश्मीरा Textbook Questions and Answers

1. अंतर बताओ:

प्रश्न 1.
पाठ्यपुस्तक के पेज क्र. 7 पर दिए गए चित्रों में दस अंतर निम्नलिखित हैं-

उतर:
चित्र 2 में

1. आसमान में एक पक्षी कम है।
2. एक पर्वत पर बर्फ नहीं गिरी है।
3. वृक्षों की संख्या कम है।
4. लड़की ने चूड़ी नहीं पहनी है।
5. नाव चलानेवाले चप्पू (पतवार) का आकार अलग है।
6. गले के पासवाले डिजाइन में लॉकेट के नीचे तीन गोले हैं।
7. लड़की के बाएँ हाथ के पीछे दुपट्टा दिख रहा है।
8. नीचे की तरफ कुर्ते के रंग में अंतर है।
9. गुलदस्ते और मटके के बीच में फूल नहीं है।
10. नीचे की तरफ मटके के रंग में अंतर है।

Hindi Sulabhbharati Class 5 Solutions Chapter 4 कश्मीरा Additional Important Questions and Answers

प्रश्न 1.
नीचे दिए गए दोनों चित्रों में से 5 अंतर बताओ और लिखो –

1. पेड़ की डाली पर 1 चिड़िया कम है।
2. गुब्बारेवाले के बाएँ हाथ में गुब्बारा नहीं है।
3. टोपीवाले के पास एक टोपी कम है।
4. गुब्बारेवाले के पास लड़का नहीं खड़ा है।
5. दो बतख़ ज्यादा हैं और बतख़ के बच्चे कम हैं।

कश्मीरा Summary in Hindi

इस पाठ के द्वारा छात्रों की निरीक्षण-शक्ति का विकास किया गया है। “

Balbharti Maharashtra State Board Class 5 Hindi Solutions Sulabhbharati Chapter 7 बधाई कार्ड Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 5 Hindi Sulabhbharati Solutions Chapter 7 बधाई कार्ड

5th Standard Hindi Digest Chapter 7 बधाई कार्ड Textbook Questions and Answers

1. देखो, सुनो और बनाओ

प्रश्न 1.
देखो, सुनो और बनाओ

Hindi Sulabhbharati Class 5 Solutions Chapter 7 बधाई कार्ड Additional Important Questions and Answers

1. कार्ड लिखते समय संबोधन, अभिवादन तथा समापन के संबंध में निम्न बातों का ध्यान रखना चाहिए:

निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर दीजिए:

प्रश्न 1.
किन अवसरों पर बधाई दी जाती है?
उत्तर:
विवाह, जन्मदिन, तरक्की आदि अवसरों पर बधाई दी जाती है।

निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में लिखिए:

प्रश्न 1.
बधाई – कार्ड क्यों लिखा गया है?
उत्तर:
दादाजी को जन्म दिन की बधाई देने के लिए बधाई – कार्ड लिखा गया है।

प्रश्न 2.
बधाई – कार्ड किसे लिखा गया है?
उत्तर:
बधाई – कार्ड दादाजी को लिखा गया है।

प्रश्न 3.
बधाई – कार्ड लिखने वाला कौन है?
उत्तर:
बधाई – कार्ड लिखने वाला पोता है।

प्रश्न 4.
बधाई – कार्ड में किन शब्दों में अभिवादन किया गया
उत्तर:
बधाई – कार्ड में ‘सादर प्रणाम’ इन शब्दों में अभिवादन किया गया है।

प्रश्न 5.
पाठ में किसका जन्मदिन है?
उत्तर:
पाठ में दादाजी का जन्मदिन है।

सही जोड़ियाँ मिलाइए:

प्रश्न 1.
सही जोड़ियाँ मिलाइए:

उत्तर:

1. पुत्र / पुत्री
2. भांजा / भांजी
3. भतीजा / भतीजी
4. पोता / पोती
5. नवासा / नवासी या नाती / नतिनी

प्रश्न 2.
लिंग बदलिए:

1. बेटा
2. भांजा
3. भतीजा
4. पोता
5. नवासा या नाती

उत्तरः

1. बेटी
2. भांजी
3. भतीजी
4. पोती
5. नवासी या नतिनी

बधाई कार्ड Summary in Hindi

पाठ का स्पष्टीकरणः

बधाई – कार्ड अपने मित्र, सहेली या संबंधियों को लिखे जाते हैं। जैसे – जन्मदिन की बधाई, परीक्षा में प्रथम आने की बधाई, मित्र या सहेली के भाई या बहन के विवाह पर बधाई। बधाई द्वारा छोटे रूप में अपनी बात दूसरों तक पहुंचाई जाती है। कार्ड पर पते का होना जरूरी है। कार्ड लिखते समय निम्नलिखित बातों का ध्यान रखना आवश्यक है:
1. कार्ड पर केवल एक वाक्य में या दो तीन शब्दों में अपनी बात कहें।
2. सरल शब्दों का प्रयोग करें।
3. बहुत अधिक बातें ना लिखें।।

शब्दार्थ:

1. बधाई – अभिनंदन (congratulations)
2. किनारा – सिरा (border)
3. टिकलियाँ – सितारे (sequence)
4. कैंची – काटने का साधन (scissor)
5. सामग्री – सामान (material)
6. परीक्षा – इम्तहान (exam)
7. संबोधन – (salutation)
8. गोंद – चिपकाने का पदार्थ (glue)
9. प्रतियोगिता – स्पर्धा (competition)
10. अभिवादन – स्वागत (greeting)
11. समापन – अंत (end)
12. पता – ठिकाना (address)

Balbharti Maharashtra State Board Class 5 Hindi Solutions Sulabhbharati Chapter 6 पेटूराम Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 5 Hindi Sulabhbharati Solutions Chapter 6 पेटूराम

5th Standard Hindi Digest Chapter 6 पेटूराम Textbook Questions and Answers
1. विरामचिह्नों को पहचानो, पढ़ो और समझो:

पूर्णविराम (।), अल्पविराम (,), प्रश्नवाचक (?), विस्मयादिबोधक (!), अर्धविराम (;)
1. अंगूर मिलते हैं?
2. मैं…..!
3. आधा दर्जन केले, एक किलो सेब ।
4. नहीं – नहीं; आज मेरा उपवास है ।

Hindi Sulabhbharati Class 5 Solutions Chapter 6 पेटूराम Additional Important Questions and Answers

निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर दीजिए:

प्रश्न 1.
आपकी माता जी उपवास के दिन क्या खाती हैं?
उत्तर:
माता जी फल, साबूदाना, राजगीरा, चिक्की आदि चीजें खाती हैं।

प्रश्न 2.
क्या आप ईश्वर की वंदना करते हैं? कैसे?
उत्तर:
हाँ, सुबह-सुबह नहाकर हम हाथ जोड़कर ईश्वर की वंदना करते हैं। अगरबत्ती और दीया जलाते हैं और प्रसाद भी बाँटते हैं।

निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में लिखिए:

प्रश्न 1.
आज किसका उपवास है ?
उत्तर:
आज पेटूराम का उपवास है।

प्रश्न 2.
पेटूराम ने कितने अंगूर मँगवाए?
उत्तर:
पेटूराम ने आधा किलो अंगूर मँगवाए।

प्रश्न 3.
पेटूराम ने कितना मेवा मँगवाया?
उत्तर:
पेटूराम ने एक पाव मेवा मँगवाया।

प्रश्न 4.
पेटूराम ने एक किलो क्या मँगवाया?
उत्तर:
पेटूराम ने एक किलो सेब मँगवाए।

प्रश्न 5.
पेटूराम ने कौन-कौन से फल मँगवाए?
उत्तर:
पेटूराम ने अंगूर, केले, सेब आदि सभी फल मँगवाए।

निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक शब्द में लिखिए:

प्रश्न 1.
पेटूराम ने कितने केले मँगवाए?
उत्तर:
आधा दर्जन।

प्रश्न 2.
पेटूराम ने आधा लीटर क्या मँगवाया?
उत्तर:
दूध।

प्रश्न 3.
उपवास के दिन थोड़ा बहुत कौन खा लेता है?
उत्तर:
पेटूराम।

प्रश्न 4.
पेटूराम कौन से दिन अधिक नहीं खाता?
उत्तर:
व्रत के दिन।

प्रश्न 5.
पेटूराम ने आधा लीटर दूध के साथ क्या मँगवाया?
उत्तर:
रबड़ी।

4. निम्नलिखित वाक्यों के सामने सही ✓ अथवा गलत ✗ का निशान लगाइए:

प्रश्न 1.
निम्नलिखित वाक्यों के सामने सही ✓ अथवा गलत ✗ का निशान लगाइए:

1. पेटूराम का उपवास था, इसलिए भोजन नहीं किया।
2. पेटूराम ने एक किलो अंगूर मँगवाए।
3. पेटूराम ने उपवास के दिन कुछ नहीं खाया।
4. पेटूराम ने आधा दर्जन केले मँगवाए।
5. पेटूराम ने रबड़ी मँगवाने से इनकार कर दिया।

उत्तर:

1. ✓
2. ✗
3. ✗
4. ✓
5. ✗

5. निम्नलिखित विराम चिह्नों के लिए पाठ में से वाक्य चुनकर लिखिए।

प्रश्न 1.
पूर्ण विराम (।)
उत्तर:
1. चलिए भोजन तैयार है।
2. आप भोजन कीजिए।

प्रश्न 2.
प्रश्नवाचक चिह्न (?)
उत्तरः
1. क्या आप भोजन नहीं करेंगे?
2. उपवास में कुछ तो लेते होंगे?

प्रश्न 3.
अल्प विराम (,)
उत्तर:
1. हाँ, थोड़ा बहुत खा लेता हूँ।
2. आधा दर्जन केले, एक किलो सेब।

प्रश्न 4.
अर्ध विराम ( ; )
उत्तर:
नहीं-नहीं; आज मेरा उपवास है।

प्रश्न 5.
विस्मयादिबोधक चिह्न (!)
उत्तर:
इतना अधिक भोजन करेंगे!

प्रश्न 6.
रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए:

1. “चलिए, ………….. तैयार है।”
2. “आज मेरा ………….. है।”
3. “फिर …………. कैसा?”
4. “………….. मिलते हैं?”
5. “………. दर्जन केले, एक किलो ………… |”
6. ………….. …………….. मेवा, सवा पाव ……….. |”
7. “…………… लीटर दूध और ………….. बस।”
8. “और कोई ………….
9. “…………. के दिन मैं अधिक नहीं खाता।”

उत्तरः

1. भोजन
2. उपवास
3. संकोच
4. अंगूर
5. आधा, सेब
6. एक पाव, मिठाई
7. आधा, रबड़ी
8. आज्ञा
9. व्रत

प्रश्न 7.
दिए गए पर्यायों में से सही उत्तर चुनकर लिखिए।
1. पेटूराम खाना नहीं खाएंगे, क्योंकि

• उनकी तबीयत ठीक नहीं है।
• उनका उपवास है।
• वे नाराज हैं।

उत्तर:
उनका उपवास है।

व्याकरण:

इस पाठ में विराम चिह्नों का प्रयोग किया गया है। विराम का अर्थ है ‘रुकना’, बातचीत करते समय बात को अच्छी तरह से समझाने के लिए थोड़ा रुकना पड़ता है। रुकने की इसी प्रक्रिया का नाम ‘विराम’ है। इन्हीं के द्वारा हम प्रश्न पूछने, आश्चर्य, पूर्णता आदि भावों को दिखाते हैं।

प्रश्न 1.
विराम चिह्न के प्रकार निम्नलिखित हैं:

1. पूर्ण विराम ।
2. अल्पविराम ,
3. प्रश्नवाचक ?
4. विस्मयादिबोधक !
5. अर्ध विराम ;
6. उद्धरण चिह्न “ ”
7. योजक चिह्न –

उत्तर:

1. पूर्ण विराम full stop (।) : वाक्य पूरा होने पर आखिर में इसे लगाते हैं।
2. अल्प विराम comma (,): वाक्य में जहाँ थोड़ी देर रुकना हो, वहाँ अल्प विराम लगाते हैं।
3. प्रशनवाचक चिह्न sign of interrogative (?): जब प्रश्न पूछा जाता है, तब यह चिह्न लगता है।
4. विस्मयादिबोधक sign of exclamation (!): खुशी, क्रोध, घृणा आदि भाव प्रकट करने के लिए उस शब्द के अंत में यह चिह्न लगता है।
5. अर्ध विराम semi colon (;) : जब अल्पविराम से थोड़ा कम रुकने की जरूरत हो, तब यह चिह्न लगता है।
6. उद्धरण चिह्न inverted comma ” “: इसका प्रयोग किसी व्यक्ति के द्वारा कही गई बातों के लिए होता है।
7. योजक चिह्न Hyphen (-): दो शब्दों के बीच में इसका उपयोग होता है। उदाहरण के लिए पाप-पुण्य, हानि-लाभ, माता-पिता आदि।

प्रश्न 2.
नीचे दिए गए विराम चिह्नों के नाम लिखिए:

1. ।
2. ,
3. ?
4. !
5. ;
6. ” “
7. –

उत्तर:

1. पूर्ण विराम
2. अल्पविराम
3. प्रश्नवाचक
4. विस्मयादिबोधक
5. अर्धविराम
6. उद्धरण चिह्न
7. योजक चिह्न।

प्रश्न 3.
रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए:

1. वाक्य पूरा होने पर आखिर में ………… लगता है।
2. वाक्य में जहाँ थोड़ी देर रुकना हो, वहाँ …………… लगता है।
3. प्रश्न पूछने के लिए ………….. लगता है।
4. खुशी, क्रोध, घृणा आदि भावों के लिए ……………… लगता है।

उत्तर:

1. पूर्ण विराम
2. अल्प विराम
3. प्रश्नवाचक
4. विस्मयादिबोधक

प्रश्न 4.
उचित जोड़ियाँ मिलाइए:

उत्तर:

पेटूराम Summary in Hindi

पाठ का स्पष्टीकरणः

प्रस्तुत पाठ के द्वारा विरामचिह्नों से पहचान कराई गई है।

शब्दार्थ:

1. भोजन – खाना (food)
2. उपवास – व्रत (to fast)
3. संकोच – हिचक (hesitation)
4. आज्ञा – इजाज़त (permission)
5. मेवा – काजू, बादाम, अखरोट आदि (dry fruit)
6. आधा किलो – (half kilogram) 500 ग्राम

Balbharti Maharashtra State Board Class 5 Hindi Solutions Sulabhbharati Chapter 5 पहचान हमारी – भाग (१) Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 5 Hindi Sulabhbharati Solutions Chapter 5 पहचान हमारी – भाग (१)

5th Standard Hindi Digest Chapter 5 पहचान हमारी – भाग (१) Textbook Questions and Answers

प्रश्न 1.
निम्नांकित चित्रों को देखकर उनके नाम लिखिए:


उत्तर:

1. घड़ा
2. कलम
3. कमल
4. शलगम
5. बतख़
6. घर
7. नाव
8. मग

Hindi Sulabhbharati Class 5 Solutions Chapter 5 पहचान हमारी – भाग (१) Additional Important Questions and Answers

प्रश्न 1.
निम्नलिखित शब्दों में ‘आ’ की मात्रा वाले वर्ण पर लगाइए:

1. बादल
2. नाक
3. पालक
4. कान
5. तार
6. डाक

उत्तर:

1. बा
2. ना
3. पा
4. का
5. ता
6. डा

प्रश्न 2.
निम्नांकित चित्र पहचानकर कोष्ठक में से शब्द चुनकर लिखिए: (लहसुन, गुड़िया, ऐनक, एड़ी, ऋषि, चटाई, मकड़ी, ऊन, कृष्णा, दर्जी, बाँसुरी, घड़ी)



उत्तर:

1. गुड़िया
2. लहसुन
3. चटाई
4. मकड़ी
5. ऐनक
6. एड़ी
7. ऋषि
8. ऊन
9. दर्जी
10. कृष्णा
11. बाँसुरी
12. घड़ी

प्रश्न 3.
अर्थपूर्ण शब्द तैयार कीजिए

उत्तर:

1. नग
2. ढग
3. राग
4. साग
5. दाग
6. राग
7. नाग
8. खग
9. रग
10. आग
11. पग
12. जग
13. मग

प्रश्न 4.
नीचे दिए गए शब्दों में से अ, आ, इ, ई, उ, ऊ की मात्रावाले शब्द छाँटकर लिखिए:
दमकल, नख, राम, आम, शिकार, चिड़िया, शपथ, शहद, डाक, आशा, किताब, पिचकारी, रथ, अचार, काका, शारीरिक, गिलास, दीदी, दीपिका, कुहू, उल्लू, चूरा, रूपा, गीता, शीतल, कुरूप, उदास, ऊपर, ऊँट, दीवार, कुत्ता, रूठना, चूहा।
उत्तर:

प्रश्न 5.
सही शब्द चुनकर लिखिए:

1. घर पर चाचा और …………………. आए। (दादा/कार)
2. पापा ………….. लाए। (नाक/छाता)
3. हम …………. से सुनते हैं। (कान/पाँव)
4. …………. खट्टा है। (अचार/खीर)
5. अनार का रंग ………….. होता है। (काला/लाल)
6. घर के बाहर दरवाज़े पर ………… लगा है। (काजल/ताला)
7. रीमा के घर पर मीठे – मीठे ………….. बने हैं। (पकवान/चाय)
8. भिंडी का रंग …….. होता है। (पीला/हरा)
9. जयेश बहुत …………. है। (धनवान/पकवान)
10. पानी पर ………….’ चलती है। (बस/नाव)

उत्तर:

1. दादा
2. छाता
3. कान
4. अचार
5. लाल
6. ताला
7. पकवान
8. हरा
9. धनवान
10. नाव

प्रश्न 6.
निम्नांकित चित्रों और निम्नलिखित शब्दों की जोड़ियाँ मिलाइए:


उत्तरः

1. डिबिया
2. धनिया
3. गिरगिट
4. चिड़िया
5. चींटी
6. इमली
7. गाड़ी
8. लकड़ी

पहचान हमारी – भाग (१) Summary in Hindi

पाठ का परिचयः

प्रस्तुत पाठ में वर्णमाला के बारे में जानकारी दी गई है। इस पाठ्यसामग्री का मुख्य उद्देश्य स्वर, व्यंजन तथा मात्रा और उनके चिह्नों की पहचान करवाना है।

शब्दार्थ:

1. डफ – संगीत से संबंधित उपकरण (musical instrument)
2. बछड़ा – गाय का बच्चा (calf)
3. हथेली – हाथ के बीच का हिस्सा (palm)
4. अदरक – (ginger)
5. दमकल – आग बुझाने की गाड़ी (fire brigade)
6. जलचर – जल में रहनेवाले प्राणी (aquatic)
7. कटहल – एक फल (jackfruit)
8. घट – मटका (pot)
9. शलगम – एक सब्जी
10. थपकी – हाथ से धीरे-धीरे सहलाना (pat)
11. इलायची – एक प्रकार का मसाला (cardamom)
12. उड़न खटोला – रस्सी के सहारे इसमें बैठकर एक किनारे से दूसरे किनारे तक जा सकते हैं।
13. ऊन – इस धागे से स्वेटर या ठंडी के मौसम में पहनने के लिए टोपियाँ या मोज़े बनाए जाते हैं। (wool)
14. जुगनू – रात के समय दिखनेवाला रोशनीदार कीड़ा (firefly)
15. खटमल – बिस्तर-चारपाई आदि में रहनेवाला लाल कीड़ा (bed bug)
16. प्याऊ – जहाँ मुसाफिरों के लिए पीने का पानी उपलब्ध होता है। (free water-booth)
17. चमगादड़ – पैरों के सहारे लटकने वाला और रात को उड़नेवाला जीव (bat)
18. ढलान – नीचे की तरफ जानेवाला रास्ता (slope)
19. गठरी – सामान इकट्ठा करके एक कपड़े में बाँधना (bundle, pack)
20. चटाई – खजूर आदि के पत्तों से बुना (mat)
21. ढाल – तलवार का वार रोकने का हथियार (shield)
22. ठप्पा – मुहर (stamp)

Balbharti Maharashtra State Board Class 5 Marathi Solutions Sulabhbharati Chapter 17 आमची सहल Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 5 Marathi Sulabhbharati Solutions Chapter 17 आमची सहल

5th Standard Marathi Digest Chapter 17 आमची सहल Textbook Questions and Answers

1. एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

प्रश्न (अ)
मुलांची सहल कोठे गेली होती?
उत्तर:
मुलांची सहल गावच्या आमराईमध्ये गेली होती.

प्रश्न (आ)
सहलीला जाताना मुलांनी सोबत काय काय नेले होते?
उत्तर:
सहलीला जाताना मुलांनी जेवणाचे डबे व पाण्याच्या बाटल्या सोबत नेल्या होत्या.

प्रश्न (इ)
बाईंनी आमराईचा कोणता अर्थ सांगितला?
उत्तर:
जिथे आंब्याची अनेक झाडे लावून ती जोपासलेली असतात, त्याला आमराई म्हणतात, असा बाईंनी आमराईचा अर्थ सांगितला.

प्रश्न (ई)
आमराईमध्ये मुले कोणते खेळ खेळली?
उत्तर:
आमराईमध्ये मुले लपाछपी, शिवणापाणी, ऊनसावली असे खेळ खेळली.

2. ऊनसावली, शिवणापाणी यांसारखे तुम्ही कोणते खेळ खेळता त्यांची माहिती सांगा.

प्रश्न 1.
ऊनसावली, शिवणापाणी यांसारखे तुम्ही कोणते खेळ खेळता त्यांची माहिती सांगा.
उत्तरः
लगोरी, आंधळी कोशींबीर असे खेळ खेळतो. आंधळी कोशींबीर – एका मुलाच्या डोळ्यावर पट्टी बांधून त्याला इतर खेळाडूंना पकडण्यास सांगण्यात येते. याला आंधळी कोशींबीर असे म्हणतात. इंग्लीश मध्ये याला Hide and Sick असे म्हणतात.

3. तुमच्या घरी आंबा व कैरी यांपासून कोणकोणते पदार्थ बनवतात.

प्रश्न 1.
तुमच्या घरी आंबा व कैरी यांपासून कोणकोणते पदार्थ बनवतात.
उत्तर:

1. आंब्याचा मुरंबा
2. चुंदा
3. लोणचे
4. मँगो आईस्क्रीम
5. पन्हे
6. कैरीची चटणी.

4. तुम्ही सहलीसाठी गेलेल्या ठिकाणाचे वर्णन वर्गात सांगा.

प्रश्न 1.
तुम्ही सहलीसाठी गेलेल्या ठिकाणाचे वर्णन वर्गात सांगा.

प्रश्न 2.
वाचा व लिहा.

प्रश्न 3.
खाली दिलेली वाक्ये वाचा व दिलेल्या चाररेघांमध्ये वळणदार अक्षरांत लिहा.

Marathi Sulabhbharati Class 5 Solutions Chapter 17 आमची सहल Additional Important Questions and Answers

प्रश्न 1.
एका शब्दात उत्तरे लिहा.

1. मुलांनी कशाचा चट्टामट्टा केला?
2. मुले घरी केव्हा परतली?
3. रस्त्यावर काय पडली होती?
4. सगळे एकत्र जेवले यासाठी कोणता शब्द वापरला आहे?

उत्तर:

1. कैऱ्यांचा
2. संध्याकाळी
3. सावली
4. सहभोजन

प्रश्न 2.
कंसातील योग्य शब्द निवडून विधाने पूर्ण करा.
(सायंकाळी, दाट, आमराईमध्ये, दाट, आनंदाने)

1. आमची सहल गावच्या गेली होती.
2. झाडांची ……………… सावली रस्त्यावर पडली होती.
3. पक्षी ………………………. उडत होते.
4. ………………………. आम्ही घरी परतलो.
5. राई म्हणजे .झाडी.

उत्तर:

1. आमराईमध्ये
2. दाट
3. आनंदाने
4. सायंकाळी
5. दाट

एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
रस्त्याने जाताना बाईंनी कशाची माहिती सांगितली?
उत्तरः
रस्त्याने जाताना बाईंनी विविध झाडांची माहिती सांगितली.

प्रश्न 2.
कोणकोणते पक्षी झाडांवर बसले हाते?
उत्तरः
पोपट, कोकीळ, चिमण्या, कावळे, साळुक्या हे पक्षी झाडांवर बसले होते.

प्रश्न 3.
सहलीहून आल्यावरसुद्धा मुलांना कसे वाटत होते?
उत्तरः
सहलीहून आल्यावरसुद्धा मुलांना खूप उत्साही, आनंदी व ताजेतवाने वाटत होते.

प्रश्न 4.
बाईंनी मुलांना कशातला फरक सांगितला?
उत्तर:
बाईंनी मुलांना कैरी व आंबा यांतील फरक सांगितला.

प्रश्न 5.
कच्च्या कैरीपासून काय काय करतात?
उत्तर:
कच्च्या कैरीपासून पन्हे, लोणचे, मोरंबा, चटणी इ. तयार करतात.

प्रश्न 6.
आंब्यापासून काय काय तयार करतात?
उत्तर:
आंब्यापासून आमरस, आमपोळी, जॅम, आंब्याचे सांदण इ. तयार करतात.

प्रश्न 7.
रिकाम्या जागा भरा.

1. आम्ही रमतगमत झाडांचे ……………….. ” करत चाललो होतो.
2. वाऱ्याने पडलेल्या ………… गोळा केल्या.
3. आम्हाला खूप ………………….. ” , आनंदी व . वाटत होते.
4. तेथे …………. खूप झाडे होती.
5. चित्रकलेचे ……….. बरोबर घ्यायला सांगितले होते.
6. त्याचा चालला होता.
7. आम्ही …………. केले.

उत्तरः

1. निरीक्षण
2. कैऱ्या
3. उत्साही, ताजेतवाने
4. आंब्याची
5. साहित्य
6. किलबिलाट
7. सहभोजन

थोडक्यात उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
मुलांनी कोणकोणती चित्रे काढली?
उत्तर:
आंब्याच्या झाडावर पोपट आंबा खातो, कैऱ्यांनी लगडलेले आंब्याचे झाड, खूप पक्षी बसलेले आंब्याचे झाड, आमराई, कैऱ्या गोळा करणारी मुले, खेळणारी मुले अशी विविध प्रकारची चित्रे मुलांनी काढली.

प्रश्न 2.
मुलांनी आमराईत कोणकोणती मजा केली?
उत्तरः
मुलांनी आमराईत वेगवेगळ्या प्रकारचे खेळ खेळले. वाऱ्याने पडलेल्या कैऱ्या गोळा करून त्या खाल्ल्या. सहभोजन केले. वेगवेगळ्या प्रकारची चित्रेही काढली. पक्ष्यांची किलबिल ऐकली. निसर्गसौंदर्याचा आनंद घेतला, अशाप्रकारे मुलांनी आमराईत मजा केली.

व्याकरण व भाषाभ्यास:

प्रश्न 1.
समानार्थी शब्द लिहा.

1. सहल
2. रस्ता
3. मुलगा
4. सकाळ
5. आनंद
6. वारा
7. पोपट
8. घर
9. दिवस
10. उत्साही
11. फरक
12. थकवा

उत्तर:

1. पर्यटन
2. मार्ग
3. बालक
4. प्रभात
5. हर्ष
6. पवन, वायू
7. राघू
8. सदन
9. दिन
10. आनंदी
11. भेद
12. अशक्तपणा

प्रश्न 2.
विरुद्धार्थी शब्द लिहा.

1. गाव
2. दाट
3. सावली
4. सकाळ
5. आनंद
6. दिवस
7. उत्साही
8. फरक
9. उलट
10. लांब
11. आंबट

उत्तर:

1. शहर
2. विरळ
3. ऊन
4. संध्याकाळ
5. दु:ख
6. रात्र
7. अनुत्साही, निरुत्साही
8. साम्य
9. सुलट
10. जवळ
11. गोड

प्रश्न 3.
लिंग बदला.

1. बाई
2. मुले.
3. पोपट
4. कोकीळ
5. कावळी
6. शिक्षक
7. डबा

उत्तर:

1. गुरुजी
2. मुली
3. मैना
4. कोकीळा
5. कावळा,
6. शिक्षिका
7. डबी

प्रश्न 4.
वचन बदला.

1. सहल
2. झाड
3. रस्ता
4. पक्षी
5. आंबा
6. चित्र
7. सावली
8. कैऱ्या
9. चित्रे
10. डबे
11. बाटल्या
12. आमराई
13. नाव

उत्तर:

1. सहली
2. झाडे
3. रस्ते
4. पक्षी
5. आंबे
6. चित्र
7. सावल्या
8. कैरी
9. चित्र
10. डबा
11. बाटली
12. आमराया
13. नावे

उतारा वाचून त्याखाली दिलेल्या प्रश्नांची उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
सर्वांनी सहलीला कुठे जाण्याचे ठरवले?
उत्तर:
सर्वांनी सहलीला महाबळेश्वरला जाण्याचे ठरवले.

प्रश्न 2.
सहलीला कोणकोण आले होते?
उत्तर:
सहलीला वर्ग मित्र, मैत्रिणी, शिक्षक सर्व आले होते.

प्रश्न 3.
महाबळेश्वर येथे कोणकोणते पॉईंट बघितले?
उत्तर:
महाबळेश्वर येथे सनराईज पॉईंट, मंकी पॉईंट, एको पॉईंट, सनसेट पॉईंट इ. पॉईंट पाहिले.

प्रश्न 4.
कोणत्या नद्यांचे दर्शन घेतले?
उत्तर:
महाराष्ट्रातील कृष्णा व कोयना या नदयांचे दर्शन घेतले.

प्रश्न 5.
महाबळेश्वरला कोणते मंदिर पाहिले?
उत्तर:
महाबळेश्वरला कृष्णामाईचे रमणीय मंदिर पाहिले.

प्रश्न 6.
सहलीला कोणत्या तलावात बोटीने जलविहार केला?
उत्तर:
सहलीला वैण्णा तलावात बोटीने जलविहार केला.

आमची सहल Summary in Marathi

पदयपरिचय:

शाळेची सहल गावाच्या आमराईमध्ये गेली होती. सहलीला केलेल्या मजेचे वर्णन प्रस्तुत पाठात केले आहे.

शब्दार्थ:

1. सहल – पर्यटन (a trip)
2. गाव – ग्राम (a village)
3. आमराई – आंब्यांच्या झाडांची बाग (meango grove)
4. दाट – घनदाट, खूप झाडी (thick, dense)
5. सावली – छाया (shadow)
6. रमतगमत – मजा करत (enjoying)
7. लपाछपी – (hide and sick)
8. कैरी – कच्चा आंबा (a raw mango)
9. आंबा – पिकलेला आंबा (a ripe mango)
10. सहभोजन – एकत्र जेवणे (eating food together)
11. फरक – भेद (difference)

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Aamod Chapter 6 वीरवनिता विश्पला Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Aamod Solutions Chapter 6 वीरवनिता विश्पला

Sanskrit Aamod Std 9 Digest Chapter 6 वीरवनिता विश्पला Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यासः

1. उचितं पर्यायं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत ।

प्रश्न 1.
अ. शत्रवः …………. । (कृतवान्/कृतवन्तः)
आ. खेलराजः …………. । (प्रविष्टवन्तः/प्रविष्टवान्)
इ. विश्पला …………. । (प्रविष्टवान्/प्रविष्टवती)
ई. सा युद्धं …………. । (कृतवान्/कृतवती)
उ. शत्रुसैनिकाः …………. । (अवरुद्धवन्तौ/अवरुद्धवन्तः)
ऊ. सैनिकाः शिबिरं …………. । (गतवन्त:/गतवन्ती)
ए. शत्रुसैनिकाः पादं …………. । (कर्तितवन्त:/कर्तितवन्तौ)
ऐ. सा रणाङ्गणम् …………. । (आगतवत्यौ/आगतवती)
ओ. विश्पला ध्यानम् …………. । (आरब्धवान्/आरब्धवती)
औ. अश्विनीकुमारौ तां यथापूर्वं …………. । (कृतवन्तौ/कृतवत्यौ)
उत्तरम् :
अ. कृतवन्तः ।
आ. प्रविष्टवन्तः
इ. प्रविष्टवती।
ई. कृतवती।
उ. अवरुद्धवन्तः।
ऊ. गतवन्तः।
ए. कर्तितवन्तः।
ऐ. आगतवती।
ओ आरब्धवती।
औ कृतवन्तौ।

2. स्तम्भमेलनं कुरुत।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :

3. अधोदत्तेषु विशेषणेषु यानि विशेषणानि विश्पलां न वर्णयन्ति तानि पृथुक् कुरुत ।
चकिताः, प्रशंसिता, भीता, समर्था, निश्चला, एकाकिनी, चैतन्यमूर्तिः, अवरुद्धा, चामुण्डेश्वरी, महाविदुषी, रणकुशला, शूरः, नायिका, दुःखिता।।

प्रश्न 1.
अधोदत्तेषु विशेषणेषु यानि विशेषणानि विश्पलां न वर्णयन्ति तानि पृथुक् कुरुत ।
चकिताः, प्रशंसिता, भीता, समर्था, निश्चला, एकाकिनी, चैतन्यमूर्तिः, अवरुद्धा, चामुण्डेश्वरी, महाविदुषी, रणकुशला, शूरः, नायिका, दुःखिता।।

4. माध्यमभाषया उत्तरं लिखत ।

प्रश्न 1.
विश्पलायाः शौर्यस्य वर्णनं कुरुत ।
उत्तरम् :
‘सम्भाषणसन्देश’ या प्रसिद्ध संस्कृत मासिकातून ‘वीरवनिता विश्पला’ ही कथा घेतलेली आहे. ऋग्वेदातून उद्धृत केलेली प्रस्तुत कथा अतिशय अद्भुत आणि रोमांचकारी आहे. स्त्रियांच्या सामर्थ्यांचे दर्शन घडविणारी ही प्रेरणादायी कथा आहे.

खेलराज राजाची पत्नी विश्पला ही अतिशय बुद्धिमती होती. तसेच युद्धातही ती निपुण होती. खेलराजाच्या राज्यावर एकदा अचानक शजूंनी आक्रमण केले आणि घनघोर युद्धाला सुरुवात झाली. सेनाप्रमुख खेलराजांबरोबर त्यांची पत्नी विश्पलासुद्धा रणांगणात युद्ध करण्यास सज्ज झाली पृथ्वीवर चामुण्डेश्वरी अवतरल्याप्रमाणे विश्पला शबूंचा संहार करत होती.

तिचे शौर्य आणि पराक्रम पाहून शत्रूसैनिक सुद्धा चकित झाले होते. तिला शत्रूच्या सैनिकांनी योजनेसह अडवून तिच्यावर आक्रमण केले. असंख्य शत्रूसैनिक व विश्पला एकटी अशा विषम परिस्थितीत भीतीचा लवलेशही मनात न आणता द्विगुणित उत्साहाने विश्पलेने युद्ध केले. या युद्धाच्यावेळी विश्पलेचा पाय कापला गेला.

जरी तिचा पाय तुटला होता तरीसुद्धा ती निराश झाली नाही. चैतन्यमूर्ती असलेल्या त्या वीरांगनेला त्या परिस्थितीतही दुसऱ्या दिवशी लढण्याची प्रबळ इच्छा मनात होती. यातूनच तिच्या शौर्याचे दर्शन घडते. तिने अश्विनीकुमारांच्या मदतीने कृत्रिम लोहयुक्त पाय प्राप्त केला व पुन्हा युद्धाच्या रणांगणात उत्साहाने युद्ध केले.

विश्पलेला रणांगणात पाहूनच शत्रूसैनिकांचे धैर्य नष्ट झाले होते. तिच्या मानसिक शौयनि तिने अर्धे युद्ध जिंकले होतेच व अंती रणांगणात युद्धकलेच्या कौशल्याने सर्वशबूंचा लीलया संहार करुन युद्धात खेलराजाला विजय प्राप्त करवून दिला.

विश्पला ही दृढ निश्चयाचे आणि अतुलनीय धैर्याचे प्रतीक आहे. थोरांच्या कार्यसिद्धीसाठी साधनांची आवश्यकता नसते केवळ त्यांची प्रबळ इच्छाशक्तीच पुरेशी ठरते, हे तिच्या उदाहरणावरून समजते.

In the lesson वीरवनिता विश्पला’ a story of the lady warrior Vishpala’s courage and Ashwinikumar’s medical skills have been described. Vishpala was the queen of the king Khelaraj.

She was not only great scholar but also a brave warrior. Once their state was attacked/invaded by the enemies. Vishpala accompanied her husband in the battle field. She fought fiercely and destructed the enemy’s army.

The oponent soldiers were so scared of her fierce war-skills that they attacked Vishpala at once and cut her foot so that she would be unable to fight. But Vishpala’s will for fighting and winning was so strong that she didn’t loose hope upon her broken foot.

She meditated upon the twins Ashwinikumara’s the divine doctors who were the expert surgons. They joined an iron foot to her leg. She fought with double energy the next day. She wiped out the enemies with her ferocious warfare skills.

Vishpala is an example of great determination and incredible courage.
She was great warrior in a true sense and the one for whom resources did not matter. She stood true to the words “क्रियासिद्धिः सत्त्वे वसति महतां नोपकरणे।’

प्रश्न 2.
विश्पला अश्विनीकुमारयोः ध्यानं किमर्थ कृतवती?
उत्तरम् :
‘वीरवनिता विश्पला’ ही कथा रणरागिनी विश्पलेच्या शौर्याचे गुणगान आहे. ऋग्वेदापासून चालत आलेली विश्पलेची कथा भारतीय स्त्रियांच्या पराक्रमाची साक्ष आहे. खेलराजाची पत्नी विश्पला ही विदूषी तसेच शूर होती. राज्यावर आक्रमण झाल्यावर ती खेलराजाच्या बरोबरीने लढायला उभी राहिली. शत्रुसैनिक तिचा दुर्गावतार पाहून भयभीत झाले.

शवसैनिकांनी योजना करून विश्पलेला अडविले आणि तिच्यावर आक्रमण केले. आपल्या सैन्याचे रक्षण करण्यासाठी विश्पलेला रणांगणातून बाहेर काढणे हाच एकमेव मार्ग आहे या आसुरी विचाराने शत्रुसैनिकांनी विश्पलेचा पाय कापला. विश्पला तरीसुद्धा तिच्या निग्रहापासून ढळली नाही.

उलट उद्या युद्ध भूमीवर जाता यायला हवेच असा निग्रहाने तिने अश्विनीकुमारांकडे प्रार्थना केली अश्विनीकुमार हे देवांचे वैद्य ते शल्यक्रियेत कुशल होते. त्यांनी विश्पलेच्या पायाला लोखंडी पाऊल जोडून तिला पूर्ववत् केले, प्रस्तुत कथा विश्पलेचे शौर्य व प्राचीन भारतीय वैद्यकशास्त्र यांचे जिवंत द्योतक आहे.

‘वीरवनिता विश्पला’ is a story of brave lady who stood to the enemies accompanying her husband with a great courage. Vishpala was a queen with a great intellect and exceptional courage. She was King Khelaraj’s wife. When their kingdom was attacked by their enemies she also fought with the enemies with equal energy.

The enemy soldiers were frightened of her vigorous warfare. They purposely attacked her all for once and broke down her foot. Even then Vishpala didn’t fail. She was so determined that she decided to get back her foot anyhow.

She called the twins Ashwinikumaras who were the doctors of the gods and experts in surgery. She sat still and concentrated fully on them. Since they were the experts, she knew that they would definitely help her get the foot back.

Not losing hopes at all Vishpala called them and didn’t give up on fighting. The twins Ashwinikumaras were blessed with divine medicinal skills. Because of their expertise and skills Vishpala could fight and win the battle.

5. पाठात् धातुसाधित-अव्ययानि चिनुत पृथक्कुरुत च ।

प्रश्न 1.
पाठात् धातुसाधित-अव्ययानि चिनुत पृथक्कुरुत च ।
उत्तरम् :

6. समानार्थकशब्दं पाठात् लिखत।
अरिः, चरणः, वीर्यम्, सङ्गरः, रणाङ्गणम्, रक्षकाः, पण्डिता, वीक्ष्य, वेदना, अगणिताः।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दं पाठात् लिखत।
अरिः, चरणः, वीर्यम्, सङ्गरः, रणाङ्गणम्, रक्षकाः, पण्डिता, वीक्ष्य, वेदना, अगणिताः।
उत्तरम् :

• शत्रुः – अरिः, रिपुः।
• पादः – चरणः।
• वीर्यम् – शौर्यम्, पराक्रमः।
• रणरङ्गः – रणभूमिः, रणाङ्गणम्
• दृष्ट्वा – वीक्ष्य, अवलोक्य।
• पीडा – वेदना, व्यथा, बाधा।
• असङ्ख्या: – अगणिताः।

7. विरुद्धार्थकशब्द पाठात् लिखत।
मित्रम्, कातरता, असमर्था, कातरः, पराजयः ।

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थकशब्द पाठात् लिखत।
मित्रम्, कातरता, असमर्था, कातरः, पराजयः ।
उत्तरम् :

• शत्रुः × मित्रम्।
• शौर्यम् × कातरता।
• समर्था × असमर्था ।
• शुर: × कातरः
• जयः × पराजयः।

8. रिक्तस्थानं पूरयत।

प्रश्न 1.
रिक्तस्थानं पूरयत।

Sanskrit Aamod Class 9 Textbook Solutions Chapter 6 वीरवनिता विश्पला Additional Important Questions and Answers

उचितं पर्यायं चिनुत।

प्रश्न 1.
1. खेलराज: नाम कश्चित् ………… । (महीक्षितः / महीरुहः)
2. सः ………..सह सुखेन जीवति स्म। (विश्पला/विश्पलया)
उत्तरम् :
1. महीक्षितः।
2. विश्पलया।

एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
विश्पला कीदृशी आसीत्?
उत्तरम् :
विश्पला महाविदुषी रणकुशला च आसीत्।

प्रश्न 2.
खेलराजः कीदृशः आसीत्?
उत्तरम् :
खेलराजः शूरः पराक्रमी च आसीत्।

प्रश्न 3.
शत्रवः किं दृष्ट्वा चकिता: अभवन्?
उत्तरम् :
शत्रवः विश्पलायाः शौर्य पराक्रमं च दृष्ट्वा चकिता: अभवन्।

प्रश्न 4.
सेनायाः नायकः कः?
उत्तरम् :
सेनायाः नायक: खेलराजः।

प्रश्न 5.
विश्पला कर्थ संहारं कृतवती?
उत्तरम् :
भुवम् अवतीर्णा चामुण्डेश्वरी इव विश्पला संहारं कृतवती।

प्रश्न 6.
शत्रवः किं कृतवन्तः?
उत्तरम् :
शत्रवः खेलराजस्य राज्ये आक्रमणं कृतवन्तः।

प्रश्न 7.
युद्धसमये शत्रुसैनिकाः किं कर्तितवन्तः?
उत्तरम् :
युद्धसमये शत्रुसैनिकाः विश्पलाया: एक पादं कर्तितवन्तः ।

प्रश्न 8.
शत्रुसैनिकाः किं चिन्तयित्वा युगपत् आक्रम्य ताम् अवरुद्धवन्तः?
उत्तरम् :
यावत् विश्पला रणरङ्गात् न निवार्यते तावत् सर्वथा जय: न प्राप्यते इति चिन्तयित्वा युगपत् आक्रम्य ताम् अवरुद्धवन्तः ।

प्रश्न 9.
विश्पला कदा हतोत्साह्य न जाता?
उत्तरम् :
यद्यपि विश्पलायाः पादः भग्नः तथापि सा हतोत्साहा न जाता।

प्रश्न 10.
विश्पला कीदृशी?
उत्तरम् :
विश्पला चैतन्यमूर्तिः वीराङ्गना च।

प्रश्न 11.
किं निश्चित्य विश्पला पुन: पादं प्राप्तुम् ऐच्छत्?
उत्तरम् :
श्व: मया युद्धं करणीयम् एव इति निश्चित्य विश्पला पुन: पादं प्राप्तुम् ऐच्छत्।

प्रश्न 12.
विश्पलायाः भक्तेः कारणात् किम् अभवत् ?
उत्तरम् :
विश्पलाया: भक्तेः कारणात् अश्विनीकुमारी लोहयुक्तं पाद योजयित्वा तां यथापूर्वं कृतवन्तौ। .

प्रश्न 13.
लोहयुक्तेन पादेन किम् अभवत्?
उत्तरम् :
लोहयुक्तेन पादेन विश्पला यथापूर्व चलितुं युद्धं कर्तुं च समर्था जाता।

प्रश्न 14.
कस्याः दर्शनमात्रेण सैनिकानां धैर्य नष्टं जातम्?
उत्तरम् :
विश्पलाया: दर्शनमात्रेण सैनिकानां धैर्य नष्टं जातम्।

प्रश्न 15.
यदा विश्पला आयुधप्रहारम् आरब्धवती तदा किम् अभवत्?
उत्तरम् :
यदा विश्पला आयुधप्रारम् आरब्धवती तदा शत्रुसैनिकाः सर्वथा हतोत्साहा: जाताः।

प्रश्न 16.
इतिहासः अस्मान् किम् उपदिशति?
उत्तरम् :
विश्पलायाः शौर्य तथा च अश्विनीकुमारयोः शल्यक्रियाकौशलं स्मरन्तु इति इतिहासः अस्मान् उपदिशति।

प्रश्न 16.
विश्पला किमर्थं वेदवाङ्मये बहुधा प्रशंसिता?
उत्तरम् :
विश्पला पादकर्तनानन्तरमपि अश्विनीकुमारयोः अनुग्रहेण पादं पुनः प्राप्तवती शत्रून् संहृतवती च। एतेन साहसेन विश्पला वेदवाङ्मये बहुधा प्रशंसिता।

सत्यं वा असत्यं लिखत।

प्रश्न 1.

1. विश्पला खेलराज: नाम्नः नृपस्य पत्नी।
2. सेनाया: नायक: विश्पला आसीत्।
3. चामुण्डेश्वरी इव विश्पला शत्रूणां संहारं कृतवती।

उत्तरम् :

1. सत्यम्
2. असत्यम्
3. सत्यम्

प्रश्न 2.

1. शत्रुसैनिक: एक: एव आसीत्।
2. विश्पलायाः मनसि भयम् उपजातम्।
3. विश्पला तु एकाकिनी।
4. शत्रुसैनिकाः खेलराजस्य एक पादं कर्तितवन्तः।
5. द्विगुणितेन उत्साहेन विश्पला युद्धं कृतवती।

उत्तरम् :

1. असत्यम्
2. असत्यम्
3. सत्यम्
4. असत्यम्
5. सत्यम्

प्रश्न 3.

1. यदा विश्पलायाः पादः भग्नः तदा सा हतोत्साहा अभवत्।
2. विश्पला निश्चलतया अश्विनीकुमारयो: ध्यानं कृतवती।
3. पुनरेकवारं विश्पलया युद्धं कृतवती।

उत्तरम् :

1. असत्यम्
2. सत्यम्
3. सत्यम्

प्रश्न 4.

1. अनन्तरदिने रात्रौ सा महता उत्साहेन रणरङ्गम् आगतवती।’
2. विश्पलायाः साहसं वेदवाङ्मये बहुधा प्रशंसिता।
3. वीरवनिता विश्पला एकाकिनी एव रणरङ्गं प्रविश्य युद्धं कृतवती।

उत्तरम् :

1. असत्यम्
2. सत्यम्
3. असत्यम्

उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
सेनायाः नायक: खेलराजः रणरङ्गं प्रविष्टवान् यतः…|
a. शत्रुसैनिकाः असङ्ख्या: आसन् विश्पला तु एकाकिनी।
b. अकस्मात् शत्रवः खेलराजस्य राज्ये आक्रमणं कृतवन्तः।
उत्तरम् :
सेनाया: नायक: खेलराज: रणरङ्ग प्रविष्टवान् यत: अकस्मात् शत्रवः खेलराजस्य राज्ये आक्रमणं कृतवन्तः।

प्रश्न 2.
शत्रवः चकिताः अभवन् यतः…।
a. भुवम्अवतीर्णां चामुण्डेश्वरी इव विश्पला संहारं कृतवती।
b. खेलराज: विश्पलया सह सुखेन जीवति स्म।
उत्तरम् :
शत्रवः चकिता: अभवन् यतः भुवम् अवतीर्णा चामुण्डेश्वरी इव विश्पला संहारं कृतवती।

प्रश्न 3.
सहस्राधिका: सैनिका: पराभूता: यतः …………….।
अ) शत्रुसैनिकानां सङ्ख्या न्यूना आसीत्।
आ) विश्पला शत्रून् कदलीवृक्षान् इव लीलया कर्तितवती।
उत्तरम् :
सहस्साधिका; सैनिकाः पराभूताः यतः विश्पला शत्रून् कदलीवृक्षान् इव लीलया कर्तितवती।

प्रश्न 4.
वेदवाङ्मये विश्पला बहुधा प्रशंसिता यतः ……………..।
अ) विश्पला वीराङ्गना न भवति।
आ) पादकर्तनान्तरमपि अश्विनीकुमारयोः अनुग्रहेण पादं पुनः प्राप्तवती शत्रून् संहृतवती च।
उत्तरम् :
वेदवाङ्मये विश्पला बहुधा प्रशंसिता यतः पादकर्तनान्तरमपि अश्विनीकुमारयोः अनुग्रहेण पादं पुन: प्राप्तवती शत्रून् संहृतवती च।

शब्दस्य वर्णविग्रहं कुरुत।

• कश्चित् – क् + अ + श् + च + + त् ।
• विश्पला – व् + इ + श् + प् + अ + ल् + आ।
• तथैव – त् + अ + थ् + ऐ + व् + अ ।
• चामुण्डेश्वरी – च् + आ + म् + उ + ण् + ड् + ए + श् + व् + अ + र + ई।
• दृष्ट्वा – द् + ऋ + ष् + ट् + व् + आ।
• शौर्यम् – श् + औ + र् + य् + अ + म्।
• निवार्यते – न् + इ + व् + आ + र + य् + अ + त् + ए।
• आक्रम्य – आ + क् + र + अ + म् + य् + अ ।
• कर्तितवन्तः – क् + अ + र + त् + इ + त् + अ + व् + अ + न् + त् + अः।
• कृत्वा – क् + ऋ + त् + व् + आ।
• अवरुद्धवन्तः – अ + व् + अ + र + उ + द् + + अ + व् + अ + न् + त् + अः।
• चैतन्यमूर्तिः – च् + ऐ + त् + अ + न् + य् + अ + म् + ऊ + र + त् + इः।
• यथापूर्वम् – य् + अ + थ् + आ + प् + ऊ + र + व् + अ + म्।
• योजयित्वा – य् + ओ + ज् + अ + य् + इ + त् + व् + आ।
• वीराङ्गना – व् + ई + र + आ + ड् + ग् + अ + न् + आ।
• दर्शनमात्रेण – द् + अ + र् + श् + अ + न् + अ + म् + आ + त् + र् + ए + ण् + अ।
• शौर्येण – श् + औ + र + य् + ए + ण् + ।
• स्मरन्तु – स् + म् + अ + र् + अ + न् + त् + उ।
• सर्वथा – स् + अ + र + व् + अ + थ् + आ।

प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.

1. विश्पला तु एकाकिनी।
2. विश्पला रणरङ्गात् यावत् न निवार्यते तावत् जयः सर्वथा न प्राप्यते।
3. शत्रवः खेलराजस्य राज्ये आक्रमणं कृतवन्तः।
4. विश्पला खेलराजस्य पत्नी।
5. विश्पलायाः शौर्य पराक्रमं च दृष्ट्वा शत्रवः चकिताः अभवन्।
6. महत् युद्धम् आरब्धम्।

उत्तरम् :

1. विश्पला कीदृशी?
2. विश्पला कस्मात् / कुत: यावत् न निवार्यते तावत् जयः सर्वथा न प्राप्यते?
3. के खेलराजस्य राज्ये आक्रमणं कृतवन्तः?
4. विश्पला कस्य पत्नी?
5. स्याः शौर्य पराक्रमं च दृष्ट्वा शत्रवः चकिता: अभवन् ?
6. कीदृशं युद्धम् आरब्धम्?

प्रश्न 2.

1. अनन्तरदिने सा महता उत्साहेन रणरङ्गं आगतवती।
2. अश्विनीकुमारयोः शल्यक्रियाकौशलं स्मरन्तु।
3. रणरङ्गे विश्पलां दृष्ट्वा एव शत्रुसैनिकाः भीताः अभवन्।
4. एतेन साहसेन विश्पला वेदवाङ्मये बहुधा प्रशंसिता।

उत्तरम् :

1. कदा सा महता उत्साहेन रणरङ्गं आगतवती?
2. कयो : शल्यक्रियाकौशलं स्मरन्तु?
3. रणरङ्गे कां दृष्ट्वा एव शत्रुसैनिकाः भीताः अभवन् ?
4. एतेन साहसेन विश्पला कुत्र बहुधा प्रशंसिता?

विशेषण-विशेष्य-सम्बन्धः। (मेलनं कुरुत।)

प्रश्न 1.

उत्तरम् :

त्वान्त/ल्यबन्त/तुमन्त अव्ययानि।

विभक्त्यन्तरूपाणि।

प्रथमा – नृपः, खेलराजः, विश्पला, महाविदुषी, शत्रवः, युद्धम्, नायकः, चामुण्डेश्वरी, एषा, जयः, शत्रुसैनिकाः, असङ्ख्याः, विश्पला, एकाकिनी, एकम, पादम्, पीडा, पत्नी, पादः, मग्नः, सा, भग्नः, पादः, चैतन्यमूर्तिः, वीराङ्गना, युद्धम्, हतोत्साहा, अश्विनीकुमारौ, समर्था, सा, चकिताः, भीताः, नष्टम्, धैर्यम्, विश्पला।
द्वितीया – आक्रमणम्, रणरङ्गम्, संझरम्, पराक्रमम्, शौर्यम्, ताम्, शिबिरम्, पादम्, ध्यानम्, पादम, ताम्, रणरङ्गम, आयुधप्रहारम्, कदलीवृक्षान, शत्रून, अस्मान्।
तृतीया – सुखेन, विश्पलया, उत्साहेन, मया, निश्चलतया, मया, निश्चलतया, महता, उत्साहेन, लीलया, तया, एतेन, साहसेन, शौर्येण, दर्शनमात्रेण, भा।
पञ्चमी – रणरङ्गात्, एतस्याः, कारणात, भक्तेः, एतस्मात्, एतस्मात्, कारणात् ।
षष्ठी – तस्य, सेनायाः, खेलराजस्य, तस्याः, विश्पलायाः, तस्याः, भक्तेः, विश्पलायाः, अश्विनीकुमारयोः, तेषाम, तस्याः, शौर्यस्य, विश्पलायाः, खेलराजस्य।
सप्तमी – राज्ये, भुवम्, मनसि, युद्धसमये, तस्मिन, युद्धे।

लकारं लिखत।

• निवार्यते – ‘नि+व’ धातुः दशमगण: परस्मैपदं (कर्मवाच्य) लट्लकार : प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
• प्राप्यते – ‘प्र + आप्’ धातुः पशमगण: परस्मैपदं (कर्मवाच्य) लट्लकार : प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• आसन् – ‘अस्’ धातुः द्वितीयगणः परस्मैपदं लङ्लकार: प्रथमपुरुष: बहुवचनम्।
• भविष्यति- ‘भू-भत्’ धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• आसीत् – ‘अस्’ धातुः द्वितीयगणः परस्मैपदं लङ्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• जीवति – ‘जीव्’ धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• अभवन् – ‘भू-भव्’ धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लङ्लकार: प्रथमपुरुष: बहुवचनम्।
• ऐच्छत् – ‘इष-इच्छ’ धातुः षष्ठगणः परस्मैपदं लङ्लकारः। प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• उपदिशति – ‘उप + दिश्’ धातुः षष्ठगणः उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकारः प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• स्मरन्तु – ‘स्मृ’ धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लोट्लकार: प्रथमपुरुष: बहुवचनम्।

व्याकरणम् :

नाम – तालिका।

सर्वनाम – तालिका।

धातु – तालिका।

समासाः

धातुसाधितविशेषणानि।

वीरवनिता विश्पला Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

भारताच्या उज्ज्वल इतिहासाने अनेक स्त्री योद्ध्यांना स्वत:च्या देशासाठी लढताना पाहिले आहे. राणी वेलू नाचियार ही 1८ व्या भारतीय शतकातील राणी ब्रिटीशांशी लढली. 17 व्या शतकातील केलाडी चेन्नमा म्हणजे तर मूर्तिमंत शौर्यच. उल्लल राज्याच्या राणीने पोर्तुगीजांशी झालेल्या युद्धात पराक्रम गाजवला.

राणी लक्ष्मीबाई निर्भीडपणे ब्रिटीशांशी लढली. ही भारतीय स्त्रियांच्या शौर्याची काही उदाहरणे झाली, अशाच काही स्त्रियांपैकी एक म्हणजे विश्पला. तिची कथा पुरातनकाळापासून प्रसिद्ध आहे. तिची कथा ऋग्वेदातसुद्धा येते.

प्रस्तुत कथा प्राचीन भारतात अस्तित्वात असलेल्या प्रगत वैद्यकशास्त्राचे उदाहरण आहे. इतकेच नव्हे तर ही कथा शस्त्रक्रियेत पारंगत अश्विनीकुमार आधुनिक वैद्यकीय तंत्रज्ञानाचे मूलाधार कसे होते याचे ही द्योतक आहे. रुद्र, मरुत गण, सोम, व्यवनऋषी हे काही प्राचीन वैद्य होऊन गेलेत.

चरक, सुश्रुत, वाग्भट हे काही सुप्रसिद्ध आयुर्वेदाचार्य होऊन गेलेत. ‘सम्भाषणसन्देश’ या संस्कृत मासिकातून प्रस्तुत कथा निवडलेली आहे. यात केवळ विश्पलेचे शौर्यगान नसून पुढे निरवयत्व प्राप्त करून युद्ध करण्याचे सामर्थ्य तिला कृत्रिम अवयवामुळे प्राप्त झाले हेही समजते.

Indian history has witnessed many brave women warriors who fought with great might for their nations.

Rani Velu Nachiyar, the 18th century Indian queen from Sivaganga fought against the british. Rani Keladi Chennamma, the 17th century queen of Keladi in Karnataka was the epitome of women’s palour.

Rani Abbakka, the queen of Ullal fought against the portugese. Rani Laxmibai fought against the British These are a few examples of some brave ladies who fought for their nation. Much before that was Vishpala who belonged to the ancient era. Her legend of bravery is a part of Rigveda.

This story is also an example of advanced medical science that existed in the Vedic age. The twins Ashwinikumanas were the doctors of gods.

They were also known for their expertise in surgery. Rudra, Maruts, Soma, Rishi Chyaana are the other ancient physicians. Charak, Sushrut, Vagbhata are the renowned Ayurvedacharyas.

This story taken from the Sanskrit periodical ‘सम्भाषणसन्देश’ highlights hors the brave lady Vishpala not only fought bravely in battle but also how she was given an artificial leg so she could fight ably.

परिच्छेद : 1

खेलराजः ……………. अभवन्।

खेलराजः नाम कश्चित् नृपः । विश्पला तस्य पत्नी। सा यथा महाविदुषी आसीत् , तथैव रणकुशला अपि आसीत्। खेलराज: अपि शूरः पराक्रमी च आसीत्। सः विश्पलया सह सुखेन जीवति स्म। Bideo अथ कदाचित् शत्रवः खेलराजस्य राज्ये आक्रमणं कृतवन्तः महत् युद्धम् आरब्धम्। सेनायाः नायक: खेलराज: रणरङ्गं प्रविष्टवान् । विश्पला अपि रणरङ्ग प्रविष्टवती । भुवम् अवतीर्णां चामुण्डेश्वरी इव सा शत्रूणां संहारं कृतवती। तस्याः शौर्य पराक्रमं च दृष्ट्वा शत्रवः अपि चकिता: अभवन्।

अनुवादः

खेलराज नावाचा कोणी एक राजा होता. विश्पला त्याची पत्नी होती. ती जशी महाविदुषी (अतिशय बुद्धिमती) होती तशीच ती रणकुशला (युद्धात पारंगत) सुद्धा होती. खेलराज सुद्धा शूर आणि पराक्रमी होता. तो विश्पलेबरोबर आनंदाने राहत होता. असेच एकदा अचानक शत्रूनी खेलराजाच्या राज्यावर आक्रमण केले. मोठ्या युद्धाला सुरुवात झाली. सेनाप्रमुख खेलराजाने रणांगणात प्रवेश केला.

विश्पलेनेही रणांगणात प्रवेश केला. पृथ्वीवर अवतरलेल्या चामुण्डेश्वरी प्रमाणे तिने शबूंचा संहार केला. तिचे शौर्य आणि पराक्रम पाहून शत्रूसुद्धा आश्चर्यचकित झाले.

There was a king named Khelaraja. Vishpala was his wife. Just as was a great scholar, likewise she was an expert in warfare. Khelaraja was also very brave and courageous. He was living happily with Vishpala.

Then once enemies attacked Khelaraja’s kingdom. A massive war started. Khelaraja, the leader of the army entered the battle field. Vishpala also entered the battle field.

She killed the enemies as if she was goddess Chamunda, who had descended on the earth. The enemies were also astonished seeing her bravery and courage.

परिच्छेद: 2

एषा …………………………. प्रतिगतवन्तः।

‘एषा रणरङ्गात् यावत् न निवार्यते तावत् जयः सर्वथान प्राप्यते’ इति चिन्तयित्वा शत्रुसैनिकाः युगपत् आक्रम्य ताम् अवरुद्धवन्तः । शत्रुसैनिकाः

ते असङ्ख्याः आसन्, विश्पला तु एकाकिनी ! तथापि तस्या: मनसि न भीतिलेशः अपि आसीत्। प्रत्युत द्विगुणितेन उत्साहेन युद्ध कृतवती। युद्धसमये शत्रुसैनिकाः तस्याः एकं पादं कर्तितवन्तः । अनन्तरम् ‘इतः परम् एतस्याः कारणात् पीडा न भविष्यति’ इति निर्णयं कृत्वा ते शिबिरं प्रतिगतवन्तः ।

अनुवादः

Thinking that unless we remove/stop her from the battlefield we will not win completely, the soldiers of the enemy attacked her from both sides and stopped her. Those enemy soldiers were innumerable but Vishpala was alone.

Still, her heart didn’t have even a bit of fear, rather she fought with double energy, While fighting, the enemy soldiers cut down her foot. Then deciding that, Now she will not create trouble anymore they went to the camp.

‘जोपर्यंत हिला रणांगणातून बाजूला करत नाही तोपर्यंत आपल्याला विजय अजिबात प्राप्त होणार नाही’ असा विचार करून शत्रूसैनिकांनी दोन्ही कडून आक्रमण करून त्याचवेळी तिला अडविले. शत्रूचे सैनिक असंख्य होते विश्पला मात्र एकटी!

तरीसुद्धा तिच्या मनात भीतीचा लवलेशही नव्हता, उलट ती द्विगणित उत्साहाने लवली. युद्धाच्या वेळी शत्रूच्या सैनिकांनी तिचा एक पाय कापला. त्यानंतर आता हिच्यामुळे यापुढे अधिक त्रास होणार नाही’ असा निर्णय घेऊन ते छावणीत परत गेले.

परिच्छेद : 3

यद्यपि …………………….. जाता।

यद्यपि विश्पलायाः पादः भान: तथापि सा हतोत्साहा न जाता। चैतन्यमूर्तिः सा वीराङ्गना एवं आसीत्। ‘श: मया युद्ध करणीयम् एव’ इति निश्चित्य सा पादं पुनः प्राप्तुम् ऐच्छत्। अतः सा निश्चलतया उपविश्य अश्विनीकुमारयोः ध्यानं कृतवती। तस्या; भक्तेः कारणात् अश्विनीकुमारौ लोहयुक्तं पादं योजयित्वा तां यथापूर्व कृतवन्तौ। एतस्मात् विश्पला यथापूर्व चलितुं युद्ध कर्तुं च समां जाता।

अनुवादः

जरी विश्पलेचा पाय कापला गेला होता तरीसुद्धा तिचा उत्साह मावळला नाही. चैतन्यमूर्ती प्रमाणे (तेजोमय) असलेली ती वीरांगनाच (शूर योद्धा) होती. ‘उद्या मला युद्ध करायचेच आहे’ असा निश्चय करून पाय पुन्हा मिळवण्याची तिची इच्छा होती. म्हणून तिने एका जागी निश्चयाने बसून अश्विनीकुमारांचे स्मरण केले. अश्विनीकुमारांनी लोखंडाचा पाय जोडून तिला पूर्ववत केले. त्यामुळे विश्पला पूर्वीसारखे चालण्यास व युद्ध करण्यास समर्थ झाली.

Even though Vishpala’s foot was broken she did not lose courage. She was truly a dynamic brave lady. Deciding that, I have to fight tomorrow she wanted to get her foot back Hence, she sat determined and concentrated upon the (twins) Ashwinikumaras.

Due to her devotion, the Ashwinikumaras attached an iron foot to her leg and made it as before. Because of this, before Vishpala could walk and fight as she could do before.

परिच्छेद : 4

अनन्तरदिने …………….. इतिहासः।

अनन्तरदिने प्रातः सा महता उत्साहेन रणरङ्गम् आगतवती। रणरङ्गे तां दृष्ट्वा एवं शत्रुसैनिकाः चकिता: भीताः च। तस्याः दर्शनमात्रेण एव तेषां धैर्य नष्टं जातम्। सा यदा आयुधप्रहारम् आरब्धवती तदा ते सर्वथा हतोत्साहा: जाताः । विश्पला शत्रून् कदलीवृक्षान् इव लीलया कर्तितवती । सहस्राधिका: सैनिकाः तया संहताः ।

एवं विश्पलायाः शौर्यस्य कारणतः तस्मिन् युद्धे खेलराजस्य एव जयः अभवत्। वीरवनिता विश्पला भर्ना सह रणरङ्गं प्रविश्य शौर्येण युद्धं कृतवती। पादकर्तनानन्तरमपि अश्विनीकुमारयोः अनुग्रहेण पादं पुनः प्राप्तवती शत्रून संहतवती च। एतेन साहसेन सा वेदवाङ्मये बहुधा प्रशंसिता। विश्पलायाः शौर्य तथा च अश्विनीकुमारयोः शल्यक्रियाकौशलं स्मरन्तु इति अस्मान् उपदिशति इतिहासः ।

अनुवादः

दुसऱ्या दिवशी ती मोठ्या उत्साहाने रणांगणात आली. रणांगणात तिला पाहूनच शत्रूचे सैनिक चकित झाले आणि घाबरून गेले. तिच्या केवळ दर्शनानेच त्यांचे धैर्य नष्ट झाले. तिने जेव्हा शस्त्राने प्रहार करण्यास सुरुवात केली तेव्हा तर ते सर्व हताश झाले. विश्पलेने शत्रूना कदलीवृक्षाप्रमाणे सहजरित्या छाटले.

हजारोंपेक्षा अधिक सैनिकांचा तिने संहार केला. अशा प्रकारे विश्पलेच्या शौर्यामुळे त्या युद्धात खेलराजाचाच विजय झाला. शूर महिला विश्पलेने पतीबरोबर युद्धात सहभागी होऊन शौर्यान युद्ध केले. पाय कापला गेल्यानंतरही अश्विनीकुमारांच्या कृपेने पाय पुन्हा मिळवला आणि शत्रूचा संहार केला.

तिच्या साहसामुळे ती वेदवाङ्मयात् खूपच प्रशंसनीय ठरली, विश्पलेचे शौर्य आणि तसेच अश्विनीकुमारांचे शल्यक्रियेतील कौशल्य यांचे स्मरण करा (करावे) असा उपदेश इतिहास आपल्याला करतो.

Next day she came to the battlefield with great energy/enthusiasm. Seeing her on the battlefield, the enemy soldiers were surprised as well as scared.

Their courage vanished just by seeing her. When she started to attack with her weapon, they were completely devasted/depressed. Vishpala cut the soldiers as easily like a plantain/ banana tree. She killed more than a thousand soldiers.

This is how because of Vishpala’s valour Khelaraja was victorious in the battle. The brave lady Vishpala courageously fought entering the battle along with her husband. She got her foot back due to Ashwinikumar’s grace even when it was cut in the war and she destroyed the enemies.

Due to this courage she has been abundantly praised in the Vedic literature several times. History directs us, “Remember Vishpala’s courage and Ashwinikumara’s surgical proficiency.”

सन्धिविग्रहः

• तथैव – तथा + एव।
• तथापि – तथा + अपि।
• यद्यपि – यदि + अपि।
• तथापि – तथा + अपि।
• पादकर्तनानन्तरमपि – पादकर्तनानन्तरम् + अपि ।

समानार्थकशब्दाः

1. नृपः – राजा, राट्, पार्थिवः, भूपः, माभृत, महीक्षितः।
2. पत्नी – जाया, दारा, कान्ता, भार्या, सहधर्मचारिणी।
3. शूरः – धीरः, वीरः।
4. युद्धम् – समरः, रणः, सङ्ग्रामः।
5. भूः – भूमिः, पृथिवी, वसुन्धरा, धरा।
6. संहारः – विध्वंस:, विनाशः।
7. विदुषी – पण्डिता।
8. जयः – विजयः।
9. युगपत् – एकत्र।
10. मनसि – चित्ते, मानसे।
11. समयः – कालः।
12. उत्साहः – जोषः, द्युम्नः।
13. चिन्तयित्वा – विचार्य।
14. भीतिलेशः – भीतिः, भयम्।
15. सैनिकः – शीलधरः, भटः।
16. सेना – चमूः।
17. भग्नम् – त्रुटितम्, बोटितम्, दर्दरम्।
18. कारणम् – हेतुः, निमित्तम्।
19. युद्धम् – समरः, रणः, सङ्ग्रामः।
20. हतोत्साह – क्षीणोत्साहा।
21. निश्चल: – स्थिरः।
22. प्राप्तुम् – लब्धम्।
23. ध्यानम् – मननम्, आध्यानम्, अन्वीक्षा, योगः।
24. पूर्वम् – प्राक्।
25. प्रातः – प्रभातम्।
26. कौशलम् – नैपुण्यम्, कौशल्यम्।
27. भर्ता – पतिः, धवः, प्रियः।

विरुद्धार्थकशब्दाः

1. सुखेन × दुःखेन ।
2. आरब्धम् × समाप्तम् ।
3. प्रविष्टवान् × निर्गतवान् ।
4. अवतीर्णा × अधिरूढा।
5. संहारः × निर्मितिः, निर्माणम्।
6. अनन्तरम् × पूर्वम्, प्राक्।
7. भग्नम्र × अखण्डितम्।
8. इच्छा × अनिच्छा।
9. उपविश्य × उत्थाय।
10. निश्चलतया × चालतया।
11. पूर्वम् × पश्चात्, अनन्तरम्।
12. जयः × पराजयः।
13. बहुधा × क्वचित्।
14. प्रशंसिता × निन्दिता।

शब्दार्थाः

1. महाविदुषी – scholarly lady – बुद्धिमती
2. रणकुशला – expert in warfare – युद्धात निपुण
3. आक्रमणम् – attack, invasion – आक्रमण
4. महत् – great – महान
5. अवतीर्णा – appeared – अवतरलेली
6. भुवम् – on earth – पृथ्वीवर
7. संहारम् – destruction – संहार, नाश
8. जयः – victory – विजय
9. युगपत् – simultaneously, at once – एकाच वेळी
10. अवरुद्धवन्तः – stopped – थांबवले
11. इतः परम् – anymore / here on – यापुढे अधिक
12. एकाकिनी – alone – एकटी
13. भीतिलेशः – slightest fear – भितीचा लवलेश
14. कर्तितवन्तः – cut – कापले/छाटले
15. हतोत्साहा – depressed – निरुत्साही
16. चैतन्यमूर्तिः – dynamic – लोखंडाचा
17. लोहयुक्तम् – made of iron – चैतन्याची मूर्ती
18. प्रात: – morning – सकाळी
19. आयुधप्रहार: – blow with a weapon – शस्वप्रहार
20. कदलीवृक्षः – banana tree – केळीचे झाड
21. भर्त्रा – with husband – पति बरोबर
22. अनुग्रहेण by grace – कृपेमुळे
23. संहृतवती destroyed – नाश केला
24. शल्यक्रियाकौशलम् – surgical skill – शल्यविद्या कौशल्य
25. संहतः – destroyed – नष्ट

Balbharti Maharashtra State Board 12th Commerce Book Keeping & Accountancy Solutions Chapter 2 Accounts of ‘Not for Profit’ Concerns Textbook Exercise Questions and Answers.

Maharashtra State Board 12th Book Keeping & Accountancy Solutions Chapter 2 Accounts of ‘Not for Profit’ Concerns

1. Objective Type Questions:

A. Select the most appropriate alternatives from the following and rewrite the sentences:

Question 1.
Not for Profit concern renders ___________ services to public at large.
(a) commercial
(b) social
(c) individual
(d) group
Answer:
(b) social

Question 2.
Donation for Scholarship Fund is ___________
(a) Capital Receipt
(b) Revenue Receipt
(c) Capital Expenditure
(d) Revenue Expenditure
Answer:
(a) Capital Receipt

Question 3.
Income and Expenditure Account is a ___________ Account.
(a) Capital
(b) Real
(c) Personal
(d) Nominal
Answer:
(d) Nominal

Question 4.
Outstanding subscription at the end of the Accounting Year represents ___________
(a) Liability
(b) an Expenditure
(c) an Asset
(d) Capital Fund
Answer:
(c) an Asset

Question 5.
Subscription received in advance during the accounting year is ___________
(a) an Income
(b) an Expense
(c) an Asset
(d) a Liability
Answer:
(d) a Liability

Question 6.
Excess of Income over Expenditure is termed as ___________
(a) Deficit
(b) Profit
(c) Surplus
(d) Loss
Answer:
(c) Surplus

Question 7.
Not for Profit concern prepares ___________ Account instead of Profit and Loss Account to know the result.
(a) Trading
(b) Income and Expenditure
(c) Cash
(d) Receipt and Payments
Answer:
(b) Income and Expenditure

Question 8.
The closing balance of Receipts and Payments Account usually represent ___________
(a) Closing stock
(b) Cash and Bank Balance
(c) Surplus
(d) Deficit
Answer:
(b) Cash and Bank Balance

Question 9.
Not for Profit organization is also called ___________ organization.
(a) service
(b) trading
(c) profit-making
(d) commercial
Answer:
(a) service

Question 10.
Expenditure on Purchase of Building is a ___________ Expenditure.
(a) Capital
(b) Revenue
(c) General
(d) Recurring
Answer:
(a) Capital

B. Write the Word/Phrase/Term, which can substitute each of the following Statements.

Question 1.
The Form of Organization providing services to the society only.
Answer:
Not for Profit concern

Question 2.
An account which is prepared by Not for Profit concern instead of Profit and Loss Account.
Answer:
Income and Expenditure Account

Question 3.
Donations are received for a specific purpose.
Answer:
Specific donation/Capital Receipt

Question 4.
The Receipts are not recurring in nature.
Answer:
Capital Receipt

Question 5.
An Account that records only revenue items in case of Not a for-profit concern.
Answer:
Income and Expenditure Account

Question 6.
Accounts which records only cash transactions in case of Not for Profit concerns.
Answer:
Receipts and Payments Account

Question 7.
The income is earned during the year but not received during the year.
Answer:
Outstanding income

Question 8.
The credit balance of Income and Expenditure Account.
Answer:
Surplus

Question 9.
To excess of total assets over total liabilities of a Not for Profit concern.
Answer:
Capital Fund

Question 10.
All such receipts are non-recurring in nature and not forming a part of a regular flow of income.
Answer:
Capital Receipts

C. State whether the following statements are True or False with reasons.

Question 1.
Not for Profit concerns do not have a profit motive.
Answer:
This statement is True.
Not for profit concerns, the main aim is to give services to its members or to the society at large. They do not carry any Trading activity or Manufacturing activity so there is no question of having a profit motive for ‘Not for Profit’ concerns.

Question 2.
Charitable Institutions prepare Profit and Loss Accounts at the end of every financial year.
Answer:
This statement is False.
Charitable Institutions, Not for Profit concerns, do not undertake any trading activities and hence instead of Profit and Loss Account prepare Income-Expenditure Account to record all revenue expenses/losses and revenue incomes/gains of the current year.

Question 3.
There is no difference between Receipts and Payments Account and Income and Expenditure Account.
Answer:
This statement is False.
In the Receipts and Payments Account, all receipts and payments transactions in cash or through the bank are recorded irrespective of the current year, previous year, or next year while in Income-Expenditure Account, only the current year’s incomes and expenses (Revenue) are recorded.

Question 4.
Income and Expenditure Account represents either surplus or deficit.
Answer:
This statement is True.
In the Income and Expenditure Account, all revenue incomes and expenses are recorded and at the end of the specified period, the difference is found out which is known as ‘Surplus’ (Revenue incomes are more than Revenue expenses) or ‘Deficit’ (Revenue expenses are more than Revenue incomes).

Question 5.
Receipts and Payments Accounts do not have any opening balance.
Answer:
This statement is False.
Receipts and Payments Account is just like a cash book of trading concern and opening balance (Cash or Bank or Cash and Bank) must be there to start recording of transactions.

Question 6.
Not for Profit concerns do not prepare a Balance Sheet.
Answer:
This statement is False.
To know the financial position of the organization, at the end of the particular period, Not for Profit concerns prepare Balance Sheet.

Question 7.
Purchases of Sports Equipments is a Capital Expenditure.
Answer:
This statement is True.
Generally, the life span of sports equipment is more than one year, so the purchase of sports equipment is considered a capital expenditure.

Question 8.
Income and Expenditure Account is a Real Account.
Answer:
This statement is False.
In the Income and Expenditure Account, all the revenue incomes and revenue expenses are recorded and therefore it is a Nominal Account and not a Real Account.

Question 9.
The Receipts and Payments Account contains only the transactions relating to the current year.
Answer:
This statement is False.
In the Receipts and Payments Account, transactions of not only the current year but of the previous year or of the next year are also recorded.

Question 10.
Excess of Assets over liabilities is called Capital Fund.
Answer:
This statement is True.
For ‘Not for Profit’ concerns in the Balance Sheet, when a total of Assets is more than the total of Liabilities, the difference of amount is considered as ‘Capital Fund’.

D. Fill in the blanks.

Question 1.
Not for Profit organization is never engaged in ___________ activities.
Answer:
trading

Question 2.
Not for Profit organization is called ___________ organization.
Answer:
service

Question 3.
Receipts and Payments Account falls under the category of ___________ Account.
Answer:
Real

Question 4.
In Receipts and Payment Account the summary of ___________ transactions are recorded.
Answer:
cash

Question 5.
Income and Expenditure Account is similar to the ___________ Account of Trading concern.
Answer:
Profit and Loss

Question 6.
Credit side of Receipts and Payments Account shows cash ___________
Answer:
payments

Question 7.
Income and Expenditure Account is a ___________ Account.
Answer:
Nominal

Question 8.
Mumbai University prepares ___________ Account instead of a Profit and Loss account.
Answer:
Income and Expenditure

Question 9.
Subscription received from the members is considered as ___________ receipts.
Answer:
revenue

Question 10.
The transactions recorded in the Income and Expenditure Account related only to the ___________ year.
Answer:
current

E. Answer in one sentence only.

Question 1.
What do you mean by ‘Not for Profit’ Concern?
Answer:
A concern or organization which is formed and established to serve its members and society or the general public by undertaking various activities without any profit motive is called a ‘Not for Profit’ concern.

Question 2.
Which organizations prepare Income and Expenditure Account?
Answer:
‘Not for profit’ concern prepares Income and Expenditure Account.

Question 3.
What is Receipts and Payments Account?
Answer:
An account that is prepared by a ‘Not for Profit Concern’ to record a summary of all types of cash receipts and cash payments inclusive of bank transactions is called Receipts and Payments Account.

Question 4.
Why Income and Expenditure Account is prepared?
Answer:
Income and Expenditure Account is prepared to ascertain, whether the concern has sufficient income to meet its expenses, or not.

Question 5.
What is Capital Fund?
Answer:
Excess of Assets over Liabilities is known as Capital Fund which also consists of contributions, subscription, entrance fees, surplus income, etc.

Question 6.
What is a Subscription?
Answer:
Subscription is the periodical payment made by the members to the ‘Not for Profit’ concern for maintaining their membership.

Question 7.
What is ’Legacy’?
Answer:
Any asset, property, or amount of cash which ‘Not for Profit’ concern receives as per the provisions made in the will of the donor after his death is called Legacy.

Question 8.
What is Surplus?
Answer:
Excess of income over expenditure shown by Income and Expenditure Account represents Surplus for the financial year.

Question 9.
What do you mean by Non-recurring Expenses?
Answer:
Non-recurring expenses are the expenses that are made for the acquisition of fixed assets that gives benefits for a long period.

Question 10.
To which account ‘Surplus’ or ‘Deficit’ is transferred?
Answer:
‘Surplus’ or ‘Deficit’ is transferred to the Balance Sheet by adding it or subtracting it from Capital Fund.

F. I. Complete the Table:

Question 1.

Solution:

II. Salaries paid during the year:

Question 1.

Solution:

III. Rent received during the year:

Question 1.

Solution:

G. Calculate the following:

Question 1.
10 % p.a. Depreciation on Furniture ₹ 50,000 (for three months)
Solutions:
Depreciation = Cost of Asset × Rate × Period
= 50,000 × \(\frac{10}{100}\) × \(\frac{3}{12}\)
= ₹ 1250 Depr. for 3 months
Thus, Depreciation on furniture @ 10 % on ₹ 50,000 for 3 months = ₹ 1250.

Question 2.
12 % p.a. Interest on Bank loan ₹ 80,000 for 1 year.
Answer:
I = \(\frac{\mathrm{PRN}}{100}\)
= 80,000 × \(\frac{12}{100}\) × 1
= ₹ 9600.
Thus, interest on a Bank loan ₹ 80,000 for 1 year = ₹ 9600.

Question 3.
Opening stock of stationery ₹ 5,000, purchases of stationery ₹ 7000, outstanding stationery bill ₹ 12,000, closing stock ₹ 1000. What is the amount of stationery consumed?
Answer:

Question 4.
Salary ₹ 10,000, outstanding salary ₹ 5,000. Calculate the salary to be debited to the Income and Expenditure Account.
Answer:

Question 5.
Library Books ₹ ……………? Less 10% Depreciation ₹ 5,000 = ₹ 45,000.
Answer:
Library books ₹ 50,000. Less 10% Depreciation ₹ 5,000 = ? 45,000

H. Find odd one:

Question 1.
Trading Account, Profit and Loss Account, Receipts and Payments Account, Balance Sheet.
Answer:
Receipts and Payments Account

Question 2.
Machinery, Furniture, Computers, Salaries.
Answer:
Salaries

Question 3.
Subscription, Stationery, Interest Received, Locker Rent received.
Answer:
Stationery

Question 4.
Reliance Industries, Venna Vidya Mandir, Laxmi Hospital, Manoj Sports club.
Answer:
Reliance Industries

Question 5.
Surplus, Deficit, Net Profit, Capital fund.
Answer:
Net Profit

Practical Problems

Question 1.
Calculation of stationery consumed during the year

Adjustments:
1. ₹ 1,000 outstanding for the stationery bill.
2. Stock of Stationery as of 31 – 03 – 2019 was valued at ₹ 1,800.
With the above information, calculate the amount of Stationery consumed during the year and show its presence in final Accounts of a concern.
Solution:
In the books of ___________________

Balance Sheet as of 31 – 03 – 2019

Question 2.
Presentation of Subscription only

Adjustments:
The outstanding subscription for 2018-19 is ₹ 32,000.
With the above information, present the item Subscription in Income and Expenditure Account for the year ended 31 -03-2019 and Balance Sheet as on the date.
Solution:
In the books of ___________________

Balance Sheet as of 31st March 2019

Working Note:
Outstanding subs, given in the balance sheet as on 01-04-2018 are ₹ 26,000 (for 2016-17) and ₹ 35,000 (for 2017-18). Against that, as shown in Receipt – Payment A/c ₹ 23,000 and ₹ 30,000 are received respectively. Means ₹ 3,000 and ₹ 5,000 are still outstanding which are known in the current year balance sheet.

Question 3.

Adjustments:
Subscription outstanding for the year 2017-18 is ₹ 6,000.
During the previous year subscription received in advance for 2017-18 is ₹ 2,000.
The outstanding subscription of 2016-17 is ₹ 2,500.
With the help of the above information present the item Subscription in Income and Expenditure Account for the year ending 31-03-2018 and Balance Sheet as on that date.
Solution:
In the books of ___________________

Balance Sheet as of 31st March 2018

Question 4.
Preparation of Income and Expenditure Account only
Following is the Receipts and Payments Account of “Satara Sports Club” Satara.
Prepare Income and Expenditure Account for the year ending 31-03-2019.

Adjustments:
1. Outstanding subscription for the current year is ₹ 4,500.
2. Outstanding rent for the current year amounted to ₹ 1,000.
3. Entrance fees are to be treated as Revenue Income.
4. Stock of sports material as of 01-04-2018 ₹ 6,000 and on 31 – 03 – 2019 ₹ 14,000.
Solution:
In the books of ‘Satara Sports Club’ Satara

Working Notes:
1. Entrance fees are to be treated as Revenue income. Therefore entire amount is recorded on the income side.
2. Since the selling price of Furniture ₹ 4,500 is lower than its cost price of ₹ 8,000, there is a Loss in the sale of furniture.
It is calculated as follows:
Loss on sale of furniture = Book value (cost) – Selling price
= 8,000 – 4,500
= ₹ 3,500
It is debited to Income and Expenditure A/c.

Question 5.
“Bhartiya Kala Kendra”, Solapur gives you the following information for the year ended on 31-03-2018. Prepare Income and Expenditure Account for the year ending 31-03-2018.

Additional Information:
1. Legacies are to be capitalized.
2. Outstanding salary ₹ 200.
3. 50% of Entrance fees are to be capitalized.
Solution:
In the books of Bhartiya Kala Kendra, Solapur

Question 6.
Accounts of a Charitable Hospital
From the following particulars relating to “Radha-Krishna Charitable Hospital”, Pune.
Prepare Income and Expenditure Account for the year ending 31-03-2020 and Balance Sheet as of that date.

Additional Information:

Provide Depreciation on Equipments ₹ 1,900 and on Building ₹ 1,500.
Solution:
In the Books of Radha-Krishna Charitable Hospital, Pune

Balance Sheet as of 31st March 2020

Working Notes:
1. To find medicines consumed, here in the opening stock, purchases are added and the closing stock of medicine is subtracted.
2. For equipment, in opening balance, add equipment purchased during the year and subtract depreciation to get the closing balance of equipment.
3. Interest ₹ 10,000 is received on 10% investments means there is no outstanding interest.

Question 7.
From the following transactions of Receipts and Payments Account of “Pavan-putra Hanuman Vyayamshala”, Parbhani and the adjustments are given, you are required to prepare Income and Expenditure Account and Balance Sheet as of 31st March 2019.

Adjustments:
1. There are 500 members paying an annual subscription of ₹ 50 each.
2. Outstanding salary was ₹ 1,200.
3. The Assets on 01-04-2018 were as follows:
Building ₹ 50,000, Furniture ₹ 15,000
4. Provide depreciation on Building and Furniture at 5% and 10% respectively.
5. 50% Entrance fees are to be capitalized.
6. Interest on investment at 5% p.a. has accrued for 6 months.
7. Capital fund ₹ 70,000 on 01-04-2018.
Solution:
In the Books of Pavan-putra Hanuman Vyayamshala, Parbhani

Balance Sheet as of 31st March 2019

Working Notes:
1. Interest on investment is receivable for 6 months:
I = \(\frac{\text { PRN }}{100}\)
= 15,000 × \(\frac{5}{100} \times \frac{6}{12}\)
= ₹ 375 (outstanding interest on investment)
2. 50 % of entrance fees (i.e. \(\frac{6200}{2}\) = ₹ 310o) is to be capitalised means add it to capital fund.
3. Total subscription of current year = 500 members × ₹ 50 = ₹ 25,000
But actual subscription received = ₹ 18,000
means difference (25,000 – 18,000) of ₹ 7,000 is outstanding subscription.

Question 8.
Newly Started Art Circle
“Jeevan Jyoti Art Circle” a newly established concern has presented the following information:

Adjustments:
1. Subscription outstanding for the year was ₹ 5,000.
2. Depreciate Furniture @ 10% p.a.
3. Full amount of admission fees and 50% donations are to be capitalized.
You are required to prepare an Income and Expenditure Account for the year ending 31-03-2018 and a Balance Sheet as of that date.
Solution:

Balance Sheet as of 31st March 2018

Working Notes:
The full amount of admission fees and 50% of donations are added to the surplus amount to get capital funds. (Opening balance of the capital fund is not given.)

Question 9.
Given below is the Receipts and Payments Account of “Vithai Mahila Mandat”, Pandharpur for the year ending 31-03-2018. Prepare an Income and Expenditure Account for the year ended 31-03-2018 and Balance Sheet as of that date.

Adjustments:
1. Capital fund on 01-04-2017 was ₹ 90,000.
2. Outstanding subscription ₹ 4,000.
3. Entrance fees are to be capitalized.
4. Rent paid includes ₹ 800 paid for April 2018.
5. They have the following Assets and Liabilities as of 01-04-2017:
Furniture ₹ 9,000, Building ₹ 70,000, and Outstanding Expenses ₹ 12,000.
Solution:
In the books of Vithai Mahila Mandal, Pandharpur

Balance Sheet as of 31st March 2018

Working Notes:
1. Outstanding subscription of ₹ 4,000 is first added to subscription received on the credit side of Income and Expenditure A/c and then it is shown on the Assets side of Balance Sheet.
2. Entire amount of entrance fees ₹ 3,500 is added to the capital fund.
3. Prepaid ₹ 800 is first deducted from rent paid on the debit side of Income & Expenditure A/c and then shown on the Assets side of the Balance Sheet.
4. Outstanding expenses ₹ 12,000 is directly shown on the Liabilities side of the Balance Sheet.

Question 10.
From the following Receipts and Payments Account “K.B.P. Engineering College”, Nashik for the year ending on 31 – 03 – 2019 and additional information, prepare Income and Expenditure Account for the year ending 31-03-2019 and Balance Sheet as on that date.

Additional Information:

1. 50% of donations are for the Building funds and the balance is to be treated as Revenue income.
2. Outstanding subscription ₹ 5,300.
3. Life membership fees are to capitalize.
Solution:
In the books of K.B.P. Engineering College, Nashik

Balance Sheet as of 31st March 2019

Working Notes:
1. Life membership fees are to be capitalized, which means add the entire amount to the capital fund.

2. 50% of Donations of ₹ 7,00,000 i.e., ₹ 3,50,000 is to be added to the Building Fund, and the remaining amount of donation i.e., ₹ 3,50,000 is credited to Income and Expenditure A/c.

3. The depreciation on Fixed assets is calculated by using the following formula:
Depreciation = Opening balance + Purchases – Closing value
∴ Depreciation on Books = 6,00,000 + 61,000 – 6,00,000
= 6,61,000 – 6,00,000
= ₹ 61,000
∴ Depreciation on Furniture = 3,19,000 + 51,000 – 3,00,000
= 3,70,000 – 3,00,000
= ₹ 70,000

4. Fixed deposit: Opening balance given = ₹ 9,10,000
Fixed deposit (31-03-2019) = ₹ 8,50,000
(Newly purchased)
∴ Total fixed deposits = ₹ 17,50,000

5. Admission Fees ₹ 60,000 are recorded on the credit side of Income and Expenditure A/c because it is taken as Revenue income.

Question 11.
Account of a School
From the following Balance Sheet and Receipts and Payments Account of “New English School”, Barshi, prepare Income and Expenditure Account for the year ending 31 – 03 – 2020 and a Balance Sheet as on that date.


Additional Information:
1. Outstanding salary of ₹ 9,000.
2. Outstanding tuition fees ₹ 15,000.
3. Depreciate library books by ₹ 9,000 and Furniture by ₹ 10,000.
Solution:
In the books of New English School, Barshi

Balance Sheet as of 31st March 2020

Working Notes:
1. Donation (Capital) is added to the Capital fund.
2. Government Grant ₹ 1,20,000 is recorded on the credit side of Income & Expenditure A/c because it is the revenue income of the organization.
3. Outstanding tuition fees ₹ 15,000 and outstanding salary ₹ 9,000 are added to the respective head of Account and then they are shown separately on the Assets side and Liabilities side of the Balance Sheet respectively.

Question 12.
Account of a Library
Following is the Receipts Payments Account of “Dhananjay Library”, Mumbai for the year ending 31-03-2020.

You are required to prepare an Income and Expenditure Account for the year ended 31-03-2020 and a Balance Sheet as of that day.
The following information is also made available to you.
1. On 31 -03-2019, the library had the following Assets also; Books ₹ 50,000, Furniture ₹ 6,500, and Machinery of ₹ 30,000.
2. Subscription received in advance amounted to ₹ 500.
3. Outstanding salaries ₹ 1300 and Rent ₹ 950.
4. 50% of the admission fees should be capitalized.
5. Furniture to be depreciated at 10% p.a.
6. Library books were purchased on 1st April 2019 charge depreciation at 10% p.a.
7. The Investments were purchased on 01-04-2019 and they carry interest at 20% p.a.
Solution:
In the books of Dhananjay Library, Mumbai

Balance Sheet as of 31st March 2020

Working Notes:
1. Opening Balance Sheet is prepared to find out opening capital fund:
Balance Sheet as of 31st March 2019

2. Outstanding expenses of the previous year, paid in the current year so no entry for outstanding expenses (2018-19)

3. Interest on Investment @ 20% on ₹ 6,000 = ₹ 1,200
Interest on Investment received = ₹ 900
Outstanding interest on investment = ₹ 300

4. Depreciation on library books at 10% p.a.
On opening balance of ₹ 50,000 (for whole year) = ₹ 5,000
On purchases on 01-04-2019 (for whole year) = ₹ 500
Total Depreciation = ₹ 5,500

5. Subscriptions received in advance ₹ 500 is deducted from subscription received on the credit side of Income and Expenditure A/c and then subscription received in advance is shown separately on the Liabilities side of Balance Sheet.

6. Outstanding salaries and outstanding rent are added to the respective head of Account on the debit side of the Income & Expenditure Account and both the outstanding items are recorded on the Liabilities side of the Balance Sheet.

Question 13.
Outstanding Expenses and Prepaid Expenses
From the following information supplied to you, prepare Income and Expenditure Account for the year ending 31-03-2020 and Balance Sheet as on that date for “Morya Sports Club”, Thane.
Balance Sheet as on 01-04-2019


Adjustments:
1. Subscription received includes ₹ 3,000 for 2018-19 and outstanding subscription for 2019-20 was ₹ 14,000.
2. On 31-03-2020, the Prepaid insurance premium was ₹ 2,500.
3. Depreciate Furniture by ₹ 3,000.
4. Locker rent outstanding for 2019-20 is ₹ 400.
Answer:
In the books of ‘Morya Sports Club’ Thane

Balance Sheet as of 31st March 2020

Working Notes:
1. Outstanding subscription (2018-19) ₹ 8,000 given in b/s against that ₹ 3,000 received in 2019-20.
Means still receivable subscription = ₹ 5,000 (8,000 – 3,000).

2. Prepaid insurance premium (2018-19) ₹ 2,000 is for the current year. Therefore, in the current year’s insurance premium, ₹ 2,000 is to be added and then subtract the current year’s prepaid insurance premium.

3. Outstanding salary of (2018-19), ₹ 4,000 of the previous year is to be subtracted from current year’s salary.

4. Total amount of donations and entrance fees are to be capitalized so add the entire amount of both the items to Capital fund.

5. Outstanding locker’s rent (2018-19) ₹ 500 is given in the Balance Sheet. It is to be subtracted from the current year’s locker’s rent and then adds the current year’s outstanding locker rent.

Question 14.
Charitable Hospital
Following information has been provided by “Vivekanand Charitable Hospital”, Latur. You are required to prepare an Income and Expenditure Account for the year ending 31-03-2019 and the Balance Sheet as of that date.


Adjustments:
1. On 31-03-2019 stock of drugs was valued at ₹ 22,000.
2. Depreciation on Building at 5% p.a. and on Ambulance ₹ 30,000.
3. Life membership fees are to be capitalized.
Answer:
In the books of Vivekanand Charitable Hospital, Latur

Balance Sheet as of 31st March 2019

Working Notes:
1. Purchase of drugs ₹ 2,00,000 includes ₹ 40,000 of 2017-18 and in the Balance Sheet of 2017-18, the outstanding bill of drugs is ₹ 50,000 given. So, ₹ 10,000 is still outstanding.

2. Consumption of drugs:
Opening stock (2017-18) = ₹ 42,000
Add: Purchase of drugs = ₹ 1,60,000
Total = 1,60,000 + 42,000 = ₹ 2,02,000
Less: Closing stock of drugs = ₹ 22,000
Consumption of drugs = 1,80,000

Must Read:

COALINDIA Pivot Point Calculator

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Aamod Chapter 5 किं मिथ्या ? किं वास्तवम् ? Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Aamod Solutions Chapter 5 किं मिथ्या ? किं वास्तवम् ?

Sanskrit Aamod Std 9 Digest Chapter 5 किं मिथ्या ? किं वास्तवम् ? Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यासः

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
चलभाषे काः क्रीडा: सन्ति ?
उत्तरम् :
चलभाषे यष्टिकन्दुकक्रीडा, पादकन्दुकक्रीडा वाहनक्रीडा, पत्रक्रीडा, चतुरङ्गक्रीडा इत्येता: क्रीडाः सन्ति।

प्रश्न आ.
चलभाषे कीदृशं विश्वम् ?
उत्तरम् :
चलभाषणस्य योग्य: उपयोग: करणीयः।

प्रश्न इ.
किं किं दृष्ट्रा तनयायाः मुखं लालायितम् ?
उत्तरम् :
पिझ्झा, पावभाजी, सिजलर्स इत्यादीनि खाद्यानि दृष्ट्वा तनायाया मुखं लालायितम्।

प्रश्न ई.
स्वास्थ्यरक्षणाय किं किम् आवश्यकम् ?
उत्तरम् :
स्वास्थ्यरक्षणाय सम्यक् क्रीडा, पौष्टिकम् अन्नं, रात्रौ निद्रा आवश्यकम्।

2. माध्यमभाषया उत्तरत।

प्रश्न अ.
माता तनयायाः विचारपरिवर्तनं कथं करोति ?
उत्तरम् :
“किं मिथ्या? किं वास्तव्यम्।” ह्या पाठात तनया व तिची आई यांच्या संवादातून तंत्रज्ञानाधारित काल्पनिक जग आणि वास्तव यांच्यातील फरक दाखवला आहे.

तनया नावाची मुलगी मोबाईलमध्ये आणि कुरकुरे खाण्यात मग्न असताना तिच्या मैत्रिणी खेळण्यासाठी तिला बोलवायला येतात. तनयाला मात्र घरात बसून मोबाईलवर गेम्स खेळणेच जास्त आवडते. ती तसे तिच्या मैत्रिणींना सांगते आणि घरातच बसून राहते. तिच्यामते मोबाईलवरच क्रिकेट, फुटबॉल ह्यासारखे खेळ खेळणे शक्य असताना बाहेर जायची काय गरज? असे म्हणून ती फोनमध्येच खेळण्यात मग्न होते.

थोड्यावेळाने जेव्हा तनयाला भूक लागते तेव्हाती आईकडे खायला मागते. आई तिला मोबाईल मधील पिझ्झा, पावभाजी इ. स्वादिष्ट खाद्यपदार्थाचे फोटो दाखवते. ते पाहून तनयाच्या तोंडाला पाणी सुटते. ती आईला काहीतरी खायला दे म्हणून हट्ट करते.

तेव्हा आई म्हणते की फोटो पाहिलेसना आत्ताच, मग आता खायची काय गरज? पण तनया हट्टाने म्हणते, “मोबाईवर फोटो बघून भूक कशी भागेल? तेव्हा तिची आई उत्तर देते, हे कळतंय तर मग मोबाइल वर खेळून व्यायाम होत नाही.

हे नाही कळलं तुला? पण तनयाचे असे म्हणणे होते की तिला मोबाईलवर खेळायला आवडते, आई म्हणते जे जे आवडते जे आरोग्यासाठी चांगले असतेच असे नाही. योग्य खेळ, पौष्टिक अन्न आणि रात्रीची झोप आरोग्यासाठी आवश्यक असते आणि ह्या सगळ्या गोष्टी प्रत्यक्षात करणे गरजेचे आहे, मोबाईलच्या आभासात्मक जगात नाही.

तंत्रज्ञानाचा वापर करावा, पण त्याची गरज ओळखून. ‘अति तेथे मती’ ह्या म्हणीनुसार तंत्रज्ञाचाही अतिवापर वाईटच. आईने तिच्याच शब्दांत समजवल्यामुळे तनयाला तिचे म्हणणे पटले. अशा प्रकारे आईने तनयाला तिचेच उदाहरण देऊन तिचे मतपरिवर्तन केले.

In this mother – daughter conversation “किं मिथ्या? कि वास्तवम्।” written by Smt. Mugdha Risbud, we see how mother cleverly teaches her daughter a valuable lesson of what is real and what is virtual in a very subtle manner.

The girl Tanaya refused to go out and play with her friends and instead preferred to play games on the cellphone. After playing mobile games when Tanaya entered the kitchen saying that she was hungry, her mother asked her to look at some pictures of food items on her mobile phone.

Looking at the pictures of pizza, pav bhaji and sizzlers Tanaya’s mouth watered and she asked for food. Her mother told her that after looking at the pictures there was no need to eat food. Yet Tanaya insistead to give her food.

Then her mother made her realise that if her hunger is not pacified with the pictures of food then how exercise can be done by playing games on the phone? So, for good health, playing games, nutritious food and regular sleep is necessary. The use of gadgets must be according to the requirement.

In this way mother changed Tanaya’s approach about being blindly reliable on gadgets.

प्रश्न आ.
किं मिथ्या ? किं वास्तवम् ? इति पाठस्य तात्पर्य लिखत ।
उत्तरम् :
“किं मिथ्या? किं वास्तवम्।” ह्या पाठात तनया आणि आई यांच्या संवादातून तंत्रज्ञानावर मयदिपेक्षा जास्त विसंबून राहणे कसे हानिकारक आहे हे सांगितले आहे.

तनया ही शाळेत जाणारी मुलगी आहे. ज्या वयात मैदानार जाऊन खेळणे, मित्रमैत्रिणींबरोबर गप्पा मारणे अशा गोष्टी करायच्या त्या वयात ती दिवसभर मोबाइलवरच ह्या सगळ्या गोष्टी करते.

घरी आरामात बसून हातात मोबाइल घेऊन जर खेळता येत असेल, चॅटींग करता येत असेल तर बाहेर जायची काय गरज असे तिला वाटते. मोबाइलवरचे आभासात्मक जग आणि वास्तवातील जग यांच्यातील भेद तिला कळत नाही.

हा केवळ तनयाचा नाही तिच्या वयाच्या व त्याहून मोठ्या सगळ्या मुलांचासुद्धा प्रश्न आहे. तंत्रज्ञानामुळे घरी राहून सगळ्या गोष्टी शक्य असताना बाहेर जाण्याची गरज कोणालाच भासत नाही. त्यामुळेच व्हर्चुअल / आभासात्मक जग आणि वास्तवातील जग यांच्यातील भेद पुसट होत चालला आहे.

पण चांगले आरोग्यदायी आयुष्य जगण्यासाठी शरीराच्या वास्तवादी गरजा ओळखून त्या प्रकारची जीवनशैली आचारणात आणणे गरजेचे आहे. हेच तनयाची आई तनयाला समजावून सांगत आहे.

या पाठामध्ये तंत्रज्ञानावर आधारित आभासात्मक जग आणि वास्तवातील जग यांच्यातील भेद प्रत्यक्ष उदाहरणातून दाखवला
आहे.

Through the conversation “कि मिथ्या? किं वास्तवम्।” between a mother and her thirteen – year old daughter, Smt. Mugdha Risbud, tells us how excessive dependence on technology can be harmful.

Playing on the ground is the best exercise and it is necessary for good health while on the other hand games played on the cellphone are virtual. They don’t provide any benefit to the body.

So by showing the pictures of food and not actully giving food to Tanaya, her mother taught her how the vitural world and real world are different. Playing on the phone virtually, is not beneficial as playing on the ground.

Tanaya believes that when we can do everything just with a cellphone then why do we need to go out. This is not just Tanaya’s problem but that of the whole generation. Children like Tanaya have the same attitude.

Hence, the difference between real and virtual world has become difficult to identify In this lesson author tries to show this difference through the conversation between a mother and daughter and conveys the message that use of anything must be according to the requirement.

3. प्रश्ननिर्माणं कुरुत ।

प्रश्न क.
अहं गृहे एव खेलामि।
उत्तरम् :
अहं कुत्र खेलामि?

प्रश्न ख.
व्यायामं कृत्वा आरोग्यं वर्धते ।
उत्तरम् :
व्यायामं कृत्वा किं वर्धते?

4. अ. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न 1.
क. तदेव = + एव।
ख. नास्ति = न + ।
उत्तरम् :
क. तदेव – तत् + एव।
ख. नास्ति – न + अस्ति ।

आ. कालवचनपरिवर्तनं कुरुत।

प्रश्न 1.

1. अहं न आगच्छामि । (लङ्लकारे परिवर्तयत।)
2. बुभुक्षिता अस्मि। (बहुवचने परिवर्तयत ।)
3. सख्यौ क्रीडार्थं प्रतिगच्छतः। (एकवचने लिखत ।)
4. एतानि छायाचित्राणि पश्य । (उत्तमपुरुषे परिवर्तयत ।)

उत्तरम् :

1. अहं न आगच्छम्।
2. बुभुक्षिताः स्मः।
   
3. सखी क्रीडार्थ प्रतिगच्छति।
4. एतानि छायाचित्राणि पश्यानि।

इ. शब्दस्य वर्णविग्रहं कुरुत।

प्रश्न 1.

1. द्वारम्
2. स्वास्थ्यम्
3. बुभुक्षा
4. पौष्टिकम्

उत्तरम् :

1. द्वारम् – द् + व् + आ + र् + अ + म्।
2. स्वास्थ्य म् – स् + व् + आ +स् + थ् + य् + अ + म् ।
3. बुभुक्षा – ब् + उ + भ + उ + क् + ष् + आ।
4. पौष्टिकम् – प् + औ + ष् + ट् + इ + क् + अ + म्।

ई. मेलनं करुत।

उत्तरम् :

उ. पाठात् त्वान्त-ल्यबन्त-अव्ययानि चिनुत लिखत च।

प्रश्न 1.
पाठात् त्वान्त-ल्यबन्त-अव्ययानि चिनुत लिखत च।
उत्तरम् :

5. त्वान्तपदं /ल्यबन्तपदं निष्कास्य वाक्यं पुनर्लिखत ।

प्रश्न अ.
रात्रौ शीघ्रं निद्रां कृत्वा प्रात:काले शीघ्रम् उत्तिष्ठामि ।
उत्तरम् :
रात्रौ शीघ्रं निद्रां करोमि प्रात:काले शीघ्रम् उत्तिष्ठामि च।

प्रश्न आ.
द्वारघण्टिकाम् आकर्ण्य माता द्वारम् उद्घाटयति।
उत्तरम् :
माता द्वारघण्टिकाम् आकर्णयति द्वारम् उद्घाटयति च।

6. अ. समानार्थकशब्दं चिनुत ।
भटः, क्रीडा, जननी, क्षुधा, स्वापः।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दं चिनुत ।
भटः, क्रीडा, जननी, क्षुधा, स्वापः।
उत्तरम् :

• सैनिक – योद्धा, भटः।
• क्रीडा – खेलः।
• माता – जननी, अम्बा, जन्मदात्री।
• बुभुक्षा – अशना, क्षुध् ।
• स्वापः – निद्रा, शयनम्, स्वापः, स्वप्नः, संवेशः।

आ. विरुद्धार्थकशब्दं लिखत ।
समाप्तः, स्वास्थ्यम्, आभासात्मकम्, मृतः ।

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थकशब्दं लिखत ।
समाप्तः, स्वास्थ्यम्, आभासात्मकम्, मृतः ।
उत्तरम् :

• प्रारम्भः × समाप्तः।
• अस्वास्थ्यम् × स्वास्थ्यम्।
• आभासात्मकम् × वास्तवम्।
• मृतः × जीवितः।

7. चलभाषद्वारा द्वयोः मित्रयोः संवाद लिखत ।

प्रश्न 1.
चलभाषद्वारा द्वयोः मित्रयोः संवाद लिखत ।
उत्तरम् :

• माधवः – नमो नमः विजय! अपि सर्व कुशलम्?
• विजय: – आम्!
• माधवः – श्रुणु ! अद्य अहं मम कुटुम्बेन सह जन्तुशालां गच्छामि। आगच्छसि वा?
• विजय: – आम, आगच्छामि।
• माधवः – तर्हि सायङ्काले पञ्चवादने आगच्छ मम गृहम्।
• विजयः – रे माधव, अहं किमपि खादनार्थं आनयामि।
• माधव: – आम, पानीयमपि आनयामः।
• विजयः – तत्र पशवः खगाः च पश्यामः।
• माधवः – बहु मनोरञ्जनं भवेत् ! अस्तु ! सायङ्काले मिलावः ।
• विजयः – आम्! मिलावः।

Sanskrit Aamod Class 9 Textbook Solutions Chapter 5 किं मिथ्या ? किं वास्तवम् ? Additional Important Questions and Answers

उचितं पर्यायं चिनुत।

प्रश्न 1.
तनया कस्मिन् मग्ना?
(अ) चलभाषे
(आ) पुस्तके
(इ) चित्रपटे
(ई) अध्ययने
उत्तरम् :
(अ) चलभाषे

प्रश्न 2.
द्वारघण्टिकाम् आकर्ण्य का द्वारम् उद्घाटयति?
(अ) माता
(आ) तनया
(इ) सखी
(ई) पिता
उत्तरम् :
(अ) माता

एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
श्रुतिः किमर्थं तनायाम् आह्वयति?
उत्तरम् :
श्रुतिः बहिः क्रीडनाय तनायाम् आह्वयति।

प्रश्न 2.
तनया किं पश्यति ?
उत्तरम् :
तनया खाद्यपदार्थानां छायाचित्राणि पश्यति ।

सत्यं वा असत्यं लिखत।

प्रश्न 1.

1. माता सुखासन्दे उपविश्य हस्तेन कुकुंरिकां खादति।
2. तनया चलभाषे युद्धक्रीडायां मग्ना अस्ति।
3. तनया द्वारम् उद्घाटयति।

उत्तरम् :

1. असत्यम्
2. सत्यम्
3. असत्यम्

प्रश्न 2.
1. चलभाषे भोजनं दृष्ट्वा बुभुक्षा शान्ता भवेत् ।
2. सिजलर्स दृष्ट्वा मुखं लालयितम् ।
उत्तरम् :
1. असत्यम्
2. सत्यम्

प्रश्न 3.
1. चलभाषे आभासात्मकं विश्वं न वास्तवम्।
2. सम्यक् क्रीडा, पौष्टिकम् अन्न, रात्रौ निद्रा अनारोग्याय भवति ।
उत्तरम् :
1. सत्यम्
2. असत्यम्

कः कं वदति।

प्रश्न 1.
1. सत्वरं कीडनाय आगच्छ, बहिः खेलामः।
2. किं खेलसि?
उत्तरम् :
1. श्रुति : तनयां वदति।
2. राजसी तनयां वदति।

प्रश्न 2.

1. अम्ब बुभुक्षिता अस्मि ।
2. एतानि छायाचित्राणि पश्य ।
3. चलभाषे दृष्टवती खलु ।

उत्तरम् :

1. तनया मातरं वदति ।
2. माता तनयां वदति ।
3. माता तनयां वदति ।

प्रश्न 3.
आवश्यकतानुसारं योग्य: उपयोग: करणीयः एव।
उत्तरम् :
माता तनयां वदति।

उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
द्वारघण्टिकाम् आकर्ण्य माता द्वारम् उद्घाटयति यतः ……..।
a. तनया चलभाषे मग्ना अस्ति।
b. तनया गृहकार्ये मग्ना अस्ति।
उत्तरम् :
द्वारघण्टिकाम् आकर्ण्य माता द्वारम् उद्घाटयति यतः तनया चलभाषे मग्ना अस्ति।

प्रश्न 2.
क्रीडाङ्गणं गत्वा खेलनस्य आवश्यकता नास्ति यतः ……..।
a. चलभाषे क्रीडाः सन्ति।
b. व्यायमस्य आवश्यकता नास्ति।
उत्तरम् :
क्रीडाङ्गणं गत्वा खेलनस्य आवश्यकता नास्ति यतः चलभाषे क्रीडा: सन्ति।

विशेषण-विशेष्य-सम्बन्धः। (स्तम्भमेलनं कुरुत)।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :

शब्दस्य वर्णविग्रहं कुरुत।

• कुकुरिकाम् – क् + उ + र् + क् + उ + र् + इ + क + आ + म्।
• द्वारघण्टिकाम् – द् + व् + आ + र् + अ + घ् + अ + ण् + ट् + इ + क् + आ + म्।
• आह्वयतः – आ + ह् + व् + अ + य् + अ + त् + अः।
• क्रीडाङ्गणम् – क् + र् + ई + ड + आ + इ + ग् + अ + ण् + अ + म्।
• समाप्तः – स् + अ + म् + आ + + त् + अः।
• पिडा – प् + इ + अ + अ + आ ।
• सिजलर्स – स् + इ + ज् + अ + ल् + अ + र + स् + ।
• नास्ति – न् + आ + स् + त् + इ।
• स्वास्थ्य करम् – स् + व् + आ + स् + थ् + य् + अ + क् + अ + र + अ + म् ।
• सम्यक् – स् + अ + म् + य् + अ + क्।
• निद्रा – न् + इ + द् + र् + आ।
• योग्यः – य + आ + ग् + य् + अः।

प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.

1. पिझ्झा, पावभाजी, सिजलर्स इत्यादीनि खाद्यानि दृष्ट्वा लालायितं मुखम्।
2. तनया खाद्यपदार्थानां छायाचित्राणि पश्यति।
3. तनया सुखासन्दे उपविशति ।
4. खेलनस्य आवश्यकता एव नास्ति ।

उत्तरम् :

1. किं किं दृष्ट्वा लालायितं मुखम्?
2. तनया केषां छायाचित्राणि पश्यति?
3. तनया कुत्र / कस्मिन् उपविशति?
4. कस्य आवश्यकता एव नास्ति?

विभक्त्यन्तरूपाणि।

• प्रथमा – अहम्, माता, क्रीडाः, तनया, यष्टिकन्दुकक्रीडा, पादुकन्दुकक्रीडा, वाहनक्रीडा, पत्रक्रीडा, चतुरङ्गक्रीडा, खेल:,
  सर्वे, सैनिकाः, सर्वाः, एषः, सैनिकः, स्वास्थरक्षणम्, सर्वे, सैनिकाः, खेल: अहम्, व्यायामः, उपयोगः, क्रीडनम्, हितकरम्, आरोग्यपूर्णम् , पौष्टिकम्, अन्नम्, आभासात्मकम, विश्वम्।
• द्वितीया – द्वारम्, चलभाषम्, पाकगृहम्, द्वारघण्टिकाम, ताम, क्रीडाङ्गणम्, स्वास्थ्यरक्षणम्, भोजनम्, पाकगृहम्, एतानि, छायाचित्राणि, उपयोगम्।
• तृतीया – हस्तेन, अपरेण, चलभाषेण।
• चतुर्थी – कीडनाय, मह्यम्, आरोग्याय।
• षष्ठी – खेलनस्य, तनयायाः, खाद्यपदार्थानाम्, चलभाषस्य।
• सप्तमी – सुखासन्दे, द्वारे, गृहे, एतस्मिन्, चलभाषे, युद्धक्रीडायाम्, एतस्याम, क्रीडायाम, चलभाषे, रात्रौ।
• सम्बोधन – अम्ब, तनये, मातः, तनये, मातः।

लकारं लिखत।

• खादति – खाद् धातुः प्रथमगण: परस्मैपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• आह्वयतः – आ + ह्वे धातुः प्रथमगण: परस्मैपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: द्विवचनम्।
• खेलामः – खेल् धातुः प्रथमगण: परस्मैपदं लट्लकार: उत्तमपुरुष: बहुवचनम्।
• आगच्छामि – आ + गम् – गच्छ धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लट्लकार : उत्तमपुरुष: एकवचनम्।
• पश्य : दृश् – पश्य् धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लोट्लकार: मध्यमपुरुषः एकवचनम्।
• अस्मि – अस् धातुः द्वितीयगणः परस्मैपदं लट्लकार: उत्तमपुरुष: एकवचनम्।
• यच्छामि – दा-यच्छ् धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लट्लकारः उत्तमपुरुष: एकवचनम्।
• भवेत् – भू-भव् धातुः प्रथमगण: परस्मैपदं विधिलिङ्लकार: उत्तमपुरुषः एकवचनम्।
• रोचते – रुच् – रोचधातुः प्रथमगण: आत्मनेपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• वर्जयेत् – वृज् – वर्जु धातुः दशमगण: उभयपदं अत्र परस्मैपदं विधिलिङ्लकारः प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
• करोमि – कृ धातुः अष्टमगण: उभयपदं अत्र परस्मैपदं लट्लकार : उत्तमपुरुष: एकवचनम्।

समानार्थकशब्दं योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
सैनिक; – क्रीडायां सर्वे सैनिका: मृताः।
उत्तरम् :
क्रीडायां सर्वे योद्धार:/भटाः मृताः ।

व्याकरणम् :

नाम – तालिका।

सर्वनाम – तालिका।

धातु – तालिका।

समासाः।

धातुसाधितविशेषणानि।

किं मिथ्या ? किं वास्तवम् ? Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

आधुनिक तंत्रज्ञानाने मानवाच्या भौतिकविकासासाठी विस्तीर्ण क्षेत्र खुले केले आहे यात शंकाच नाही. परंतु, तंत्रज्ञानयुक्त साधनांच्या अत्याधुनिक वापरामुळे नवीन प्रश्न, विघ्ने आणि सामाजिक समस्या निर्माण होतात. आभासात्मक आणि वास्तव यामधील फरक आपण जाणून घेतला पाहिजे. आधुनिक काळाची हीच आवश्यकता आहे.

भ्रमणध्वनीचा आवश्यक तेवढाच वापर करावा हा महत्त्वपूर्ण संदेश लेखिका श्रीमती मुग्धा रिसबूड यांनी यांनी तेरा वर्षांची मुलगी आणि तिची आई या दोघींच्या सहज संवादातून पटवून दिला आहे. ‘अति तेथे माती’ या म्हणीनुसार तंत्रज्ञानाचा अति वापर वाईटच हा महत्वाचा विचार संवादरूपाने मांडला आहे.

It is indeed true that modern technology has opened the wide field of materialistic development for humans. Nevertheless, due to the excess usage of technological gadgets new questions and several new social problems have been created.

Yet technology is the necessity of the modern age. This beautiful conversation between a thirteen year old girl and her mother is presented to us by the author Shrimati Mugdha Risbud, where the difference between the real and virtual world is communicated. It tells us that though technology is an important part of our life today, excess should always be avoided.

परिच्छेद : 1

त्रयोदशवर्षीया ……………… युद्धक्रीडायां मग्ना।) (त्रयोदशवर्षीया तनया सुखासन्दे उपविश्य एकेन हस्तेन कुर्कुरिका खादति । अपरेण हस्तेन चलभाषं चालयति। तदानीं द्वारघण्टिकाम् आकर्य
माता द्वारम् उद्घाटयति। तनयाया: सख्यौ द्वारे एव स्थित्वा ताम् आह्वयतः ।)
श्रुतिः – तनये, सत्वरं क्रीडनाय आगच्छ, बहिः खेलामः।
तनया – अहं गृहे एव खेलामि।
राजसी – किं खेलसि?
तनया – (चलभाषं दर्शयित्वा) एतस्मिन् चलभाषे यष्टिकन्दुकक्रीडा, पादकन्दुकक्रीडा, वाहनक्रीडा, पत्रक्रीडा, चतुरङ्गक्रीडा, इत्यादयः सर्वाः क्रीडाः सन्ति। क्रीडाङ्गणं गत्वा खेलनस्य आवश्यकता एव नास्ति। अहं न आगच्छामि। (सख्यौ क्रीडा निर्गच्छतः। माता पाकगृहं गच्छति । तनया चलभाषे युद्धक्रीडायां मग्ना।

अनुवादः

(तेरा वर्षांची मुलगी तनया सोफ्यावर बसून एका हाताने कुरकुरे खात आहे. आणि दुसऱ्या हाताने भ्रमणध्वनी चालवत आहे. तेव्हाच दाराची घंटी (बेल) ऐकून आई दरवाजा उघडते. तनयाच्या दोन मैत्रिणी दारात उभ्या राहून तिला बोलावतात.)
श्रुती – तनया, लवकर खेळायला ये, बाहेर खेळूया.
तनया – मी घरीच खेळते.
राजसी – काय खेळतेस?
तनया – (भ्रमणध्वनी दाखवून) या भ्रमणध्वनीवर हॉकी, फुटबॉल, गाड्यांचा खेळ, पत्त्यांचा खेळ, बुद्धिबळ इ. खेळ आहेत. मैदानावर जाऊन खेळण्याची आवश्यकताच नाही.
मी येणार नाही.
(मैत्रिणी खेळण्यासाठी निघून जातात.
आई स्वयंपाकघरात जाते.
तनया भ्रमणध्वनीवर युद्धाचा खेळ खेळण्यात मग्न होते.)

(Thirteen-year-old Tanaya sitting on the sofa is eating Kurkure with one hand. She is operating the mobile with the other hand.
Then hearing the doorbell ring, her mother opens the door. Standing at the door itself, Tanaya’s friends call out to her.)
Shruti – Tanaya, come to play quickly. We shall play outside.
Tanaya – I shall play at home itself.
Rajasi – What are you playing?
Tanaya – (Showing the mobile) there are many games on this mobile-hockey, football, car games, card games, chess etc.
There is no need to go to the playground to play.
I am not coming
(The friends go to play
The mother goes to the kitchen.
Tanaya is engrossed playing a war game.)

परिच्छेद: 2

• तनया – (स्वगतम्) …………………. स्वास्थ्यरक्षणं न भवति?
• तनया – (स्वगतम्) एतस्यां क्रीडायाम् एषः सैनिक: मृत: अपर: च मारणीयः। …… सर्वे सैनिकाः मता:। हेड ……. जितं मया। खेलः
• समाप्तः । (तनया पाकगृहं गच्छति ।) अम्ब, बुभुक्षिता अस्मि।
• माता – तनये, मम चलभाषे एतानि छायाचित्राणि पश्य। (तनया खाद्यपदार्थानां छायाचित्राणि पश्यति।)
• तनया – मातः, पिझ्झा, पावभाजी, सिजलर्स इत्यादीनि खाद्यानि दृष्ट्वा लालायितं मे मुखम्। कृपया किमपि यच्छतु।
• माता – चलभाष दृष्टवती खलु? अधुना खाद्यपदार्थानाम् आवश्यकता एव नास्ति। अहं न बच्छामि।
• तनया – चलभाषे भोजनं दृष्ट्वा बुभुक्षा शान्ता कथं भवेत्? .
• माता – यदि एतत् सत्यं, तर्हि कथं न जानासि यत् चलभाषेण क्रीडित्वा व्यायामः न भवति? स्वास्थ्यरक्षणं न भवति?

अनुवादः

तनया – (स्वत:शीच) या खेळात हा सैनिक मेला आता दुसऱ्याला मारूया…. सगळे सैनिक मेले. हे ………… मी जिंकले.
खेळ संपला.
(तनया स्वयंपाकघरात जाते.)
आई, मला भूक लागली आहे.
माता – तनया, माझ्या भ्रमणध्वनीवर ही छायाचित्रे (फोटो) बघ.
(तनया खाद्यपदार्थांची छायाचित्रे पाहते.)
तनया – आई, पिझ्झा, पावभाजी, सिजलर्स इत्यादी खाद्यपदार्थ पाहून माझ्या तोंडाला पाणी सुटले आहे.
कृपया (प्लीज) काहीतरी दे.
माता – भ्रमणध्वनीवर पाहिलेस ना?
आता खाद्यपदार्थांची आवश्यकताच नाही.
मी देणार नाही:
तनया – भ्रमणध्वनीवर जेवणाचे पदार्थ पाहून भूक कशी भागेल?
माता – जे हे खरे असेल, तर मग तुला हे माहीत नाही का की, भ्रमणध्वनीवर खेळून व्यायाम होत नाही? आरोग्याची काळजी घेतली जात नाही?

Tanaya – (to herself) In this game, this soldier is dead and the other should be killed……all soldiers are dead… hey…I have won. . The game is over.
(Tanaya goes to the kitchen).
Mother, I am hungry.
Mother – Tanaya, see these images on my mobile.
(Tanaya sees the images of the foodstuff).
Tanaya – Mother, my mouth is watering seeing the pizza, pavbhaji, Sizzlers etc.
Please give me something
Mother – You saw them on the mobile right?
Now there is no need of the food stuff.
I shan’t give.
Tanaya – How will hunger be pacified by seeing the food on the mobile?
Mother – If this is true, then how do you not know that by playing on the mobile you don’t exercise?
Health is not taken care off?

परिच्छेद : 3

तनया – परं मात :………………. करोमि?

• तनया – परं मातः मह्यं रोचते तत् चलभाषण कीडनम्।
• माता – तनये, यद् यद् रोचते तत् तत् सर्व स्वास्थ्यकरं, हितकरम्, आरोग्यपूर्ण न भवति । सम्यक् क्रीडा, पौष्टिकम् अन्न, रात्री
  निद्रा आरोग्याय भवति। चलभाषे आभासात्मकं विश्वं न वास्तवम्।
• तनया – तर्हि किं चलभाषस्य उपयोगः एव न करणीयः ।
• माता – तथा न। आवश्यकतानुसार योग्य: उपयोग: करणीयः एव। किन्तु अति सर्वत्र वर्जयेत्।
• तनया – आम् मातः । इतः परं चलभाषस्य योग्यम् उपयोगं करोमि।

अनुवादः

• तनया – परंतु माता, मला ते भ्रमणध्वनीवर खेळणे आवडते.
• माता – तनया, जे जे आवडते ते ते सर्व स्वास्थकारक, हितकारक, आरोग्यदायी नसते.
  योग्य प्रकारे खेळणे, पौष्टिक अन्न, रात्रीची झोप आरोग्यासाठी महत्त्वपूर्ण आहे. भ्रमणध्वनीवरील आभासात्मक विश्व वास्तव नाही.
• तनया – तर मग काय भ्रमणध्वनीचा उपयोगच करायचा नाही?
• माता – तसे नव्हे.
  आवश्यकतेनुसार योग्य उपयोग करावाच.
  परंतु अतिरेक सर्वथा टाव्यवा.
• तनया – ठीक आहे आई.
  यापुढे (मी) भ्रमणध्वनीचा योग्य उपयोग करेन.
• Tanaya – But mother, I like that-playing with the mobile.
• Mother – Tanaya, all that you like is not healthy, beneficial and healthy. Proper games, nutritious food, sleep at night will make you healthy. The virtual world on the mobile is not reality.
• Tanaya – Then should the mobile not be used at all?
• Mother – Not so.
  Certainly it should be properly used as required. But excess should be avoided
  everywhere.
• Tanaya – Yes mother.
  Henceforth, I shall use the mobile appropriately.

सन्धिविग्रहः

• इत्यादयः – इति + आदयः
• किमपि – किम् + अपि।
• इत्यादीनि – इति + आदीनि ।

समानार्थकशब्दाः

1. मग्ना – रता, निमग्ना, लीना।
2. हस्तः – करः, पाणिः।
3. गृहम् – गेहम, सदनम्, आलयः।
4. आकर्ण्य – श्रुत्वा, निशम्य।
5. सत्वरम् – शीघ्रम्, झटिति ।
6. अधुना – सम्प्रति, इदानीम्।
7. मुखम् – वदनम्, आननम्, आस्यम्।
8. चलभाष: – भ्रमणध्वनिः।
9. लोक: – जगत्, भुवनम्, विश्वम्।
10. निशाः – रजनी, रात्रिः, शर्वरी, यामिनी।

विरुद्धार्थकशब्दाः

• निर्गच्छति × प्रविशति, आगच्छति।
• सत्वरम् × शनैः शनैः।
• अनावश्यकता × आवश्यकता।
• हितकरम् × अहितकरम्।
• उपयोगः × निरुपयोगः।
• आरोग्यम् × अनारोग्यम्।

शब्दार्थाः

1. उपविश्य – after stitting – बसून
2. चलभाष: – mobile – भ्रमणध्वनी
3. आकर्य – after listening – ऐकून
4. उद्घाटयति – opens – उघडते
5. यष्टिकन्दुकक्रीडा – hockey – हॉकी
6. सुखासन्दः – sofa – कोच
7. पादकन्दुकक्रीडा – football – फुटबॉल
8. वाहनक्रीडा – car games – वाहनक्रीडा
9. पत्रक्रीडा – cards – पत्ते
10. चतुरङ्गक्रीडा – chess – बुद्धिबळ
11. आह्वयत: – invite – बोलावतात
12. द्वारघण्टिका – door bell – दरवाजाची घंटी
13. बुभुक्षिता – hungry – भुकेलेली
14. लालयितम् – watering – पाणी सुटले
15. दृष्टवती – saw – पाहिले
16. स्वास्थ्यरक्षणम् – care of health – आरोग्याची काळजी
17. मृतः – dead – मृत झालेलेc
18. अपर: – another – दुसरा
19. मारणीयः – worth killing – मारण्याजोगा
20. बुभुक्षा – hunger – भूक
21. हितकरम् – beneficial – हितावह
22. आरोग्यपूर्णम् – healthy – आरोग्यपूर्ण
23. आभासात्मकम् – virtual – काल्पनिक
24. वर्जयेत् – should avoid – वयं करावे
25. पौष्टिकम् – healthy – पौष्टिक

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Aamod Chapter 7 योगमाला Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Aamod Solutions Chapter 7 योगमाला

Sanskrit Aamod Std 9 Digest Chapter 7 योगमाला Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यासः

1. माध्यमभाषया उत्तरत।

प्रश्न अ.
शवासनं कथं हितकरं भवति?
उत्तरम् :
‘योगमाला’ या पाठात हठयोगप्रदीपिका या ग्रंथातून श्लोक संपादित केले आहेत. या पद्यामध्ये योगासने व त्यांचे फायदे यासंबंधी चर्चा आली आहे.

योगासनांमुळे शरीर तसेच मनाचे आरोग्य उत्तम राहते. योगसाधना करताना सर्व आसने झाल्यानंतर शवासन केले जाते. ‘या आसनात जमिनीवर पाठ टेकवून शवाप्रमाणे झोपावे अशी कृती केली जाते. शवासनामुळे शरीराचा थकवा दूर होतो तसेच मनाला शांतता मिळते. योगसाधना करताना शरीराला व्यायाम होतो. हा व्यायाम झाल्यानंतर शरीराला आराम मिळण्यासाठी शवासन आवश्यक असते.

‘योगमाला’ a collection of verses from the हठयोगप्रदीपिका composed in the fifteen century by Shri Swatvaram Yogi provides us with instructions for performing asanas and also describes their benefits.

After performing the regular asanas one shouldend the yogasadhana by ‘शवासनम्’. In shavasana one should lie still on the floor like a corpse (dead body). Shavasana takes away fatigue. By performing Shavasana the mind gets relaxed. Shavasana improves concentration and provides peace and rest to body as well as mind.

प्रश्न आ.
मत्स्येन्द्रासनस्य कृतिं वर्णयत ।
उत्तरम् :
योगमाला या पद्यपाठामध्ये योगसाधनेचे फायदे व योगसनांच्या कृती सांगितल्या आहेत. उजवा पाय डाव्या पायाच्या मांडीखाली ठेवावा. डावा पाय उजव्या गुडघ्याला बाहेरून वेढा घालून जमिनीवर ठेवावा, तो पाय धरून मान डाव्या बाजूला फिरवून शरीराला पीळ द्यावा. ही मत्स्येनाथोदितमासनाची कृती होय.

‘योगमाला’ a collection of verses from हठयोगप्रदीपिका by Shri Swatvaram Yogi – describes certain asanas and speak of their benefits. While performing मत्स्य नाथोदितासन one should place the right leg at the base of the left leg and should place the left leg covering the outer part of the right knee. Then he should hold the left foot with right hand and twist the body behind. This is ‘मत्स्यनाथोदितासन’.

प्रश्न इ.
पद्मासनस्य वर्णनं कथं कृतम्?
उत्तरम् :
‘योगमाला’ या पद्यपाठात विविध योगासनांच्या कृती व त्यांचे फायदे दिले आहेत. पद्मासन करताना उजवा पाय डाव्या मांडीवर ठेवावा. डावा पाय उजव्या पायावर ठेवावा.

मागून उजव्या हाताने झव्या पायाचा अंगठा पकडावा व डाव्या बताने उजव्या पायाचा अंगठा पकडावा. हनुवटी छातीवर ठेवून नाकाच्या शेंड्याकडे एकटक पहावे. पद्मासनामुळे व्याधींचा विनाश होतो. पद्मासन हे योगसाधनेतील अनिवार्य आसन आहे.

In the ‘योगमाला’ the description of asanas as well as their benefits to body and mind are discussed. पद्मासन is the most essential and basic asana. While performing WT one should place the right leg on the left thigh and the left leg on the right thigh.

Then one should hold the toes of the leg by crossing the hands at the back. After attaining a such position, one should keep his chin on chest and should look at the tip of the nose. This complete position is called as पद्मासन. Being very important and a basic asana पद्मासन has to be performed regularly.

प्रश्न ई.
योगासनै: के लाभा: भवन्ति?
उत्तरम् :
‘योगमाला’ या पद्यामध्ये हठयोगप्रदीपिका या स्वात्माराम योगी रचित ग्रंथामधून श्लोक संपादित केले आहेत. योगसाधने मुळे शारीरिक तसेच मानसिक आरोग्य उत्तम राहते. योगसाधनेत अनिवार्य असणारे पद्मासन हे रोगनाशक आहे. योगसाधनेच्या शेवटी केल्या जाणाऱ्या शवासनामुळे शरीराचा चकवा तर दूर होतोच शिवाय मनाला शांतता मिळते.

योगसनांमुळे संपूर्ण शरीराचा व्यायाम होतो व शरीर लवचिक व सुदृढ बनते. योगासनांमुळे मानसिक आरोग्यसुद्धा सुधारते. मनाची एकाग्रता आणि स्मरणशक्ती सुद्धा योगासनांमुळे वाढते. योगसाधना ही केवळ शरीरासाठी नव्हे तर मनासाठी सुद्धा लाभदायक आहे.

In the lesson ‘योगमाला’ a collection of verses from हठयोगप्रदीपिका the procedure for performing different asanas, their postures and benefits are discussed.

Doing yoga every day, helps us to be physically as well as mentally healthy. The basic and foremost asana destroys our diseases. Performing yarn at the end of all the asanas relaxes our body and provides peace to our body and mind.

Yogasanas contribute to our physical health and equally to our mental health. One can experience peace of mind, improvement in concentration and memory by doing yogasanas. Yogasanas also help in gaining physical flexibility and helps keep the body light.

2. जलचित्रं पूरयत।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :

प्रश्न 2.

उत्तरम् :

3. चित्राणि दृष्ट्वा आसननामानि अन्विष्यत लिखत च।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :

Sanskrit Aamod Class 9 Textbook Solutions Chapter 7 योगमाला Additional Important Questions and Answers

सूचनानुसारं कृती: कुरुत।

पठत बोधत !

योगेन चित्तस्य पदेन वाचां मलं शरीरस्य च वैद्यकेन।
योऽपाकरोत् तं प्रवरं मुनीनां पतञ्जलिं प्राञ्जलिरानतोऽस्मि ।।

ज्यांनी योगाद्वारे मनाची अशुद्धता, शब्दांद्वारे वाणीची अशुद्धता आणि वैद्यकशास्त्राद्वारे शरीराची अशुद्धता दूर केली, त्या श्रेष्ठ पतंजली मुनींना मी हात जोडून नमस्कार – करतो.

I bow down modestly to पतञ्जलि the greatest of sages who removed the impurity of the mind with Yoga, (impurity) of speech with words and that of the body with the science of medicine.

पादौ हस्तौ जानुनी द्वे उरश्चाथ ललाटकम्।
अष्टाङ्गेन स्पृशेद् भूमिं साष्टाङ्गप्रणतिश्च सा।

दोन पाय, दोन हात, दोन गुडघे, छाती आणि कपाळ ही आठ अंगे जमिनीला टेकवावीत. हा साष्टांग नमस्कार होय.

One should touch the ground with these light limbs (body parts) two feet, two hands, two knees, chest and forehead. This is the साष्टांग नमस्कार (salutation with eight body parts).

आदित्यस्य नमस्कारान् ये कुर्वन्ति दिने दिने।
जन्मान्तरसहस्रेषु दारिद्र्यं नोपजायते।।

जे दररोज सूर्यनमस्कार घालतात, त्यांच्याकडे सहस्रवर्षांपर्यंत दारिद्र्य येत नाही.

Those who perform the सूर्य नमस्कार (salutation to the sun) everyday, they don’t become poor for a thousand years.

योगमाला Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

योगसाधना हे निरोगी व सुंदर आयुष्याचे गुपित आहे. योगासने हा शारीरिक तसेच मानसिक आरोग्य उत्तम ठेवण्यासाठी प्रभावी उपाय आहे. संयुक्त राष्ट्र संस्थेने सुद्धा योगसाधनेचे महत्त्व जाणून 21 जून हा ‘जागतिक योग दिवस’ म्हणून जाहीर केला आहे. प्रस्तुत पाठातील श्लोक हे ‘हठयोग प्रदीपिका’ या ग्रंथातून संपादित केले आहेत.

‘घेरण्ड संहिता’ आणि ‘शिव संहिता’ हे अजून दोन योगशास्त्रावरील प्रसिद्ध ग्रंथ आहेत. स्वात्माराम योगी हे हठयोग प्रदीपिका’ या ग्रंथाचे लेखक आहेत. त्यांनी अत्यंत सोप्या भाषेत ‘हठयोग प्रदीपिका’ या ग्रंथाची रचना केली आहे. विद्वान माणसाने यथाशक्तियोगसाधना करावी जेणेकरून त्याला समाधान व उत्तम आरोग्य लाभेल.

The secret of a healthy and beautiful life is the regular practice of yoga. It is extremely helpful for acquiring physical and mental strength as well as for strengthening the soul.

In fact it is only recently that the United Nations Organisation has declared 21st June as the International Yoga Day. The shlokas present here have been taken from the freatise named ‘हठयोग प्रदीपिका’. It is one of the three existing influential Yoga treatises.

The other fuo being ‘घेरण्ड संहिता’ and ‘शिव संहिता’. It has been composed by ICARA T Disciple of स्वामी गोरखनाथ, ‘हठयोग प्रदीपिका is extremely simple and easy to comprehend. An intelligent man should practise yoga regularly as per his strength so that he can experience satisfaction, happiness and health in life.

श्लोकः – 1

हठस्य चाङ्गलाघवम् ।।1।। [What is the benefit of an आसन ]
श्लोकः : हठस्य प्रथमाङ्ग तावदासनं पूर्वमुच्यते।
कुर्यात्तदासनं स्थैर्यमारोग्यं चाङ्गलाघवम् ।।1।।

अन्वयः हठस्य प्रथम – अङ्ग तावत् आसनं पूर्वम् उच्यते। आसनं स्थैर्यम् आरोग्यम् अङ्गलाघवं च कुर्यात्।

अनुवादः

हठयोगाचे सर्वात पहिले अंग म्हणजे आसन, ते पहिल्यांदा सांगितले आहे. आसन केल्यामुळे स्थैर्य, आरोग्य आणि (शरीराला) हलकेपणा मिळेल.

Then, what is being told first is that asana or body posture is the first aspect of Hathayoga, would provide stability, health and lightness to the body.

श्लोकः – 2

वामोरूपरि ………………. प्रोच्यते।।2।। [How पद्मासन is to be performed]

श्लोकः वामोरूपरि दक्षिणं च चरणं संस्थाप्य वामं तथा
दक्षोपरि पश्चिमेन विधिना धृत्वा कराभ्यां दृवम्
अङ्गुष्ठौ हृदये निधाय चिबुकं नासागमालोकयेद्
एतद् व्याधिविनाशकारि यमिनां पद्मासनं प्रोच्यते ।।2।।

अन्वयः : वाम – ऊरु – उपरि दक्षिणं चरणं संस्थाप्य, दक्ष – ऊरु – उपरि वामं चरणं संस्थाप्य पश्चिमेन विधिना कराभ्यां दृढम् अङ्गुष्ठौ धृत्वा, हदये चिबुकं निधाय, नासाग्रम् आलोकयेत् । एतद् यमिना व्याधिविनाशकारि पद्मासनं प्रोच्यते ।

अनुवादः

उजवा पाय डाव्या मांडीवर ठेऊन आणि डावा पाय उजव्यावर ठेऊन, दोन्ही हातांनी मागून पायचे अंगठे पकडावेत. हनुवटी हृदयस्थानावर ठेऊन नाकाच्या शेंड्याकडे एकटक पहावे. याला साधक पद्मासन म्हणतात ज्याने व्याधी दूर होतात.

Placing the right leg on the left thigh and the left leg on the right thigh and holding the toes with both the hands crossing at the back, placing the chin near the heart region should look at the tip of the nose. This is called the पद्मासन which destroys all diseases of the ones who perform yoga.

श्लोक: – 3

पादाङ्गुष्ठी ………………… धनुरासनमुच्यते ।।3।। [How धनुरासन is to be performed]
श्लोकः : पादाङ्गुष्ठौ तु पाणिभ्यां गृहीत्वा श्रवणावधि।
धनुराकर्षणं कुर्याद् धनुरासनमुच्यते ।।3।।
अन्वयः : पाणिभ्यां पाद-अङ्गुष्ठौ गृहीत्वा श्रवण-अवधि धनुराकर्षणं कुर्यात् (तत्) धनुरासनम् उच्यते।

अनुवादः

दोन्ही हातांनी मागून दोन्ही पायांचे अंगठे धरून कानापर्यंत धनुष्याच्या आकाराप्रमाणे आणावेत. याला धनुरासन म्हणतात.

Holding the toes of the feet with both the hands stretching the face behind till the ears touch the shoulders like a bow is what is called धनुरासन.

श्लोक: – 4

प्रसार्य …………….. पश्चिमतानमाहुः ।।4।। [How पश्चिमतानम् is to be performed]

श्लोकः : प्रसार्य पादौ भुवि दण्डरूपौ
दौथ्या पदाग्रद्वितयं गृहीत्वा। जानूपरिन्यस्तललाटदेशो
वसेदिदं पश्चिमतानमाहुः ।।4।।

अन्वयः : भुवि पादौ दण्डरूपौ प्रसार्य, दौथ्या (हस्ताभ्याम् (पद-अग्र-द्वितयं) गृहीत्वा (जानु-उपरि) न्यस्त-ललाट-देश: वसेत्। इदं पश्चिम-तानम् आहुः ।

अनुवादः

दोन्ही पाय काठीप्रमाणे जमिनीवर सरळ ठेवून, दोन्ही पावलांचा वरचा भाग हातांनी पकडून कपाळ गुडघ्याला टेकवून ठेवावे. याला पश्चिमतानासन असे म्हणतात.

Stretching the legs straight on the ground like a rod and holding the front part of the feet with both hands one should place the forehead on the knees that (would be called the पश्चिमतानासन.

श्लोकः – 5

वामोरूमूल ……………. स्यात् ।।5।। [How मत्स्यनाथोदितमासन is to be performed]
श्लोकः : वामोरुमूलार्पितदक्षपादं
जानोर्बहिर्वेष्टितवामपादम्।
प्रगृह्य तिष्ठेत् परिवर्तिताङ्गः
श्रीमत्स्यनाथोदितमासनं स्यात् ।।5।।

अन्वयः : वाम – उरु – मूल-अर्पित – दक्षपादं, जानो: बहिः वेष्टित – वामपादं – प्रगृह्णय परिवर्तिताङ्ग-तिष्ठेत् (तत्) श्रीमत्स्यनाथोदितमासनं स्यात्।

अनुवादः

उजवा पाय डाव्या पायाच्या मांडीच्या खाली ठेवून डाव्या पायाने उजव्या गुडघ्याला बाहेरून वेढा घालून, उजव्या हाताने डाव्या पायाचे पाऊल धरून अंगाला पीळ द्यावा. हे मत्स्यनाथोदित आसन.

With the right leg placed at the base of the left leg and the left leg covering the outer part of the right knee, holding the left foot with the right hand, twisting the body behind would be the Shri मत्स्यनाथोदित आसन.

श्लोकः – 6

उत्तानं ……………… चित्तविश्रान्तिकारकम् ।।6।। [Procedure and benefits of शवासना]
श्लोकः : उत्तानं शववद् भूमौ तच्छवासनम्।
शवासनं श्रमहरं चित्तवित्रान्तिकारकम् ।।6।।
अन्वयः : भूमी उत्तानं शववत् शयनं तत् शवासनम्। शवासनं, श्रमहरं, चित्त-विश्रान्ति-कारकम् (अस्ति)।

अनुवादः

जमिनीवर पाठ टेकवून प्रेताप्रमाणे (निश्चल) झोपावे, हे शवासन. शवासनामुळे थकवा दूर होतो. मनाला शांतता (विश्रांती) मिळवून देते.

Lying down supine (on the back) on the floor like a corpse (dead body) is शवासन, शवासन takes away fatigue and provides rest to the mind.

श्लोकः – 7

अत्याहार: ……………… विनश्यति।।7।।
श्लोकः : अत्याहार: प्रयासश्च प्रजल्पो नियमाग्रहः।
जनसङ्गच लौल्यं च षड्भिोंगो विनश्यति ।।7।।
अन्वयः । अत्याहारः, प्रयासः, प्रजल्पः, नियम-अग्रहः, जनसङ्गः लौल्यं च षड्भि: योग: विनश्यति।

अनुवादः

पुढील सहा गोष्टींमुळे योग नाश पावतो: अति आहार, अति कष्ट, अति बडबड, दिनक्रम न पाळणे, लोकांशी संगत आणि हाव.

Yoga is destroyed by these six things-excessive eating excessive physical effort, talkativeness, not following the routine, association with people and greed.

सन्धिविग्रहः

1. प्रयासच – प्रयास: + च।
2. प्रजल्पो नियमाग्रहः – प्रजल्पः + नियमाग्रहः
3. जनसङ्गाः – जनसङ्गः + च।
4. तच्छवासनम् – तत् + शवासनम् ।
5. जानोर्बहिर्वेष्टितः – जानो: + बहिः + वेष्टितः।
6. पादाङ्गुष्ठौ – पाद + अङ्गुष्ठौ ।
7. धनुरासनमुच्यते – धनुरासनम् + उच्यते ।
8. वामोरूपरि – वाम + उरु + उपरि।
9. दक्षोरूपरि – दक्ष + उरु + उपरि।
10. नासाग्रमालोकयेद् – नासाग्रम् + आलोकयेत् ।
11. तावदासनम् – तावत् + आसनम्।
12. वसेदिदम् – वसेत् + इदम्।

समानार्थकशब्दाः

• श्रमः – प्रयासः। ‘नखाः – नखराः, शङ्कवः, कररुहाः।
• भूमि : – भूः, पृथिवी, धरा ।
• अङ्गम् – शरीरम्, काया।
• श्रवणम् – कर्णः श्रुतिः, श्रवः, श्रोत्रम् ।
• धनुः – चापः, कौदण्डम्, कार्मुकम् ।
• करः – हस्तः।
• चरण: – पादः।
• स्थैर्यम् – स्थिरता।
• भूः – धरणी, धरित्री, पृथिवी।
• दौाम् – बाहुभ्याम्, हस्ताभ्याम्।

विरुद्धार्थकशब्दाः

1. अत्याहार: × अल्पाहारः, मिताहारः।
2. प्रजल्पता × मितभाषणम्।
3. विश्रान्तिः × श्रमः ।
4. उपरि × अधः।
5. गृहीत्वा × त्यक्त्वा ।
6. वामः × दक्षिणः।
7. दृढम् × शिथिलम्।
8. आरोग्यम् × अनारोग्यम्।
9. लाघवम् × गुरुत्वम्।
10. स्थैर्यम् × चञ्चलता, चञ्चलत्वम्
11. उपरि × अधः।

शब्दार्थाः

1. स्थैर्यम् – stability – स्थैर्य, स्थिरता
2. आरोग्यम् – health – आरोग्य
3. लाघवम् – lightness – हलकेपणा
4. उच्यते – is being told – सांगितले जात आहे
5. वाम – left – डावा
6. दक्षिणम् – right – उजवा
7. चरणम् – foot – पाऊल
8. संस्थाप्य – having kept – ठेवून
9. पश्चिमेन – by side – पश्चिमेला
10. धृत्वा – having held – धरून
11. उरु – thigh – मांडी
12. दृढम् – tight, firmly – घट्ट
13. अङ्गुष्टः – thumb – अंगठा
14. चिबुकम् – chin – हनुवटी
15. नासाग्रः – tip of nose – नाकाचा शेंडा
16. व्याधिः – disease – व्याधी
17. पाणिभ्याम् – with hands – हातांनी
18. गृहीत्वा – holding – धरून
19. श्रवणावधि – till the ears – कानापर्यंत
20. धनुराकर्षणम् – like a bow – धनुष्याप्रमाणे
21. भुवि – on floor – जमिनीवर
22. दण्डरूप – like a rod/straight – काठीप्रमाणे (सरळ)
23. दोभ्याम् – with hands – हातांनी
24. जानू – knees – गुडघे
25. न्यस्त – placed – ठेवलेले
26. ललाट – forehead – कपाळ
27. वेष्टित – covered – वेढलेले
28. प्रगृहा – holding – पकडून
29. मूलार्पित – kept at the base – मुळापाशी ठेवलेले
30. परिवर्तिताङ्गः – twisting the body – अंग पीळणे
31. भूमौ – on the floor – जमिनीवर
32. उत्तानम् – supine – पाठीवर
33. शववत् – like a corpse (dead body) – प्रेतासारखे
34. श्रमः – fatigue – थकवा
35. विश्रान्ति – rest – विश्रांती
36. चित्त – mind – मन
37. अत्याहारः – excessive eating – अति आहार
38. प्रयास: – excessive physical effort – अति शारीरिक कष्ट
39. प्रजल्पः – talkativeness – बडबड
40. नियमाग्रहः – not following routine – दिनक्रमाचे नियम पाळणे
41. जनसङ्गः – association with people – लोकांची संगत
42. लौल्यम् – greed – हाव, लोभ