Category: Class 9

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Geography Solutions Chapter 5 Precipitation Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Geography Solutions Chapter 5 Precipitation

Class 9 Geography Chapter 5 Precipitation Textbook Questions and Answers

1. Identify the precipitation type with the help of the description given:

(a) It is the main source of the water that you use. Sometimes it is torrential and sometimes continuous. Most of the agriculture in India is dependent on it.
(b) It seems as if water droplets are floating in the atmosphere. In London, one cannot see the Sun till the afternoon during winters because of this phenomenon.
(c) It never precipitates like this in equatorial areas. Precipitation in the solid form sometimes causes damage to the crops.
(d) A white cotton-like layer spreads on the earth’s surface. Because of this form of precipitation, the State of Jammu and Kashmir has to change its capital in winters. In Maharashtra, it does not precipitate like this.
Answer:
(a) rainfall
(b) fog
(c) hail
(d) snow

2. Look at the following pictures and identify the correct rainfall type.

Answer:
Convectional rainfall

Answer:
Orographic rainfall

Answer:
Cyclonic rainfall

3. Look at the figures above and answer the following questions:

Question 1.
In fig B, on which side of the mountain is it raining more?
Answer:
The windward side is receiving more rainfall.

Question 2.
Shade the rain shadow region in fig B and name it.
Answer:
Students to show the leeward side in the picture.

Question 3.
What is the difference between A and C?
Answer:
In figure 5.4 i.e. convectional rainfall the hot air rises upwards and then the air cools and begins to condense and due to continuous condensation rainfall occurs. Here rainfall is accompanied by lightning and thunder.

In figure 5.6 , i.e. cyclonic rainfall, air from surrounding regions comes towards the centre of the cyclone and starts moving upwards. As it rises, the temperature of the air reduces, condensation occurs and rainfall takes place.

Question 4.
Stormy winds and floods are associated with which rainfall type?
Answer:
Stormy winds and floods are associated with Cyclonic rainfall.

Question 5.
What type of rainfall occurs in Singapore?
Answer:
Cyclonic rainfall occurs in Singapore.

4. Identify the odd man out:

Question 1.
Orographic rainfall, acid rain, cyclonic rainfall, convectional rainfall
Answer:
Acid rain

Question 2.
Snowfall, rainfall, hailstones, dew
Answer:
Dew

Question 3.
Thermometer, rain gauge, anemometer, measuring jar
Answer:
Measuring jar

5. Answer in brief:

Question 1.
In what ways does precipitation occur on the earth?
Answer:
Precipitation means water falls in the solid or liquid state from the clouds to the earth surface. Snow, hailstorms, rainfall are the major forms of precipitation.

(i) Snow:
Answer:

• When the temperature in the atmosphere falls below the freezing point the water vapour directly turns into snowflakes. This is called sublimation.
• Hence the vapour in the form of gas transform into solid snow. Precipitation in the form of solid particles is known as snowfall.
• As snow is in the solid form. It does not run like water and layers of the snow get deposited on the top of the others and when the snow melts the region gets fresh water.

(ii) Hail:

• When there is lot of heat on the earth’s surface, the upward air flow blows at a greater speed. Because of this upward flow, the temperature of air reduces and the condensation of the water vapour takes place, and dark clouds are formed.
• Because of the upward movement of the air, these water droplets go at higher altitude and solidify forming hailstones.
• As the hailstones are heavy, they fall toward the earth’s surface because of gravity. The crops may get destroyed and loss of life and property may occur.
• Hailstones occurs in summer in India, Africa and in some parts of south east Asia.

(iii) Rainfall:

• We get water generally in the form of rainfall. The temperature of the air with water vapour reduces when it goes higher and condensation of the vapour occurs.
• Clouds formed with the condensed water droplets and dust particles accumulate.
• As these water droplets increase in the size, they cannot float in the air anymore because of their weight. They come down as rainfall
• The different types of rainfall are: Convectional rainfall, Orographic rainfall and Cyclonic rainfall.

(iv) Fog, dew and frost:

• When the condensation or solidification of the water vapour in the atmosphere occurs near the earth’s surface, it leads to the formation of fog, dew and frost.

Question 2.
Comment on the rainfall occurring in the rain shadow area.
Answer:

• The winds coming from lakes or seas are moisture-laden and they are obstructed by the high mountain ranges coming in their way
• They start going upwards along the slope of the moutains. The temperature of these winds drop and condensation occurs and rainfall takes place.
• This rainfall takes place because of the obstruction of the mountains which results in the condensation of water vapour.
• The windward side of the mountain gets more rain; the amount of vapour in the air reduces after crossing the mountain and the moisture-holding capacity of the air increases.
• The leeward side of the mountain gets lesser rainfall as compared to windward side.
• Thus, the leeward side area is identified as rain shadow area as it recieves meagre rainfall.

Question 3.
Which type of rainfall occurs in most of the world? Why?
Answer:

• Orographic rainfall occurs in most parts of the world.
• Convectional rainfall is regional in nature.
• There is a certainty in the convectional rainfall occurring in the equatorial areas.
• Comparatively, the orographic and cyclonic rainfall is less certain.
• And therefore, such areas are prone to very heavy rainfall, floods or droughts frequently.

Question 4.
If condensation occurs closer to the earth’s surface, what types of forms become visible?
Answer:
If condensation and solidification of the water vapour in the atmosphere closer to the earth surface are visible, they are in the form of fog, dew or frost.

(i) Fog:

• The temperature of the layers of the air near the surface of the earth reduces. As the temperature reduces, water vapour condenses.
• In this process the water vapour turns into microscopic water particles and float in the air.
• When the density of these droplets in the air increases it leads to the formation of fog

(ii) Dew:

• When moisture-laden air near the earth surface comes in contact with very cold objects condensation of water vapour takes place.
• They turn into very small water droplets and stick to the surface of cold objects, e.g. eg: leaves and this is called dew.

(iii) Frost:

• When the temperature of the air reaches less then 0 degree Celcius the water droplet stuck to the surface of the cold objects and freezes.
• This frozen water droplet is called as frost.

Question 5.
What precautions should be taken while measuring rainfall?
Answer:

• Rainfall is an important source of water on planet earth and rainfall is formed because of changes in the temperature of the air with water vapour.
• The instrument that is used to measure rainfall is called rain gauge.
• The funnel i.e. used for measuring rain has a specific diameter and the rain falling in this funnel is collected in bottle fitted in the gauge.
• The collected water is then measured with the help of measuring jar. In the areas of heavy rainfall, the reading of the rain with rain gauge should be taken every three hours. The measuring jar reads rain in millimetres
• The gauge has to be kept on open ground on 30cm high flat-mount.
• So that the rain water is collected without any obstruction.

6. Distinguish between

Question 1.
Dew and frost
Answer:

Question 2.
Snow and hail
Answer:

Class 9 Geography Chapter 5 Precipitation Intext Questions and Answers

Can you tell?

Question 1.
The blade of grass look like this in winter mornings. From where does the water on the blades of grass come?

Answer:

1. The blade of grass looks like this in winter mornings because of dew. These are small water droplets.
2. The dew is formed in winter because moisture-laden air near the earth surface comes in contact with cold objects due to which condensation of vapour takes place, turning into small water droplets.

Question 2.
Snow is found everywhere in the winters in Kashmir.
Answer:
Snow is found everywhere in winters of Kashmir because Kashmir is located at a higher altitude where the temperature falls below freezing point. Hence water vapour directly turn into snowflakes leading to snowfall.

Question 3.
Why isn’t snow found in our surroundings?
Answer:
Because we have a moderate temperature and we are closer to the sea, snow is not found in our surroundings.

Question 4.
Generally, it rains between June and September in our region.
Answer:
We get rainfall between June and September, in our region when the moisture-laden south-west monsoon winds are obstructed by the Western Ghats leading to orographic rainfall.

Question 5.
How do the rain droplets form?
Answer:
Clouds form when condensed water droplets and dust particles accumulate forming large rain droplets.

Question 6.
In London, there is a fog like this till the afternoon in the winters.
Answer:
In London there is fog till the afternoon in winters because London is far away from equator and it has temperate oceanic climate and they have cool summers.

Question 7.
We do not have fog until afternoons in summers.
Answer:
We do not have fog until afternoons in summer because we are near to equator and we have tropical climate and hot summers.

Question 8.
Sometimes hailstones destroy the standing crops in the field.
Answer:
Hailstones are solid and heavy in nature and they hit the earth due to gravity and this is the reason they destroy the crops in the field.

Question 9.
Why don’t we get hailstones frequently?
Answer:
For the formation of hailstones the following 2 conditions are required:

• Intense heating which results in upwards air flow.
• The decrease in air temperature at higher layers of the atmosphere.
• As India is a tropical country, we do not find cooler air at higher levels because of the intense heating of land.

Think about it.

Question 1.
We use a raincoat or umbrella to protect ourselves from rainfall. What will you use to protect yourself from severe hailstorms?
Answer:
If a person is outside without any coverage, he needs to seek shelter immediately, making sure to protect his head from hailstones.

Question 2.
Because of the conventional processes, convectional rainfall occurs in the afternoon in equational areas. But why doesn’t it rain in afternoons in the oceanic areas of the equatorial belt?
Answer:
One of the necessary conditions of convectional rainfall is intense heating of surface which causes air to expand and rise. Since land heats up faster than water, it rains only on the land in the equatorial regions and not in the oceanic areas.

Question 3.
Why are the areas of high rainfall situated in tropical areas?
Answer:

• Tropical areas receive direct rays of the Sun almost throughout the year. Hence the rate of evaporation1 is high here.
• The tropical region receives convectional rainfall throughout the year and also orographic rainfall is experienced here.
• Thus areas of high rainfall are situated in the tropical area.

Class 9 Geography Chapter 5 Precipitation Additional Important Questions and Answers

Complete the statements choosing the correct option from the bracket:

Question 1.
……………. part of the earth’s surface is full of water.
(a) 30.7%
(b) 4.09%
(c) 60.5%
(d) 70.8%
Answer:
(d) 70.8%

Question 2.
When the temperature in the atmosphere falls below the freezing point and the water vapour directly turns into snowflakes, the process is called as ……………..
(a) sublimation²
(b) frostbite³
(c) carbonation
(d) convection
Answer:
(a) sublimation

Question 3.
In areas located at higher altitudes and high latitudes, where the temperatures are below 0°C get precipitation in the form of ………….
(a) dew
(b) rain
(c) snow
(d) hail
Answer:
(c) snow

Question 4.
Because of ………………. crops may get destroyed and loss of life and property may occur.
(a) dew
(b) rain
(c) snow
(d) hail
Answer:
(d) hail

Question 5.
Hails do not occur in ……………… areas.
(a) temperate
(b) equatorial
(c) landlocked
(d) mountainous
Answer:
(b) equatorial

Question 6.
In equatorial areas, …………. type of rainfall occurs almost daily in the afternoons.
(a) frontal
(b) convectional
(c) cyclonic
(d) orographic
Answer:
(b) convectional

Question 7.
…………… rainfall occurs because of obstruction from high mountain ranges.
(a) Frontal
(b) Convectional
(c) Cyclonic
(d) Orographic
Answer:
(d) orographic

Question 8.
Cyclonic rainfall occurs more in …………… zones.
(a) temperate
(b) equatorial
(c) torrid
(d) polar
Answer:
(a) temperate

Question 9.
…………… rainfall occurs in most of the parts in the world.
(a) Frontal
(b) Convectional
(c) Orographic
(d) Cyclonic
Answer:
(c) orographic

Question 10.
Snowfall can also be measured with the help of ……………
(a) hygrometer
(b) rain gauge
(c) barometer
(d) anemometer
Answer:
(b) rain gauge

Question 11.
A layer of ice is equivalent to 10mm of rainfall.
(a) 10mm
(b) 50mm
(c) 100mm
(c) 120mm
Answer:
(c) 120mm

Question 12.
When moisture-laden air near the earth’s surface comes in contact of very cold objects and form water droplets which stick to the surface of the cold objects is formed.
(a) dew
(b) frost
(c) hail
(d) fog
Answer:
(a) dew

Question 13.
If the temperature of the air reaches less than 0°C, the water droplets stuck to the surfaces of cold objects freeze and form
(a) dew
(b) frost
(c) hail
(d) fog
Answer:
(b) frost

Question 14.
If precipitation does not take place, then conditions of arise.
(a) floods
(b) hail
(c) snowstorm
(d) drought
Answer:
(d) drought

Question 15.
Visibility reduces because of
(a) floods
(b) drought
(c) fog
(d) dew
Answer:
(c) fog

Match the column:

Question 1.

Answer:
(1 – b),
(2 – a),
(3 – d),
(4 – c)

Question 2.

Answer:
(1 – c),
(2 – a),
(3 – b)

Answer in one sentence:

Question 1.
What percentage of the earth’s surface is covered with water?
Answer:
70.8% of the earth’s surface is covered with water.

Question 2.
Why do we see different forms of condensation?
Answer:
Different forms of condensation are seen due to changes in atmospheric conditions.

Question 3.
What is precipitation?
Answer:
When water falls in the solid or liquid state from the clouds to the ground, it is called as precipitation.

Question 4.
Name the major forms of precipitation.
Answer:
Snow, hailstones and rainfall are the major forms of precipitation.

Question 5.
Explain the process of sublimation.
Answer:
When the temperature in the atmosphere falls below the freezing point, water vapour directly turns into snowflakes this process is called sublimation.

Question 6.
In India, hails occur in which season?
Answer:
Hails occur in summer reason in India.

Question 7.
Why don’t hails occur in cold zones?
Answer:
Hails do not occur in cold zones because of lack of upward flow.

Question 8.
Why don’t hails occur in equatorial areas?
Answer:
Hails do not occur in equatorial areas because of the heat in the atmosphere.

Question 9.
Which type of rainfall occurs because of obstruction of mountain?
Answer:
Orographic rainfall occurs because of obstruction of mountains.

Question 10.
Convectional rainfall is mainly experienced in which region?
Answer:
Convectional rainfall is mainly experienced in equatorial region.

Question 11.
What is a Cyclone?
Answer:
Cyclone is a specific air formation when the pressure at an area is less than the surrounding regions.

Question 12.
What is acid rain?
Answer:
Precipitation of water with dissolved acids is called acid rain.

Study the rainfall map of the world given below and answer the following question:

Question 1.
Which region experiences more rainfall?
Answer:
The tropical region experiences more rainfall.

Question 2.
What is the reason for low rainfall in the Central Peninsular India?
Answer:
The Central Peninsular India falls on the leeward side of the Western Ghats and hence a rain shadow region is formed here.

Question 3.
Why does the eastern part of Central African continent gets less rainfall than the western part despite its location close to the equator?
Answer:

• Eastern part of the African Continent is a rain shadow region of westerly monsoon winds whereas the western part lies on the windward side and gets more rain.
• The eastern part of Africa also comes under the influence of the North east trade winds but still receive less rains as they are dry winds originating from the land.

Question 4.
Why does the amount of high rainfall in the western part of the European continent reduce in the eastern part?
Answer:
There are many mountain ranges in the western part of Europe. These obstruct the rain-bearing clouds coming from the west and therefore the amount of rainfall received is high in the west and it reduces towards the east.

Question 5.
Why is rainfall more only in the eastern coast of Australia?
Answer:
The eastern part of Australia is a mountainous region. The winds blowing from the Pacific Ocean are obstructed by these mountains resulting in orographic rainfall towards the east and the formation of a rain shadow zone towards the west.

Observe the horizontal profile of Maharashtra in the following figure and answer the following questions:

Question 1.
What type of rainfall occurs in Maharashtra?
Answer:
Orographic rainfall occurs in Maharashtra.

Question 2.
Where will the rain shadow area lie in Maharashtra?
Answer:
The rain shadow area lies to the Leeward side of Sahyadri hills (Maharashtra plateau).

Question 3.
Think about the figure and estimate the rainfall of your district.
Answer:
The answer may vary.

Give reasons:

Question 1.
Crops may get destroyed due to hailstones.
Answer:

• As hailstones are heavy they fall towards the earth’s surface, but because of the frequent upward flow of air, they are repeatedly taken upwards.
• Here, a new layer of snow encapsulates the hail. This happens quite a few times.
• Hence, concentric layers are formed while the hail grows in size.
• These big heavy hailstones fall rapidly to the ground because of gravity. This type of precipitation is called as hail.
• Hence due to hail, crops may get destroyed.

Question 2.
There is a difference between ice and snow.
Answer:

• In areas located at higher altitudes and high- latitudes, where the temperatures are below 0°C get precipitation in the form of snow.
• Snow is friable and opaque. This snow accumulates in the form of layers on top of each other.
• Because of the pressure from the upper layers, the lower layers of the snow become homogeneous, massive and transparent.
• Massive transparent snow formed in such a way is called ice.

Thus, there is a difference between ice and snow.

Question 3.
In equatorial areas, convectional rainfall occurs almost daily in the afternoons.
Answer:

• In equatorial areas, the surface gets heated because of the sun’s heat and the air near it also gets heated.
• As it gets heated, it spreads and becomes lighter and moves upwards. It cools down when it goes upward. The moisture-holding capacity of cold air is less.
• Consequently, condensation of the water vapour occurs and rainfall occurs in equatorial areas.
• Thus in equatorial areas, convectional rainfall occurs almost daily in the afternoons.

Question 4.
A rain shadow area is formed on the leeward side of the Western Ghats.
Answer:

• Winds coming from Arabian sea are moisture-laden. They are obstructed by the Western Ghats coming in their way.
• According to the slope of the Western Ghats, the moisture-laden winds start going upwards.
• The temperature of these winds drop and condensation occurs and rainfall takes place. Thus, because of the obstruction of the Western Ghats, orographic rainfall occurs.
• The windward side of the mountains gets more rain; amount of vapour in the air reduces after crossing the mountain and the water vapour carrying capacity of the air increases.
• The leeward side of the mountain gets lesser rainfall and hence a rain-shadow area is formed here.

Question 5.
Snowfall is not experienced in Maharashtra.
Answer:

• Solid snow particles are formed in regions where the temperature falls below the freezing point leading to the process of sublimation.
• In the sublimation process, the water vapour directly turns into snowflakes.
• In Maharashtra, during winters the temperature never falls below the freezing point.
• Hence snowflakes are never formed in the atmosphere.
• Thus snowfall is not experienced in Maharashtra.

Question 6.
Hailstones do not occur frequently.
Answer:

• Strong vertical movements of air with very high difference in temperature are an ideal condition for the formation of hailstones.
• Presence of moisture is also necessary in the air.
• Such conditions do not exist frequently.
• Hence hailstones are not experienced frequently.

Question 7.
Dew and frost occur on a large scale in winters.
Answer:

• During winters when moisture-laden air near the earth’s surface comes in contact very cold objects, condensation of the vapour takes place.
• They turn into very small water droplets. These water droplets get stick to the surface of the cold objects. This is called dew.
• If the temperature of the air is less than 0°C, the water droplets stuck to the surfaces of cold objects freeze.
• This frozen water droplet is called frost.
• Thus dew and frost occur on a large scale in winters.

Draw diagram of Rain Gauge:
Answer:

Question 6.
Explain the effects of precipitation.
Answer:

• The main source of potable water available on the earth is precipitation.
• As extreme rainfall is destructive so is the absence of rainfall.
• Floods may occur because of heavy rainfall and causes loss to life and property.
• If precipitation does not take place then conditions of drought arise. It causes a shortage of food and food may have to be imported and farmers’ conditions becomes grave.
• The economy of an agrarian1 country like India is dependent on agriculture. The agriculture in India to a large extent is dependent on monsoons. Hence rainfall in India is important to the whole country.
• A good rainfall at the right time increases crop production while untimely rain can damage the crope.
• Acid rains which is a combination of harmful gases and rainwater is harmful to the living organisms as well as non-living objects.

Explain:

Question 1.
Snowfall
Answer:

• When the temperature in the atmosphere falls below the freezing point, the water vapour directly turns into snowflakes. This is called sublimation.
• Here, the vapour in the form of gas transforms into solid snow.
• Precipitation in the form of solid particles is known as snowfall.
• In high latitudinal and temperate regions, snowfall occurs at the mean sea level while in tropical areas, snowfall occurs at places located higher than the snowline altitude.

Question 2.
Formation of hailstones.
Answer:

• When there is a lot of heat on the earth’s surface, the upward air flow blows at a great speed.
• Because of this upward flow, the temperature of the air reduces and the condensation of the water vapour takes place.
• Dark clouds are formed. Because of the upward movement of air, these water droplets go at a higher altitude.
• Here, solidification of these droplets occur and hailstones are formed.

Question 3.
Cyclonic rainfall
Answer:

• Cyclone is the specific air formation when the pressure at an area is less than the surrounding regions.
• Air from the surrounding region comes toward the center of the cyclone and starts moving upwards.
• As it rises, the temperature of the air reduces, condensation occurs and rainfall takes place.
• It rains in areas over which the cyclone passes. Cyclonic rainfall occurs more in temperate zones and its area is also quite extensive.
• Comparatively, cyclonic rainfall occurring in tropical regions is limited in extent and is stormy in nature.

Question 4.
Rain Gauge.
Answer:

• The instrument that is used to measure rainfall is called rain gauge.
• The funnel that is used for measuring rain has a specific diameter. The rain falling in this funnel is collected in a bottle fitted in the gauge.
• The collected water is then measured with the help of measuring jar. The measuring jar reads in millimetres.
• In areas of heavy rainfall, the reading of the rain is taken every three hours.
• The gauge is kept on open ground on a 30cm flat-mount. Hence, the rainwater is collected without any obstruction.

Question 5
Fog, dew and frost
Answer:
(i) Fog:

• The temperature of the layers of the air near the surface of the earth reduces. As temperature reduces, water vapour condenses.
• In this process, vapour turns into microscopic water particles and float in the air.
• When the density of these droplets in the air increases, fog occurs.

(ii) Dew:

• When moisture-laden air near the earth’s surface comes in contact with very cold objects, condensation of the vapour takes place. They turn into very small water droplets.
• These water droplets get stick to the surface of the cold objects. This is called dew.

(iii) Frost:

• If the temperature of the air reaches less than 0°C, the water droplets stuck to the surfaces of cold objects and freeze.
• This frozen water droplet is called frost.

Question 6.
Acid Rain
Answer:

• Because of air pollution in industrial areas, various gases get mixed in the air.
• Different adds are created when the water vapour in the air reacts chemically with these gases. For example, nitric add, sulphuric add, etc.
• Acids dissolved in rainwater fall with the rain j during precipitation. Such a type of rain which has acids dissolved in it is called acid rain.
• Such type of rainfall is harmful to the living organisms and the non-living objects.

Question 7.
Convectional Rainfall
Answer:

1. In equatorial areas, the surface gets heated because of the sun’s heat and the air near it also gets heated. As it gets heated, it spreads and becomes lighter and moves upwards.
2. It cools down when it goes upward & as the j moisture-holding capacity of cold air is less, condensation and rainfall occurs.
3. This type of rainfall is called as Convectional! Rainfall.
4. In equatorial areas, such a type of rainfall occurs almost daily in the afternoons. Rainfall is accompanied by lightning and thunder.
5. The Congo basin of the Africa and the Amazon basin in the South America experience convectional rainfall.
6. Such a rainfall has a very limited area on the earth.

Question 8.
Orographic rainfall
Answer:

• Winds coming from lakes or seas are moisture-laden. They are obstructed by the high mountain ranges coming in their way.
• They start going upwards along the slope of the mountains.
• The temperature of these winds drop and condensation occurs and rainfall takes place. Thus because of the obstruction of the mountains, this type of rainfall occurs.
• The windward side of the mountains gets; more rain; the amount of vapour in the air reduces after crossing the mountain and the moisture-holding capacity of the air increases.
• The leeward side of the mountain gets lesser rainfall and hence this area is identified as rain- shadow area.

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Aamod Chapter 13 सरमाया: शीलम् Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Aamod Solutions Chapter 13 सरमाया: शीलम्

Sanskrit Aamod Std 9 Digest Chapter 13 सरमाया: शीलम् Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

माध्यमभाषया उत्तरत।

1. सरमायाः कर्तव्यपालने के विघ्नाः अभवन् ?

प्रश्न 1.
सरमायाः कर्तव्यपालने के विघ्नाः अभवन् ?
उत्तरम् :
देवांची कुत्री सरमा तिच्या स्वामिनिष्ठेमुळे वेदवाङ्मयात प्रसिद्ध आहे. पूर्वी पणी नामक असुरांनी देवांच्या गायी पळवल्या, त्या शोधण्यासाठी देवांचा गरुड सुपर्ण पणींच्या देशात गेला. मात्र पणींनी त्याला भेटवस्तू देऊन आपल्याकडे वळवले आणि गोधनाविषयी सुपर्ण याने देवांना काहीच माहिती दिली नाही. गायी शोधण्यासाठी देवांनी त्यांची कुत्री सरमा हिला पाठवले.

पणींच्या देशात जाण्यासाठी सरमेला रसा नदी पार करावी लागणार होती, मात्र ती रसा नदी अतिशय वेगवान होती. ती पार करणे सरमेला शक्य नव्हते; मात्र सोपवलेले काम पूर्ण करायच्या निश्चयाने सरमेने नदीला विनंती केली की तिने तिचा वेग कमी करावा तसेच पाणी उथळ करावे. ज्यामुळे नदी पोहून दुसऱ्या काठावर जाणे शक्य होईल.

मात्र रसा स्वत:ला सर्वश्रेष्ठ समजत असल्याने तिने सरमेची विनंती धुडकावली. रसासारखी वेगवान नदी असूनही सरमेने जराही न डगमगता तिच्यात उडी मारली आणि धैर्याने दुसऱ्या तीरावर पोहोचली. तिथे पोहचल्या नंतर सुद्धा गायी शोधणे सोपे नव्हते. तरीसुद्धा सरमेने चिकाटीने गोधनाचा शोध लावला. इंद्राकडे परतताना पणींनी तिला लालूच दाखवली, तिची निंदा केली. पण सरमेने त्यांना दाद दिली नाही. मार्गात आलेल्या सर्व अडचणींना नेटाने तोंड देऊन सरमेने आपले कर्तव्य बजावले.

In Vedic literature, thestory of सरमा, Indra’s dog is very famous. She is famous for her loyalty towards the Gods. Formerly, the demons named for stole the cattle-wealth of Gods. In order to search the cattle-wealth, the eagle सुपर्ण was sent but the पणिs bribed him. सुपर्ण did not inform Gods about the cattle though he had found it hidden in the cave. Hence, was appointed to search the cattle wealth.

सरमा had to cross the river रसा to reach the country of पणि, रसा was flowing swiftly. It was very difficult for HRAT to cross over; but she did not give up. She requested रसा modestly to slow down her speed so that she would reach the other bank; but the who considered herself superior declined her request.

Yet, without caring for life descended into the current and reached the other bank courageously. She also faced great difficulty in searching the cattle-welath. ufus tried to test her loyalty by trying to bribe her.

Though there were so many difficulties in fulfilling her duty, सरमा overcame those difficulties with determination and accomplished her task.

2. सरमा कर्तव्यपालने विघ्नान् कथं तरति ?

प्रश्न 2.
सरमा कर्तव्यपालने विघ्नान् कथं तरति ?
उत्तरम् :
देवांची कुत्री सरमा तिच्या स्वामिनिष्ठेमुळे वेदवाङ्मयात प्रसिद्ध आहे. पूर्वी पणी नामक असुरांनी देवांच्या गायी पळवल्या. त्या शोधण्यासाठी देवांचा गरुड सुपर्ण पणींच्या देशात गेला. मात्र पणींनी त्याला भेटवस्तू देऊन आपल्याकडे वळवले आणि गोधनाविषयी सुपर्ण याने देवांना काहीच माहिती दिली नाही. गायी शोधण्यासाठी देवांनी त्यांची कुत्री सरमा हिला पाठवले.

पणींच्या देशात जाण्यासाठी सरमेला रसा नदी पार करावी लागणार होती, मात्र ती रसा नदी अतिशय वेगवान होती. ती पार करणे सरमेला शक्य नव्हते; मात्र सोपवलेले काम पूर्ण करायच्या निश्ययाने सरमेने नदीला विनंती केली की तिने तिचा वेग कमी करावा तसेच पाणी उथळ करावे. ज्यामुळे नदी पोहून दुसऱ्या काठावर जाणे शक्य होईल.

मात्र रसा स्वत:ला सर्वश्रेष्ठ समजत असल्याने तिने सरमेची विनंती धुडकावली. रसासारखी वेगवान नदी असूनही सरमेने जराही न डगमगता तिच्यात उडी मारली आणि धैर्याने दुसऱ्या तीरावर पोहोचली. गोधनाच्या शोधासाठी सुद्धा सरमा पणींच्या देशात खूप भटकली. अनेकांना विचारले मात्र कुणीच काही बोलले नाही. शेवटी जंगलातल्या गुहेत शिरुन पणींनी लपवलेल्या गायींचा शोध लावण्यात ती यशस्वी झाली. इंद्राकडे परतताना पणीनी तिला लालूच दाखवली, तिची निंदा केली. पण सरमेने त्यांना दाद दिली नाही.

मार्गात आलेल्या सर्व अडचणींना नेटाने तोंड देऊन सरमेने आपले कर्तव्य बजावले.

In Vedic literature, the story of सरमा, Indra’s dog is very famous. She is famous for her loyalty towards the Gods. Formerly, the demons named for stole the cattle-wealth of Gods. In order to search the cattle-wealth, the eagle सुपर्ण was sent but the पणिs bribed him. सुपर्ण did not inform Gods about the cattle though he had found it hidden in the cave. Hence, सरमा was appointed to search the cattle-wealth.

सरमा had to cross the river रसा to reach the country of पणि. रसा was flowing swiftly. It was very difficult for 1 to cross over; but she did not give up. She requested the modestly to slow down her speed so that she would reach the other bank, but tai who considered herself superior declined her request.

Yet, it without caring for life descended the current and reached the other bank courageously. सरमा wandered here and there to find out the cattlewelath in the country of us. She asked many people there but no one was ready to help her. At the end, she was successful in searching the cattle wealth. wus tried to stop her in every possible manner but सरमा did not step back even a little.

सरमा overcame obstaclescourageously. She was extremly loyal and determined to accomplish her task by defeating all obstacles.

3. पणयः सरमाया: निन्दा कदा अकुर्वन् ?

प्रश्न 3.
पणयः सरमाया: निन्दा कदा अकुर्वन् ?
उत्तरम् :
देवांची कुवी सरमा तिच्या स्वामिनिष्ठेमुळे वेदवाङ्मयात प्रसिद्ध आहे. पूर्वी पणी नामक असुरांनी देवांच्या गायी पळवल्या. त्या शोधण्यासाठी देवांचा गरुड सुपर्ण पणींच्या देशात गेला. मात्र पणींनी त्याला भेटवस्तू देऊन आपल्याकडे वळवले आणि गोधनाविषयी सुपर्ण याने देवांना काहीच माहिती दिली नाही. गायी शोधण्यासाठी देवांनी त्यांची कुत्री सरमा हिला पाठवले.

पणींच्या देशात पोहोचल्यावर सरमैने अतिशय कष्टाने गायींना शोधले. गायींना पाहिल्यावर आनंद झालेली सरमा इंद्राला सांगण्यासाठी निघाली. हे पाहिल्यावर पणींनी तिला अनेक प्रकारे फितवण्याचा, आपल्याकडे वळवण्याचा प्रयत्न केला. तिला दूध, तूप, दही खाण्याचा आग्रह केला. इतकेच नाही तर गोधनातील काही भागही देऊ केला, मात्र सरमा बधली नाही. तेव्हा पणींनी तिची निंदा करण्यास सुरुवात केली. जेणेकरून सरमा इंद्राकडे जाण्यापासून परावृत्त होईल.

In Vedic literature, the story of सरमा, Indra’s dog is very famous. She is famous for her loyalty towards the Gods. Formerly, the demons named for stole the cattle-wealth of Gods. In order to search the cattle-wealth, the eagle you was sent but the पणी bribed him. सुपर्ण did not inform Gods about the cattle though he had found it hidden in the cave. Hence, सरमा was appointed to search the cattle-wealth.

सरमा searched for the cattle-wealth rigorously. There was no help available. She succeeded in finding out the cattle-wealth hidden in one of the caves in the forest. Immediately she started to return to inform the gods. quit tried to bribe her. They offered her milk, butter, ghee. They were ready to share some of the cattle-welath with her; but she refused everything and remained loyal to her duty. Then the Panis started to criticise her to stop from going back to Indra.

4. पणयः सरमां किमर्थं निन्दन्ति ?

प्रश्न 4.
पणयः सरमां किमर्थं निन्दन्ति ?
उत्तरम् :
देवांची कुत्री सरमा तिच्या स्वामिनिष्ठेमुळे वेदवाङ्मयात प्रसिद्ध आहे. पूर्वी पणी नामक असुरांनी देवांच्या गायी पळवल्या. त्या शोधण्यासाठी देवांचा गरुड सुपर्ण पणींच्या देशात गेला. मात्र पणींनी त्याला भेटवस्तू देऊन आपल्याकडे वळवले आणि गोधनाविषयी सुपर्ण याने देवांना काहीच माहिती दिली नाही. गायी शोधण्यासाठी देवांनी त्यांची कुत्री सरमा हिला पाठवले.

देवांच्या गायी पळवून आणल्यानंतर पणींनी त्या गुहेत दडवून ठेवल्या. देवांची कुत्री सरमा हिने अतिशय कष्टाने त्या शोधल्या आणि त्यांची माहिती देण्यासाठी की इंद्राकडे निघाली. सुपर्ण गरुडाप्रमाणे सरमेला आपल्याकडे वळवून घेण्याचा प्रयत्न पणींनी केला मात्र सरमा त्याला बदली नाही. तिने मी लोभाला बळी पडणार नाही. मी इंद्राची स्वामिनिष्ठ सेविका आहे असे ठणकावले.

हे ऐकताच पणी खवळले आणि सरमेचा अपमान केला. सरमा ही मांस खाते असा अपप्रचार केला. यामुळे सरमेचे मनोबल बळेल, असे पणींना वाटले, मात्र अविचल कार्यनिष्ठा असलेली सरमा पणींकडे दुर्लक्ष करून निघाली.

In Vedic literature, the story of सरमा, Indra’s dog is very famous. She is famous for her loyalty towards the Gods. Formerly, the demons named for stole the cattle-wealth of Gods. The was appointed to search the cattle wealth.

सरमा searched for the cattle-wealth rigorously. There was no help available. She succeeded in finding out the cattle-wealth hidden in one of the caves in the forest. Immediately she started to return to inform ths gods. for tried to bribe her.

They offered her milk, butter, ghee. They were ready to share some of the cattle-welath with her; but सरमा with undisturbed mind igonored पणि, After that पणि criticized सरमा that she consumes meat. for thought that he would get discouraged due to insult and would not inform gods.

Sanskrit Aamod Class 9 Textbook Solutions Chapter 13 सरमाया: शीलम् Additional Important Questions and Answers

धातुसाधितविशेषणानि।

सरमाया: शीलम् Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

प्राण्यांच्या चातुर्यकथा, नीतीकथा जगभरातील साहित्यात खूप प्रसिद्ध आहेत. रामायणातसुद्धा सागरी सेतू बांधण्यासाठी श्रीरामाला मदत करणाऱ्या खारीची गोष्ट येते. सरमा नामक कुत्रीची, तिच्या अविचल स्वामिनिष्ठेची कथा प्रसिद्ध आहे. पूर्वी यणी नामक असुरांनी देवांचे गोधन चोरले. ते शोधण्यासाठी सुपर्ण गरुडास देवांनी पणींच्या देशात पाठवले मात्र पणींनी सुपर्णाला लाच देऊन आपल्याकडे वळवले त्यामुळ देवांना गोधनाविषयी माहिती मिळाली नाही.

देवांनी या कामी सरमा नावाच्या कुत्रीला पाठवले. मार्गात येणाऱ्या वेगवान रसा नदीला ओलांडून, पणींच्या देशात निर्भयतेने शोध घेऊन सरमेने गोधन शोधले. पणींच्या लोभाला बळी न पडता सरमेने इंद्राला सर्व वृत्तांत सांगितला. कामात यशस्वी झालेल्या सरमेला इंद्राने वर दिला तर द्रोही गरुडाला शाप. सरमा ही कुत्री असूनही कार्यनिष्ठा, स्वामिनिष्ठा, धैर्य, स्वाभिमान या गुणांच्या जोरावर आदर्श ठरली तिच्या या कर्तृत्वाचे वर्णन पं. प्रभाकर भातखंडे यांनी संस्कृत पोवाड्यातून केले आहे. पोवाडा हा महाराष्ट्रातील लोककलाप्रकार असून त्यात वीररसाचे महत्त्वाचे स्थान आहे. शूरांच्या गाथा सांगण्यासाठी पोवाड्याची रचना केली जाते.

Stories advising morals through animals is very famous idea in literature all over the world. Infact several values are taught through the medium of animals and birds. This is dates back to the vedic period.

In the Ramayana too a story of squirrel helping the monkeys while building the bridge is known. The story of सरमा a dog from the ऋग्वेद is famous for her firm loyalty. It is said that some demons called ufuis once stole the cattle wealth of gods. Indra sent their eagle yup to look for the cattle. But the ufus bribed it and turned it on their side.

So Indra did not get any information about their cattle. Then Indra sent सरमा for the same task. सरमा accomplished her task fighting against all odds. Indra blessed ERCAT with a boon and cursed the eagle सुपर्ण..

सरमा set an example of courage, loyalty and commitment even if she was a bitch (female dog). This पोवाडा composed by पं. प्रभाकर भातखंडे celebrates T’s courageous behaviour. पोवाडाis a type of Marathi folk songs. The essence of bravery (a) is highlighted in these kind of songs. This present day creation is a beautiful example of Vedic story in a form that can reach the modern generation is very attractive manner.

शाहिरः – सभायां ………………… हे जी जी जी जी जी ।।

शाहिरः – सभायां देवराज इन्द्रः
चिन्तयति कः प्रेषितव्यः।
किकरो नैकोऽपि दृष्टः
यो भवेत् सदा स्वामिनिष्ठः।।

गायकवृन्दः – तदा?
शाहिरः – सेवायां तत्परा, देवगणप्रिया,
नियुक्ता गोधनप्राप्त्यर्थम्।
मघवता आज्ञप्ता सरमा,
प्रस्थिता देवशुनी सरमा। हे जी जी जी जी।।

गायकवृन्दः – प्रस्थिता देवशुनी सरमा। हे जी जी जी जी जी।
शाहिरः – तदा मार्गे दृष्टा, तटरुहतरुत्पाटिनी रसा
जलौघसमृद्ध्या पृथुलरभसा याति सरसा।।

रसां दृष्टा सरमया चिन्तितम् –
“अवश्यं गच्छेयं नदी यदि भवेत् अद्य सुसहा।
अतस्तां याचेऽहं विनयवचसा नम्रशिरसा।।
रसे, कुरु कृपाम्।
जलं तवेदम् । महागभीरम्।
कुरुष्व गाधम् । येन तरेयम्।
परं च तीरम् । अहं व्रजेयम् ।
स्वामिनः शोभनकार्यार्थम्,
आर्यगणमङ्गलकार्यार्थम्।

गायकवृन्दः – आर्यगणमङ्गलकार्यार्थम्। हे जी जी जी जी।।
रसा उवाच – “अहं च श्रेष्ठा, त्वं तु क्षुद्रा
न हि त्वदर्थ, जलप्रवाहम्।
करोमि अल्पम्, अपसर अपसर।।
श्रुत्वा तद् वाक्यं सरमया गर्जितम्।
“पश्य मे सामर्थ्य, कार्यनिष्ठासामर्थ्यम्
इति उक्त्वा सा जले अपतत्

शाहिरः – सा गता परं तीरम्।
रसा सा अधोमुखी भूता।
लज्जया म्लानमुखी जाता।
क्षुद्रया कथं पराभूता।
पश्यति क्षुद्रशुनीं सरमाम्।

गायकवृन्दः – पश्यति क्षुद्रशुनीं सरमाम्।
हे जी जी जी जी जी।।

गद्यम्: – एवं सरमा परतीरं प्राप्ता।
इतः पश्यति, ततः पश्यति
वलं पृच्छति, पणीन् पृच्छति।।
वनं गच्छति, गुहां प्रविशति।
गुहायां पणिभिर्यद्रुद्धं प्रभोः गोधनसर्वस्वम्।
समाप्तमन्वेषणकार्य, समाप्तमन्वेषणकार्यम्।।

गायकवृन्दः – प्रमुदिता इन्द्रशुनी सरमा हे जी जी जी जी जी।।
गद्यम्: – सरमया धेनवः अन्विष्टाः।
एतां वार्ताम् इन्द्रं वक्तुं प्रस्थिता सा।
परं वलैः सा अवरोधिता।

गायकवन्दः – हे सरमे, हे सरमे, दुग्धं पिबतु, दधि खादतु।
घृतं पिबतु, अत्र तिष्ठतु
गोधनस्य भागं तुभ्यं दद्यः।।

सरमा – सेविका नाहं लोभस्य,सेविका नाहं मोहस्य।
गायकवृन्दः – सेविका स्वामिनः इन्द्रस्य।
हे जी जी जी जी जी।।
सेविका स्वामिनः इन्द्रस्य।
हे जी जी जी जी जी।।

गद्यम्: – अन्ते पणिभि: सरमा निन्दिता।
“एषा सरमा जारु खादति।
“एषा सरमा जारु खादति।
सरमया किश्चत् तन्त्र श्रुतम्।
अपिहितं दीर्घ कर्णद्वयम्।
“वृत्तान्तं वक्तुं गमनमारभे।
प्रस्थिता सत्यप्रिया सरमा।

गायकवृन्दः – प्रस्थिता देवशुनी सरमा।
हे जी जी जी जी जी।।

अनुवादः

शाहीर – सभेमध्ये देवराज इंद्र (बसला आहे) कोणाला पाठवावे याचा विचार करत आहे. त्याला एकही सेवक दिसला
नाही – जो सदैव स्वामिनिष्ठ असेल.
गायकगण – तेव्हा मग पुढे?
शाहीर – सेवेमध्ये तत्पर असलेली, देवांची लाडकी, गोधन मिळवण्यासाठी नियुक्त झालेली, इंद्राने आशा दिलेली, सरमा देवांची कुत्री सरमा निघाली.
गायकगण – देवांची कुत्री सरमा निघाली.
शाहीर – तेव्हा तिने वाटेत काठावर वाढलेल्या झाडांना उन्मळून (पाडून) टाकणारी रसा (नदी) पाहिली. पाण्याच्या समृद्ध प्रवाहने (ती) रसा वेगाने वाहत होती. रसेला पाहून सरमेने विचार केला, “आज नदी सुसहा (तरुन जाण्यायोग्य झाली) झाली तर मी अवश्य जाईन. म्हणून मी तिला नम्र बोलण्याने, डोके टेकवून विनंती करते. रसे, कृपा कर, तुझे पाणी खूप खोल आहे. ते उथळ कर. जेणेकरुन मी पोहून जाईन. दुसऱ्या तीरावर मी जाईन. स्वामींच्या (इंद्राच्या) कार्यासाठी आर्यांच्या (देवांच्या) मंगल कामासाठी (मी जात आहे.)
गायकगण – आर्यांच्या (देवांच्या) मंगल कामासाठी (मी जात आहे.)
रसा म्हणाली – मी श्रेष्ठ, तू क्षुद्र जलप्रवाह तुझ्यासाठी नाही करणार उथळ! (कमी) मागे हो, मागे हो. ते वाक्य ऐकून सरमा गर्जली. माझे सामर्थ्य बघ, कार्य निष्ठेची शक्ती बघ असे म्हणून ती पाण्यात उतरली.
शाहीर – ती दुसऱ्या तीरावर गेली. त्या रसेने तोंड झुकवले. लाजेने तिचे तोंड उतरले. मी क्षुद्र कुत्रीकडून कशी पराभूत झाले? (असे म्हणत ती) क्षुद्र सरमेला पाहू लागली.
गायकगण – क्षुद्र सरमेला पाहू लागली.
गद्य – अशा रीतीने सरमा दुसऱ्या तीरावर गेली. इथे पाहिले, तिथे पाहिले. वलांना विचारले, पणींना विचारले, वनात गेली, गुहेत शिरली, गुहेमध्ये देवांचे गोधन पणींनी दडवून ठेवले होते. शोधकार्य संपले, शोधकार्य संपले.
गायकगण – इंद्राची कुत्री सरमा आनंदली.
गद्य – सरमेने गायी शोधल्या ही बातमी इंद्राला सांगण्यासाठी ती निघाली मात्र वलांनी तिला अडवले.
गायकगण – अगं सरमे, दूध पी, दही खा. तूप पी, इथेच थांब गोधनाचा भाग तुलाही देतो आम्ही.
सरमा – मी लोभाची सेविका नाही. मी मोहाची सेविका नाही. (मी लोभामोहाने बधणार नाही.)
गायकगण – इंद्राची सेविका.
इंद्राची सेविका.
गद्य – शेवटी पणींनी सरमेची निंदा केली ही सरमा मांस (क्षुद्रान) खाते. सरमेने ते काहीएक ऐकून घेतले नाही. तिने आपले दोन मोठे कान बंद केले. वृत्तांत सांगण्यासाठी मी जात आहे. सत्यप्रिय सरमा निघाली.
गायकगण – देवांची कुत्री सरमा निघाली.

Shahir : In the assembly, Indra the king of Gods thought who should be sent. He didn’t see any servant who would be ever loyal.
Chorus : Then?
Shahir : Sarama, who was prompt in service, liked by the gods was appointed to bring the cows. Sarama the dog of the Gods who was ordered by Indra set off.
Chorus : The dog of the Gods Sarama set off.
Shahir : Then on the way she saw Rasa (river) who uprooted trees that grow on the banks, flowing with force with a strong current. Seeing Rasa Sarama thought, I shall surely go today if the river becomes tolerable (less forceful). So, I shall ask her modestly with modest words) and head bent in modestly. ‘Oh, Rasa, please do a favour. Your water is very deep. Please make it shallow. By which I shall cross to the other bank. I shall go for the good task of the master, for the auspicious task of the noble ones.
Chorus : For the auspicious task of the noble ones.
Rasa said : “I am superior and you are inferior. I shall not reduce the water current, move away, move away.” Listening to those words, Sarama roared, “See my capacity, the power of my dedication.” saying this she fell (jumped) into the water.
Shahir : She went to the other bank. Rasa was ashamed. She became sad due to shame. How was she defeated by some one inferior. Looks at that lowly dog Sarama.
Chorus : (She) looks at that lowly dog sarama.
Prose : Thus Sarama reached the other bank. She looks here, she looks there. She asks the Vala, she asks the demons. She goes to the forest, she enters the cave. In the cave is all the Lord’s cattle wealth trapped by the demons. The search was over, the search was over.
Chorus: Sarama the God’sdog was delighted.
Prose : Sarama had found the cattle. She set off to inform this news to Indra. But she was stopped by the Valas.
Chorus: O Sarama, O Sarama. Drink milk, eat curds, drink ghee, wait here. We shall give you a part of the cattle wealth.
Sarama : I am not servant of greed. I am not servant of illusion
Chorus : Servant of Lord Indra.
Servant of Lord Indra.
Prose : Finally Sarama was criticised by the demons. “This Sarama eats flesh” But. Sarama paid no heed to all that. She closed the two long ears and started to depart to narrate the account. The truth lover Sarama set off.
Chorus : Sarama the god’s dog set off.

शब्दार्थाः

1. उपहार: – gift – बक्षीस, नजराणा
2. प्रेषितव्यः – should be sent – पाठवण्याजोगा
3. किड्करः – servant – नोकर, सेवक
4. गोधनम् – cattle wealth – गोधन
5. मघवान् – Lord Indra – इंद्रदेव
6. ‘तटरुहतरुः – tree that grows on the banks – झाड
7. जलौघः – water-current – पाण्याचा प्रवाह
8. पृथुलरभसा – with tremendous speed – अत्यंत वेगाने
9. विनयवचसा – with modest speech – विनयपूर्ण वाणीने
10. गभीरम् – deep – खोल
11. म्लानमुखी – sad – खिन्न
12. परतीरम् – to other bank – पलीकडच्या काठावर
13. वलम् – community of demons Pani – पणि नावाचे असूर
14. अन्विष्टाः – found – सापडल्या
15. घृतम् – ghee – तूप
16. जारुः – flesh/bad food – मांस, निकृष्ट खाणे

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Marathi Solutions Kumarbharti Chapter 11 मातीची सावली Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 11 मातीची सावली

9th Std Marathi Kumarbharati Digest Chapter 11 मातीची सावली Textbook Questions and Answers

1. खालील ओळींतील संकल्पना स्पष्ट करा:

प्रश्न 1.
खालील ओळींतील संकल्पना स्पष्ट करा:
(अ) मडक्यातल्या पाण्यासारखा गारवा.
(आ) आईच्या पदरासारखी चिंचेची सावली.
(इ) वरून भिरभिरत येणारी फुलपाखरी पाने.
उत्तर:
(अ) उन्हाळा जितका तीव्र, तितके मडक्यातले पाणी गार असते. अतिथंड पाण्याचा चटका बसतो. मडक्यातले गार पाणी चटका देणारे नसते. त्याचा गारवा प्रसन्न असतो. जुन्या घरातील वातावरण प्रसन्न गारवा देणारे होते.
(आ) आईचा पदर म्हणजे आईची माया. कोणत्याही बाळाला आईचा स्पर्श, आईचा सहवास सुखद, प्रेमळ व हवाहवासा वाटणारा असतो. फरसूला चिंचेची सावली अशीच हवीहवीशी वाटणारी होती.
(इ) चिंचेची बारीक बारीक पाने भुरभुरत, भिरभिरत खाली येतात. फुलपाखरे थव्याथव्याने भिरभिरतात तेव्हा ते दृश्य सुंदर, मनोहारी असते. चिंचेची पानगळ अशीच फुलपाखरांसारखी वाटते.

2. खालील तकता पूर्ण करा.

प्रश्न 1.
खालील तकता पूर्ण करा.

उत्तर:

3. आकृती पूर्ण करा:

प्रश्न (अ)

उत्तर:

प्रश्न (आ)
पाठाच्या आधारे फरसूचे पुढील मुद्दयांना अनुसरून वर्णन करा:

उत्तर:
1. छंद: फरसू हा निरागस आयुष्य जगणारा सामान्य शेतकरी होता. साध्या साध्या गोष्टींतून तो सुख मिळवायचा. घराच्या पायरीवर बसायचे, फुलपाखरांसारखी भिरभिरत येणारी चिंचेची पाने पाहायची, झाडावर चढणाऱ्या खारीचे बागडणे न्याहाळायचे हा त्याचा आवडता छंद होता. चिंचेच्या मुळावर बसून चांदण्यात खूप उशिरापर्यंत आबूबरोबर गप्पा मारायला त्याला खूप आवडायचे.

2. मेहनत: फरसू मेहनतीत कधी मागे राहिला नाही. जमिनीवर पडणारे चिंचेचे पानन् पान गोळा करून तो ती पाने शेतात पसरवी. भाताचे पीक झाले की, तेथेच वांगी, दुधी यांसारख्या भाज्यांचे पीक घेई. फरसू व त्याची बायको ही उभयता पाठीचा कणा दुखेपर्यंत मेहनत करायची. शेवटपर्यंत मातीचीच चाकरी करायची, झाडापानांना उघड्यावर टाकायचे नाही, हा त्याचा निर्धार होता.

3. दुःख: फरसूचे दुःख मात्र मोठे होते. बिल्डरच्या नादाला लागून मुलाने जमीन, घर, झाडे इत्यादी सर्व विकून टाकले. फरसूचा तो तर जगण्याचा आधार होता. मात्र, त्याच्या भावनेची मुलाला, सुनेला कदर नव्हती. सून तर त्याच्यावर डाफरायची. त्यामुळे फरसूला घर म्हणजे खानावळ वाटत होती.

4. माणूसपण: फरसूने माणूस म्हणून आपली कर्तव्ये पार पाडली होती. दोन्ही मुलींची लग्ने करून त्यांची सुखाने सासरी पाठवणी केली. मुलाला खूप शिकवले. पण शहरीकरणाची वावटळ त्याचा सुखी संसार उद्ध्वस्त करीत होता. एकंदरीत फरसूची कहाणी मनाला व्याकूळ करून टाकते.

4. ओघतक्ता तयार करा:

प्रश्न 1.
ओघतक्ता तयार करा:

उत्तर:

5. खालील वाक्ये प्रमाणभाषेत लिहा:

प्रश्न (अ)
“आमसा जलम या मातीत गेल्ता मणून थोडं वायीट वाटते.”
उत्तर:
“आमचा जन्म या मातीत गेला म्हणून थोडे वाईट वाटते.”

प्रश्न (आ)
“त्यांचीच पुण्यायी यी बावडी नय् नदी हय् नदी.”
उत्तर:
“त्यांचीच पुण्याई ही विहीर नाही नदी आहे नदी.”

6. खालील वाक्प्रचारांचा योग्य अर्थ शोधा व लिहा:

प्रश्न (अ)
टकळी चालवणे –
1. सूत कातणे
2. सतत बोलणे
3. वस्त्र विणणे.
उत्तर:
सतत बोलणे

प्रश्न (आ)
नाळ तुटणे –
1. मैत्री जमणे
2. संबंध न राहणे
3. संबंध जुळणे.
उत्तर:
संबंध न राहणे

7. खालील अर्थांची वाक्ये पाठातून शोधून लिहा.

(अ) फरसूने आपल्या वडिलांचे ऋण दर्शवले –
(आ) फरसूचा संसार होत्याचा नव्हता झाला –
(इ) फरसूचे झाडांबाबतचे प्रेम –

8. स्वमत.

प्रश्न (अ)
‘मातीशी नाळ तुटली, की माणूसपण तरी कसं राहणार?’ या फरसूच्या विधानाशी तुम्ही सहमत असल्यास, त्याची कारणे सोदाहरण लिहा..
उत्तर:
‘मातीशी नाळ तुटली, की माणूसपण तरी कसं राहणार?’ हे विधान मला पूर्णपणे मान्य आहे. माणूस स्वत:च्या इच्छाआकांक्षांसाठी जगतो. तसेच, इतर माणसांबद्दल वाटणारा बंधुभाव हे माणसाचे वैशिष्ट्य आहे. बंधुभाव नष्ट झाला, तर माणूसपण नष्ट होते. शहरीकरणामुळे आपण निसर्गापासून दूर जात आहोत. नैसर्गिक गोष्टींपेक्षा कृत्रिम गोष्टी जास्त आकर्षक वाटू लागल्या आहेत.

शहरात आपल्या अंगाला माती लागत नाहीच, पण दिसतही नाही. सिमेंट काँक्रीट, डांबर, दगड, विटा यांनी आपण माती झाकून टाकली आहे. झाडेपाने दिसेनाशी झाली आहेत. आपले जगणे अधिकाधिक कृत्रिमतेकडे सरकत आहे. याचा कळतनकळत परिणाम होत आहे. आपण एकमेकांपासून दूर जात आहोत. बंधुभाव नष्ट होत आहे. साहजिकच, आपण माणूसपण गमावत आहोत. हा मातीशी नाळ तुटण्याचा परिणाम आहे.

प्रश्न (आ)
पाठात व्यक्त झालेल्या फरसूच्या विचारांबाबत तुमचे मत स्पष्ट करा.
उत्तर:
फरसू हा कष्टाळू गरीब शेतकरी होता. पाठीचा कणा दुखेपर्यंत तो व त्याची पत्नी शेतात राबत. मातीशी नाते असण्यातच माणूसपण असते, अशी त्याची श्रद्धा होती. जमिनीवर, झाडाझुडपांवर त्याचे जिवापाड प्रेम होते. शेवटच्या श्वासापर्यंत जमिनीची सेवा करायची, झाडाझुडपांना उघड्यावर टाकायचे नाही, हा त्याचा निश्चय होता. हा कोणत्याही शेतकऱ्याचा पारंपरिक विचार आहे. मला हा विचार खूप महत्त्वाचा वाटतो.

अलीकडे शिक्षणाचा प्रसार झाल्यापासून लोक पांढरपेशे बनत चालले आहेत. बरेच जण कष्ट करायला राजी नसतात. शेतीला कमी लेखतात. यामुळे जीवनात विकृत्या शिरल्या आहेत. कोणत्याही कारणासाठी झाडे सहज तोडली जातात. प्रदूषणामुळे नदयांची गटारे झाली आहेत. समुद्रसुद्धा मोठ्या प्रमाणात प्रदूषित होत आहे. जमिनीपासून, शेतीपासून माणसे दूर गेल्यामुळे ती निसर्गापासूनसुद्धा तुटली आहेत. ती निसर्गाची नासधूस करीत आहेत. यामुळे माणूस स्वत:चेच जीवन धोक्यात आणीत आहे. यातून बाहेर पडायचे असेल, तर फरसूचा दृष्टिकोन अंगीकारला पाहिजे.

प्रश्न (इ)

‘मातीची सावली’ या पाठाच्या शीर्षकाची समर्पकता तुमच्या शब्दांत लिहा.

उपक्रम:

प्रश्न 1.
प्रस्तुत पाठाचे नाट्यरूपांतर करून वर्गात सादर करा.

प्रश्न 2.
डॉ. नागनाथ कोत्तापल्ले यांचे ‘उदयाच्या सुंदर दिवसासाठी’ – हे पुस्तक वाचा.

भाषा सौंदर्य:

प्रश्न 1.
आपली मराठी भाषा वाक्प्रचार, म्हणी व सुभाषिते यांनी समृद्ध आहे. शरीर अवयव, प्राणी, पक्षी, मानवी भावभावना, अन्न वा इतर अशा अनेक गोष्टींवरून आपल्याला वाक्प्रचार व म्हणी पाहायला मिळतात. खाली एक तक्ता दिला आहे. तक्त्यातील प्रत्येक रकान्यात दिलेल्या उदाहरणाप्रमाणे आणखी म्हणी व वाक्प्रचारांची उदाहरणे लिहा:
उत्तर:

भाषाभ्यास:

तुमच्या पाठ्यपुस्तकांमध्ये तुम्ही धडे वाचता, कविता वाचता. धडे आणि कविता म्हणजेच गय आणि पदध यांच्या रचनेत फरक आहे, हे तुम्हाला माहीत आहे. हा फरक असतो मुख्यतः लयीचा. पदध गाता येते किंवा लयीत वाचता येते. गदयाचे तसे नसते. कवितेमध्ये लय निर्माण कशी होते? कुठल्या गोष्टीमुळे होते? हे आज आपण बघणार आहोत. वृत्त, छंद यांसारख्या गोष्टींमुळे कवितेला लय मिळते. कवितेची लय समजण्यासाठी आपण त्या गोष्टींचा अभ्यास करणार आहोत.

वृत्त किंवा छंद म्हणजे काय ? लय निर्माण करण्यासाठी कवितेची जी विशिष्ट शब्दरचना केली जाते. व्हस्व, दीर्घ स्वरांचा जो एक विशिष्ट क्रम वापरला जातो, त्याला ‘वृत्त’ म्हणतात. याचा अर्थ कविता एका विशिष्ट वृत्तामध्ये रचलेली असते, म्हणून ती आपल्याला लयीत म्हणता येते. गणितात जशा बेरीज, वजाबाकी, गुणाकार, भागाकार या संकल्पना येतात, तशा वृत्तविचारामध्ये काही संकल्पना महत्त्वाच्या आहेत. त्या संकल्पना आपण आधी समजून घेऊया.

Marathi Kumarbharati Textbook Std 9 Answers Chapter 11 मातीची सावली Additional Important Questions and Answers

उतारा क्र. 1

1. पुढील उतारा वाचून दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा:

कृती 1 : (आकलन)

प्रश्न 1.
फरक लिहा:

उत्तर:

कृती 2 : (आकलन)

प्रश्न 1.
आशय स्पष्ट करा:
1. फरसू पाय ओढत पायरीवर येऊन बसला.
2. आपली खरबरीत बोटं त्याने गुळगुळीत पायरीवरून फिरवली.
उत्तर:
1. आपण आनंदाने चालतो, तेव्हा आपले पाय सहज, भरभर पडतात. फरसूचे पाय असे आनंदाने पडत नाहीत. पाय उचलण्यासाठी त्याला कष्ट पडतात. पाय ओढावे लागतात. म्हणजे फरसू दुःखीकष्टी मनाने पायरीवर येऊन बसतो.
2. खरबरीत बोटे म्हणजे भरपूर कष्ट केलेल्या हातांची बोटे. या खरबरीत बोटांना गुळगुळीत पायऱ्या सुखाच्या वाटत नाहीत. पायऱ्यांचा गुळगुळीतपणा दूरचा, परका वाटतो.

प्रश्न 2.
माहिती लिहा:

उत्तर:

प्रश्न 3.
उताऱ्यातील सासरे-सून यांच्यातील नाते स्पष्ट करा.
उत्तर:
सुनेला वाटते की, सासऱ्यांनी तिच्या इच्छेप्रमाणे वागावे. सासरे ।
त्यांच्या जीवनातील सर्व जुन्या गोष्टी नष्ट झाल्याने दुःखी आहेत. सासऱ्यांच्या मनातील भावना सून लक्षात घेत नाही
आणि त्यांच्यावर डाफरत राहते.

प्रश्न 4.
कोष्टक पूर्ण करा:

उत्तर:

कृती 3 : (स्वमत/अभिव्यक्ती)

प्रश्न 1.
या उताऱ्यातून तुम्हांला जाणवणारी फरसूची मन:स्थिती लिहा.
उत्तर:
दरवाजाच्या चौकटीला धरून फरसू उठतो. त्याच्या पायांची हाडे कडकडतात. यावरून तो उतारवयात आहे, हे लक्षात येते. त्याला आताचे वातावरण प्रिय नाही. चकचकीत, ऐषारामी वातावरणात त्याचे मन रमत नाही. तो उदास, विमनस्क स्थितीत वावरतो. त्याच्या खरबरीत बोटांना गुळगुळीत पायरीचा स्पर्श सुखद वाटत नाही.

गुबगुबीत खुर्चीतही त्याला अवघडल्यासारखे होते. त्याला हवेहवेसे वाटणारे दृश्य त्याच्या मनात जागे होते. ते असते पूर्वीचे, त्याच्या तरुणपणातील. चिंचेचे झाड, मंगलोरी कौले, इकडून तिकडे बागडणाऱ्या खारी यांनी बनलेले वातावरण त्याला समाधान दयायचे. आता ते सर्व नाहीसे झाले आहे. त्याच्या फक्त आठवणी शिल्लक राहिल्या आहेत. या आठवणींनी फरसू उदास होतो आणि आभाळाकडे बघत राहतो.

उतारा क्र. 2

1. पुढील उतारा वाचून दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा:

कृती 1 : (आकलन)

प्रश्न 1.
आकृती पूर्ण करा:

उत्तर:

प्रश्न 2.
का ते लिहा:
1. गावकरी फरसूवर मनोमन जळायचे.
2. पाठीचा कणा दुखेपर्यंत फरसू पत्नीसहित राबणे चालू ठेवायचा.
उत्तर:
1. पावसाळ्यात फरसूचे भातशेत हिरवेगार दिसायचे. पिकल्यानंतर ते भात झळाळणाऱ्या सोन्यासारखे दिसे. त्यामानाने इतरांचे शेत पिकत नसे.
2. भाताचे पीक झाल्यावर फरसू तिथे वांगी, कारली, दुधी वगैरे भाज्यांचीही पिके घ्यायचा. तो दुबार पिके घ्यायचा. त्यासाठी भरपूर कष्ट घ्यावे लागायचे.

प्रश्न 3.
पुढील वाक्य प्रमाणभाषेत लिहा:
त्यांचीच पुण्यायी यी बावडी नय् नदी हय् नदी.
उत्तर:
त्यांचीच पुण्याई, ही विहीर नाही, नदी आहे नदी.

प्रश्न 4.
पुढील अर्थाचे वाक्य उताऱ्यातून शोधून लिहा:
फरसने आपल्या वडिलांचे ऋण दर्शवले.
उत्तर:
बापजादयांची कमायी रे पोरांनो!

कृती 2 : (आकलन)

प्रश्न 1.
विधान पूर्ण करा:
फरसूच्या मते, बापजादयांच्या पुण्याईमुळे …………………..
उत्तर:
फरसूच्या मते, बापजादयांच्या पुण्याईमुळे –
(अ) फरसूच्या विहिरीला वैशाखातही भरपूर पाणी असे.
(आ) फरसूने तीन मुलींची लग्ने करून त्यांना सासरी पाठवले. तिघींनाही गळे झाकतील एवढे दागिने करून घातले. इतकी सुबत्ता त्याला लाभली होती.

प्रश्न 2.
आकृती पूर्ण करा:

उत्तर:

कृती 3 : (स्वमत/अभिव्यक्ती)

प्रश्न 1.
फरसूच्या यशा मागील तुम्हांला जाणवलेले रहस्य सांगा.
उत्तर:
फरसूच्या यशामागे दोन गोष्टी आहेत. एक आहे त्याची श्रद्धा आणि दुसरी आहे त्याचा विज्ञाननिष्ठ दृष्टिकोन. त्याची चांगल्या, उदात्त मूल्यांवर श्रद्धा आहे. त्याच्या मते, कोणाच्याही कामात खोडा घालू नये. म्हणजे कोणाचेही वाईट करू नये. इतरांचे वाईट केल्यास आपले अकल्याण होते, असा त्याचा ठाम विश्वास आहे. आपल्या बापजादयांनी कोणाचीही फसवणूक केली नाही; कोणाला नाडले नाही; म्हणून आपली भरभराट झाली, असे त्याला वाटते.

दुसरी गोष्ट म्हणजे त्याचा विज्ञाननिष्ठ दृष्टिकोन. त्याने नैसर्गिक खतावरच पूर्णपणे भर दिला. रासायनिक खताचा वापर केला नाही. रासायनिक खताचा वापर न केल्यामुळे जमिनीचे नुकसान झाले नाही. त्याने चिंचेचा पाला शेतात पसरून त्याचेच खत होऊ दिले. तसेच, मुख्य भातपिकानंतर त्याने वांगी, कारली, दुधी वगैरे भाज्यांची पिके घेतली. या प्रकारच्या दुबार पिकांमुळेही जमिनीचा कस वाढण्यास मदत झाली. एकंदरीत, श्रद्धा व विज्ञाननिष्ठ दृष्टिकोन यांमुळे फरसू यशस्वी झाला.

उतारा क्र. 3

1. पुढील उतारा वाचून दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा:

कृती 1 : (आकलन)

प्रश्न 1.
पुढील कोष्टक पूर्ण करा:

उत्तर:

प्रश्न 2.
कोष्टक पूर्ण करा:

उत्तर:

प्रश्न 3.
पुढील अर्थाचे वाक्य उताऱ्यातून शोधून लिहा:
फरसूचे झाडांबाबतचे प्रेम.
उत्तर:
पोटच्या पोरांइतक्याच प्रेमाने वाढवलेल्या झाडापानांना जीव जाईस्तोवर उघड्यावर टाकायचं नाही, हा त्याचा निश्चय होता.

कृती 2 : (आकलन)

प्रश्न 1.
अर्थ स्पष्ट करा:
1. पूर्वी असे पाय भरून यायचे नाहीत.
2. आपला आधार तर कधीच तुटून पडला.
उत्तर:
1. झाडापानांवर प्रेम असल्यामुळे कष्ट कधी जाणवलेच नाहीत.
2. फरसूची पत्नी मरण पावली. त्यामुळे त्याचा आधार तुटून पडला.

प्रश्न 2.
फरक लिहा:

उत्तर:

कृती 3 : (स्वमत/अभिव्यक्ती)

प्रश्न 1.
मनू आणि फरसू यांच्यातील नाते भावनाहीन, कोरडे होण्यामागील तुम्हांला जाणवलेले कारण स्पष्ट करा.
उत्तर:
फरसू कष्ट करीत करीत व निसर्गाशी खेळत खेळतच जगला. त्यामुळे त्याचा जमिनीवर, झाडापानांवर जीव आहे. त्यांच्या आधारानेच आपले जीवन उभे राहते. म्हणून जीव असेस्तोवर जमिनीची चाकरी करायची, झाडापानांना आधार दयायचा, हा त्याचा निर्धार होता. तसेच, फरसू खेडेगावात राहत असल्यामुळे खेडेगावातील माणसे एकमेकांना धरून राहतात. तिथे व्यक्तीच्या स्वत:च्या सुखदु:खापेक्षा संपूर्ण समाजाचे सुखदुःख महत्त्वाचे मानले जाते.

मनूने शिक्षण घेतले. आपल्याकडील बहुतांश शिक्षण पुस्तकी असते. ते कष्टापासून दूर असते. यामुळे मनूला शेतीतले कष्ट कमी दर्जाचे वाटतात. चकचकीत, गुळगुळीत स्वरूपाचा बंगला सुखाचा वाटतो. नोकरी करणारा कळतनकळत फक्त स्वत:चाच विचार करू लागतो. मनूचे तेच झाले. तो फरसूपासून मनाने दूर गेला. त्या दोघांमध्ये भावनिक नाते राहिलेच नाही. दोघांमध्ये संवाद राहिला नाही. समाधान राहिले नाही.

उतारा क्र. 4

1. पुढील उतारा वाचून दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा:

कृती 1 : (आकलन)

प्रश्न 1.
माहिती लिहा:
1. पूर्वीच्या जुन्या घरातील जेवणाच्या वेळचे वातावरण.
2. पूर्वीच्या जेवणाचे स्वरूप.
3. कोसूचा मृत्यू.
उत्तर:
1. पूर्वी जुन्या घराच्या अंधाऱ्या पडवीत जेवणे होत असत. कोसू प्रार्थना करी. प्रार्थना संपल्यावर जेवण चालू होई. त्या वेळी कोसूची टकळी चालू असे. मनू तर जेवता जेवता बहिणींशी मस्ती करायचा. वातावरण मोकळे, प्रेमळ असे.. जेवताना आनंद मिळे.
2. पूर्वीचे जेवण साधे असे. जेवणात एखादी भाजी, कधी डाळ, सुके बोंबील, भात आणि तांदळाच्या भाकऱ्या असत. जेवणात कोणताही उंची थाट नव्हता. तरी जेवणाचे समाधान मिळे.
3. वाडीत काम चालू होते. हे काम करताना कोसूच्या पायाला तार की खिळा, असे काहीतरी लागले. म्हटले तर साधी इजा झाली होती. तीच महागात पडली. आठवड्याभरातच कोसूची प्राणज्योत मालवली.

प्रश्न 2.
पुढील अर्थाचे वाक्य उताऱ्यातून शोधून लिहा:
फरसूचा संसार होत्याचा नव्हता झाला.
उत्तर:
तरारून वाढलेल्या गुबगुबीत केळीचं अख्खं बन एका पाऊसवाऱ्यात जमिनीवर झोपावं, तसा आपला संसार होत्याचा नव्हता झाला.

कृती 2 : (आकलन)

प्रश्न 1.
संकल्पना स्पष्ट करा:
1. केळीचे बन जमिनीवर झोपावे, तसे.
2. कारली-वांग्यासारखा जमिनीचा बाजार मांडला.
3. बैलासारखी मान डोलावली.
उत्तर:
1. केळ पडली की ती पूर्ण उन्मळून पडते. तिची जमिनीत रुजलेली सर्व मुळे मातीतून पूर्णपणे बाहेर येतात. म्हणजे ती समूळ नष्ट होते. केळीचे अखंड बन जर असेच आडवे झाले, तर सगळी बाग उजाड झालेली दिसते. अशाच प्रकारे एकाएकी कोसू मरण पावल्यामुळे फरसूचा संसार उद्ध्वस्त झाला.

2. कारली-वांग्याचा बाजार मांडला जातो, तेव्हा त्या कारल्या वांग्यांबद्दल कोणालाही आपुलकी वाटत नसते. किंबहुना त्यांची विक्री झाली, तर सगळ्यांना आनंदच होतो. म्हणून बाजारात सर्व विक्रेते ओरडून लोकांना खरेदी करण्याचा आग्रह करीत असतात. वेळप्रसंगी कमी किमतीतही विकत असतात. यालाच बाजार मांडणे म्हणतात. जमिनीची बाब तशी नसते. आपण जमीन विकून तिला कारली-वांग्याच्या पातळीवर आणले असे फरसूला वाटत असते.

3. नंदीबैलाचा मालक सांगतो, त्याप्रमाणे बैल मान डोलावतो. बैलाला स्वत:चे मत वा भावना नसतात. तो मालकाच्या म्हणण्याप्रमाणे वागतो. त्याप्रमाणेच आपणही मनूच्या म्हणण्याला मान डोलावली. आपले मनातले खरेखुरे म्हणणे सांगितलेच नाही, असे फरसूला वाटते.

प्रश्न 2.
फरसूच्या कल्पनेप्रमाणे कोसूच्या मृत्यूमागील कारणे.
उत्तर:
फरसूच्या कल्पनेप्रमाणे कोसूच्या मृत्यूमागील कारणे:
1. ज्या मातीने संसार फुलवला, त्या मातीलाच उजाड केल्यामुळे कोसू मरण पावली असावी.
2. मनूने जमीन विकायचा विचार मांडला, तेव्हा नंदीबैलाप्रमाणे आपण मान डोलावली, असे फरसूला वाटले.

कृती 3 : (स्वमत/अभिव्यक्ती)

प्रश्न 1.
फरसू व मनू यांची जीवनदृष्टी समजावून सांगा.
उत्तर:
फरसूच्या जुन्या घरात पूर्वी जेवतानाचे वातावरण लोभसवाणे होते. सगळेजण गप्पाटप्पा करीत, थट्टामस्करी करीत जेवत असत. त्यात माया होती. भावनेचा ओलावा होता. त्यात सहज, साध्या निर्मळ भावनांना वाव होता. म्हणून ते वातावरण सुंदर होते, सुखद होते. या वातावरणात शेती, गाईगुरे, झाडेपाने यांनाही स्थान होते. गावातल्या लोकांनाही स्थान होते. सगळ्यांच्या सुखदुःखात सहभागी होत जगणे हवे असते.

मनूला व त्याच्या पत्नीला, म्हणजे फरसूच्या सुनेला ही जगण्याची रीत मान्य नव्हती. त्यांना उच्च दर्जाच्या गुळगुळीत फरश्या बसवलेली, मोठ्या, उंच इमारतीमधील महागडी घरे अधिक आकर्षक वाटतात. मनू जुन्या घराला गोठा म्हणतो. त्याला शेतीपेक्षा नोकरी अधिक चांगली वाटते. या दोन वेगवेगळ्या जीवनरिती आहेत. दोन्ही एकमेकींच्या विरुद्ध आहेत. मनूला फरसूचे मन कळत नाही. त्यामुळेच मनू कायम फरसूविरुद्ध उभा ठाकतो.

उतारा क्र. 5

पुढील उतारा वाचून दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा:

कृती 1 : (आकलन)

प्रश्न 1.
आकृती पूर्ण करा:

उत्तर:

प्रश्न 2.
कोष्टक पूर्ण करा:

उत्तर:

कृती 2 : (आकलन)

प्रश्न 1.
उत्तर लिहा:
फरसूच्या दृष्टीने जमिनीवर झालेले अत्याचार:

1. ………………………………………
2. ………………………………………
3. ………………………………………
4. ………………………………………

उत्तर:

1. जमिनीवर ट्रॅक्टर फिरला.
2. बागायत मातीला मिळाली.
3. मोठाले खड्डे खणले गेले.
4. भलेमोठे दगडविटांचे धूड उभारले गेले.

प्रश्न 2.
आकृती पूर्ण करा:

उत्तर:

उतारा क्र. 6

1. पुढील उतारा वाचून दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा:

कृती 1 : (आकलन)

प्रश्न 1.
कारणे लिहा:
1. फरसू मध्यरात्री घराबाहेर बसला आहे.
2. फरसूने हात जोडून आकाशाकडे पाहिले.
उत्तर:
1. प्रथम फरसूची बायको गेली. मग जमीन गेली. घर गेले. सर्व झाडे गेली. जिवाभावाच्या सर्वच गोष्टी नष्ट झाल्या. म्हणून तो प्रचंड अस्वस्थ झाला होता. दु:खामुळे त्याला चैन पडेना आणि तो मध्यरात्र असतानाही घराबाहेर येऊन बसला.
2. पूर्वजांनी जमीन मिळवली होती. त्यांनीच घर बांधले होते. त्यांनीच झाडेझुडपे लावली. पैशाच्या हव्यासाने पूर्वजांची सर्व कमाई आपण घालवली. हा एक प्रकारे गुन्हाच केला, अशी फरसूची भावना होती. या गुन्हयाबद्दल येशूकडे माफी मागावी, म्हणून त्याने हात जोडून आकाशाकडे पाहिले.

प्रश्न 2.
पुढील घटनांचे परिणाम लिहा:
1. जमीन विकली, पैसा आला – …………………….
2. मनूने कागद आणला, फरसूने सही केली – …………………..
उत्तर:
1. जमीन विकली, पैसा आला – ते बापाला विसरले.
2. मनूने कागद आणला, फरसूने सही केली – फरसूला वाटले, त्याने बेइमानी केली. आपल्या आईला फसवले.

कृती 2 : (आकलन)

प्रश्न 1.
अर्थ स्पष्ट करा:
आमशा आजा, पणजाअं रगत हय्!
उत्तर:
जमीन, घर, झाडेपेडे हे फरसूच्या पूर्वजांनी, त्याच्या आजा पणजाने मिळवले होते. तेवढे सगळे उभे करण्यासाठी त्यांनी स्वत:ची आयुष्ये ओतली होती. रक्त आटवले होते. ते सगळे आपण पैशांसाठी विकले, याचे प्रचंड दु:ख व पश्चात्ताप फरसूला होतो. हा पश्चात्ताप व्यक्त करण्यासाठी फरसू हे उद्गार काढतो.

प्रश्न 2.
आबूने फरसूची काढलेली समजूत तुमच्या शब्दांत लिहा.
उत्तर:
मध्यरात्री दुःखावेगाने अस्वस्थ होऊन फरसू घराबाहेर पडला. त्याला पाहून आबूने आश्चर्य व्यक्त केले. त्यावर, पूर्वजांनी रक्त आटवून उभारलेली संपत्ती आपण विकली, याबद्दलचा पश्चात्ताप त्याने आबूकडे व्यक्त केला. आबूने त्याची समजूत काढली. अशी जमीन अनेकांनी विकली आहे. त्यात गैर काहीच नाही. मिळालेल्या भरघोस पैशांनी मनूचे जीवन पूर्ण समृद्ध होणार आहे. ही सुद्धा चांगलीच घटना आहे. म्हणून फरसूने त्याचे दु:ख वाटून घेऊ नये, असे आबूने समजावले.

कृती 3 : (स्वमत/अभिव्यक्ती)

प्रश्न 1.
‘फरसूच्या घरातील यातनादायक वातावरणाला फरसू व मनू हे दोघेही सारखेच जबाबदार आहेत.’ विधान स्पष्ट करा.
उत्तर:
काळानुसार परिस्थिती बदलते. प्रत्येक पिढीचे विचार बदलतात. नवीन पिढी नवीन विचारांना अनुसरून चालते. नव्या पिढीची जगण्यावागण्याची रीत वेगळी असते. ही रीत म्हणजे जीवनशैली. मन् हा नव्या युगातला युवक आहे. त्याची जीवनशैली आधुनिक काळातली. तो या नव्या जीवनशैलीला अनुसरूनच वागणार. हा बदल फरसूला कळलेला नाही. म्हणून त्याला दु:ख होते. तो वेदनेने विव्हळतो. त्याच वेळी मनूलाही वडिलांची मन:स्थिती कळत नाही. वडील है ज्या विचारांच्या वातावरणात वाढले, त्याच विचारांना धरून ते वागणार. त्यांना स्वत:च्या विचारांत झटकन बदल करता येणार नाही.

नवीन विचार ते त्वरेने आत्मसात करू शकणार नाहीत. हे सर्व मनूनेही लक्षात घ्यायला हवे होते. वडिलांना हळूहळू आपल्या विचारांकडे आणायचा प्रयत्न त्याने करायला हवा होता. पण त्याने तो तसा केला नाही. बापलेक दोघेही आपापल्या जागी घट्ट राहिले. त्यांच्या दुःखाचे मूळ तिथे आहे. म्हणून दोघेही सध्याच्या परिस्थितीला जबाबदार आहेत.

उतारा क्र. 7

1. पुढील उतारा वाचून दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा:

कृती 1 : (आकलन)

प्रश्न 1.
आशय स्पष्ट करा:
1. जलमभर ढोरहारकं खपाला पाये.
2. त्यांना पायाखालती जमीनच नय् रे………
3. त्यांशे पाय जमिनीवर नाय.
उत्तर:
1. फरसू जमीन विकल्याबद्दल दु:खी होतो. आबूला वाटते की, फरसूला दारिद्र्यात राहणेच पसंत आहे. पैसे हातात आले की, अनेक सुखे मिळवता येतात. पण फरसू या सुखांची आस बाळगतच नाही. तो स्वत:ला यातनांमधून मुक्त करण्याचा प्रयत्नच करीत नाही. म्हणून आबूचे मत असे बनत चालले आहे की, फरसूला ढोरासारखे राबणे आवडते.

2. फरसूच्या मते, आपल्या मालकीची जमीन असेल, तरच आपण स्थिर असतो, आपल्या जीवनाला अर्थ असतो. आपल्या मालकीची जमीन नसेल, तर आपल्याला कोणताही आधार नसतो. आपण जमीन विकल्यामुळे आपली नातवंडे-पतवंडे यांचा आधारच आपण काढून घेतला, असा अर्थ होऊ शकतो.

3. आबूच्या मते, आजच्या पिढीतील मुले हुशार आहेत, कर्तबगार आहेत. त्यांचा पाय जमिनीवर ठरत नाही. ते बोटीने, विमानाने जगभर हिंडतात. अरबस्तान, इंग्लंड, अमेरिका वगैरे अनेक देशांमध्ये जातात. म्हणून आबू म्हणतो की, हल्लीच्या मुलांचा पाय जमिनीवर ठरतच नाही. ही मुले सतत फिरतीवर असतात. त्यांची प्रगती होत आहे.

प्रश्न 2.
आकृती पूर्ण करा:

उत्तर:

कृती 2 : (आकलन)

प्रश्न 1.
विधाने पूर्ण करा:
1. आबूच्या मते, जमीन विकल्याने …………………………..
2. फरसूच्या मते, जमीन नसेल तर ………………………….
उत्तर:
1. आबूच्या मते, जमीन विकल्याने अमाप पैसा मिळाला. आता मरेपर्यंत सुखात राहता येईल.
2. फरसूच्या मते, जमीन नसेल, तर ढोरासारखे जीवन उपयोगाचे नाही. आपले आयुष्य संपले. आता पुढच्या मुलाबाळांना पायाखाली जमीनच राहणार नाही.

प्रश्न 2.
कसे/कशी ते लिहा:

1. इमारत वर येत होती – …………………………………………….
2. चांदण्या प्रकाशात धूड भासत होते – …………………………
3. इमारतीची सावली – ………………………………………………..
4. शेताला कवटाळत अस्ताव्यस्त पसरली होती – ……………………………

उत्तर:

1. कोंबासारखी
2. अक्राळविक्राळ
3. काळी ठिप्पूस
4. सुस्तावल्यासारखी.

कृती 3 : (स्वमत/अभिव्यक्ती)

प्रश्न 1.
‘फरसूला वाटलं, ही आपल्या मातीची सावली आहे,’ या विधानाचा आशय तुमच्या शब्दांत सांगा.
‘मातीची सावली’ या पाठाच्या शीर्षकाची समर्पकता तुमच्या शब्दांत लिहा.
उत्तर:
शहरीकरणामुळे शहराकडे लोकांचे लोंढे वाहत आहेत. घरांची मागणी वाढत आहे. हे पाहून बिल्डरांची हाव वाढली आहे. 1 ते जमिनी गिळंकृत करीत आहेत. नव्या पिढीच्या हे लक्षात येत नाही. नव्या पिढीला फक्त पैसाच दिसतो. पैशाने सर्व काही विकत घेता येईल, असे त्यांना वाटते. पैशांसाठी जमीन विकली, तर आपल्या

आयुष्याची सर्व पाळेमुळे उद्ध्वस्त होतात; माणूस मनाने उद्ध्वस्त होतो; हे त्यांच्या लक्षात येत नाही. दीड एकर जमिनीवर उभी राहणारी उंच इमारत म्हणजे एखादा अक्राळविक्राळ राक्षसच आहे, असे फरसूला भासते. त्या इमारतीची सावली त्याच्या संपूर्ण जमिनीवर पसरली आहे. जणू काही त्या सावलीने त्याची जमीन, त्याचे संपूर्ण जीवनच गिळंकृत केले आहे, असे त्याला वाटत राहते. फरसू या दर्शनाने व्याकूळ होतो; विकल होतो. हा सर्व भाव ‘मातीची सावली’ या दोन शब्दांतून व्यक्त होतो.

भाषाभ्यास:

(अ) व्याकरण घटकांवर आधारित कृती:

1. समास:

प्रश्न 1.
तक्ता भरा:
उत्तर:

2. शब्दसिद्धी:

प्रश्न 1.
‘ता’ प्रत्यय असलेले चार शब्द लिहा.
उत्तर:

1. ममता
2. नम्रता
3. उदारता
4. सुंदरता.

3. वाक्प्रचार/म्हणी:

प्रश्न 1.
डोळे भरून येणे –
1. खूप रडणे
2. दुःख होणे
3. डोळ्यांत पाणी येणे.
उत्तर:
दु:ख होणे.

(आ) भाषिक घटकांवर आधारित कृती:

1. शब्दसंपत्ती:

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थी शब्द लिहा:

1. सावली
2. जन्म
3. पाप
4. शाप.

उत्तर:

1. सावली × ऊन
2. जन्म × मृत्यू
3. पाप × पुण्य
4. शाप × आशीर्वाद.

प्रश्न 2.
पुढील नामांआधी कंसातील योग्य विशेषणे जोडा: (चकचकीत, गुबगुबीत, गुळगुळीत, खरबरीत)

1. ………… पायरी
2. ………….. बोटं
3. …………… घर
4. …………… केळी

उत्तर:

1. गुळगुळीत पायरी
2. खरबरीत बोटं
3. चकचकीत घर
4. गुबगुबीत केळी.

2. लेखननियम:

प्रश्न 1.
अचूक शब्द निवडून लिहा:

1. विहिर, वीहिर, विहीर, वीहीर.
2. निच्शय, नीश्चय, निश्चय, नीच्शय.
3. ऐसपैस, एसपैस, ऐसपैस, ऐसपेस.
4. पूण्याई, पुण्याई, पूण्याइ, पुन्याइ

उत्तर:

1. विहीर
2. निश्चय
3. ऐसपैस
4. पुण्याई.

3. विरामचिन्हे:

प्रश्न 1.
पुढील वाक्यांत योग्य विरामचिन्हे घालून वाक्ये पुन्हा लिहा:
1. बाबा चला जेवून घ्या मनू म्हणाला
2. आबा म्हणाले अरे अया रडते काय फरसू
उत्तर:
1. “बाबा, चला, जेवून घ्या,’ मनू म्हणाला.
2. आबा म्हणाले, “अरे, अया रडते काय फरसू?”

4. पारिभाषिक शब्द:

प्रश्न 1.
पुढील इंग्रजी पारिभाषिक शब्दांचे मराठी प्रतिशब्द लिहा:

1. Corporation
2. Handbill
3. Index
4. Refreshment.

उत्तर:

1. महामंडळ, निगम
2. हस्तपत्रक.
3. अनुक्रमणिका
4. अल्पोपाहार.

मातीची सावली Summary in Marathi

प्रस्तावना:

प्रसिद्ध लेखक. कथा, बालकथा, व्यक्तिचित्रण, ललित लेखन, अनुवादित लेखन असे विविध प्रकारचे लेखन त्यांच्या नावावर जमा आहे. प्रस्तुत पाठ म्हणजे त्यांची एक कथा आहे. आधुनिक जीवनाचा, शहरी जीवनाचा प्रभाव वाढत जाऊन शेती व शेतीवर आधारित ग्रामीण जीवन हळूहळू लोप पावत आहे. अशा वेळी नामशेष होत असलेल्या संस्कृतीच्या परंपरेच्या वारसदारांची होणारी उलघाल या कथेत सांगितली आहे. ही कथा प्रमाण भाषेतच आहे.

पण तिच्यातील संवाद हे बोलीभाषेतील आहेत. उत्तर कोकणाच्या वसईपर्यंतच्या किनारपट्टीतील परिसरात बोलली जाणारी ही एक बोली आहे. फरसू हा एक गरीब शेतकरी. तो पारंपरिक समाजजीवनाला अनुसरून जगणारा. जमीन, शेती, झाडेपाने यांच्यावर मनापासून, जिवापाड प्रेम करणारा. या सर्वांशी त्याचे रक्ताचेच नाते निर्माण झाले आहे. पूर्वजांनी जी वाट मळून ठेवली आहे, त्या वाटेने जाण्यात त्याला धन्यता वाटते. मनू त्याचा मुलगा. त्याला फरसूने वाढवले, शिकवले.

शिक्षणाच्या जोरावर त्याला आधुनिक वळणाची नोकरी लागली. त्यानंतर त्याची दृष्टीच बदलली. चकचकीत, गुळगुळीत बंगल्याच्या बदल्यात त्याने बिल्डरला जमीन विकली. फरसूच्या जगण्याच्या सगळ्या खाणाखुणा पुसून टाकणाऱ्या एकेक घटना घडू लागल्या. त्यामुळे फरसू विकल झाला. असहायतेने तो परिस्थितीला शरण गेला. त्याच्या वेदनांचे चित्रण या कथेत आलेले आहे.

शब्दार्थ:

1. खरबरीत – खरखरीत.
2. डाफरायची – रागाने खेकसून बोलायची.
3. दुसऱ्या वितापर्यंत – (एक वासरू जन्मल्यापासून) दुसऱ्या वासराचा जन्म होईपर्यंत.
4. कोरड्याठाक – पूर्ण कोरड्या.
5. खोडा – हातपाय अडकवून शिक्षा करण्याचे उपकरण, उनाड गुराच्या गळ्यातील लोढणे.
6. तुमश्या – तुमच्या.
7. नशिबाई – नशिबाची.
8. रेल – राहील.
9. रेतात – राहतात.
10. मेणवात – (शब्दश: अर्थ : मेणबत्तीची वात.) इथे अर्थ : प्राण.
11. लागलोआ – लागला असता.
12. माणसाहारकं – माणसासारखं.
13. घालाशी – घालायची.
14. ढोरहारकं – ढोरांसारखे, गुरांसारखे.

वाक्प्रचार व त्यांचे अर्थ:

1. खोडा घालणे – संकटे निर्माण करणे.
2. उघड्यावर टाकणे – जबाबदारी झटकणे, जबाबदारी घेण्यास नकार देणे. जबाबदारी नाकारून असहाय स्थितीत ढकलणे.
3. टकळी चालणे – बडबड करणे, सतत बोलत राहणे.
4. मेणवात विझून जाणे – मरण पावणे.
5. नजर लागणे – (एखादया व्यक्तीमुळे) काहीतरी वाईट घडणे.
6. पापांचा घडा भरणे – सर्वनाशाचा क्षण येणे.
7. संसार फुलणे – संसारात सुखसमृद्धी येणे.
8. मातीला मिळणे – उद्ध्वस्त होणे, विनाश होणे.
9. नाळ तुटणे – संबंध न राहणे.
10. डोळे भरून येणे – डोळ्यांत पाणी येणे.

बोलीभाषेतील वाक्यांचा अनुवाद

1. वाक्ये: यी बावडी नय् नदी हय् नदी. कोणाया कामात खोडा घटला ते तुमश्या नशिबाई वाळू जाल्याशिवाय रेल का?
भाषांतर: ही विहीर नाही. नदी आहे नदी. एखादयाच्या कार्यात अडथळे आणले, तर तुमच्या नशिबाची वाळू झाल्याशिवाय राहील का?

2. वाक्ये: काय सपने बगत उबे रेतात, कोण जाणे ! अख्खा दिवस रांदीतच बसावं का आमी?
भाषांतर: कसली स्वप्ने पाहत उभे राहतात, कोण जाणे ! अख्खा दिवस आम्ही काय रांधतच (स्वयंपाक करीतच) बसायचे काय?

3. वाक्ये: नय् ते उबा जलम त्या गोठ्यात काडाला लागलोआ. आज माणसाहारकं घर मिळालंय.
भाषांतर: नाही तर उभा जन्म त्या गोठ्यात काढावा लागला असता. आज माणसासारखे घर मिळाले.

4. वाक्य: जेजूस आथं मानासुदं नेलं ते बरं होईल.
भाषांतर: हे येशू, आता मलासुद्धा नेलेस तर बरे होईल.

5. वाक्य: आमचा फरसू खरंस डोकरा जाला आथं.
भाषांतर: आमचा फरसू खरेच म्हातारा झाला आता.

6. वाक्य: तू आपला नुसता रडत बसलाय.
भाषांतर: तू आपला नुसता रडत बसला आहेस.

7. वाक्य: ते शाप मीस भोगीन.
भाषांतर: ते शाप मीच भोगीन.

8. वाक्य: माती नयेल ते ढोराअ जीवन तरी काय कामाअ?
भाषांतर: माती (जमीन) नसेल तर ते ढोराचे जीवन तरी काय कामाचे?

9. वाक्य: पण आमशी नातंपण… त्यांना कायच नय् येणार रे…
भाषांतर: पण आमची नातवंडे… त्यांच्या वाट्याला काहीच येणार नाही रे…

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Anand Chapter 2 अव्ययमाला Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 अव्ययमाला

Sanskrit Anand Std 9 Digest Chapter 2 अव्ययमाला Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

श्लोक: 1

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
ईश्वरेण श्रोतुं किं दत्तम् ?
उत्तरम् :
ईश्वरेण श्रोतुं कर्णी दत्तौ।

प्रश्न आ.
आस्यं कीदृशम् ?
उत्तरम् :
आस्यं सुहास्यम्।

प्रश्न इ.
ईश्वरेण विहर्तुं किं दत्तम् ?
उत्तरम् :
ईश्वरेण विहाँ पादयुग्मं दत्तम्।

2. तालिकां पूरयत।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :

3. मेलनं कुरुत।

प्रश्न 1.

श्लोकः 2

1. एकवाक्येन उत्तरत ।

प्रश्न अ.
के दूतत्वं कुर्वन्ति ?
उत्तरम् :
गुणा: दूतत्वं कुर्वन्ति।

प्रश्न आ.
के केतकीम् आजिघ्रन्ति ?
उत्तरम् :
षट्पदा: केतकीम् आजिवन्ति।

2. सत्यं वा असत्यं लिखत ।

प्रश्न अ.
सज्जना: दूतत्वं कुर्वन्ति।

प्रश्न आ.
षट्पदाः स्वयम् आयान्ति ।

प्रश्न इ.
सज्जनाः केतकीगन्धम् आजिघ्रन्ति ।

3. समानार्थकशब्दं चिनुत लिखत च ।
सज्जनाः, भ्रमरा:, आगच्छन्ति ।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दं चिनुत लिखत च ।
सज्जनाः, भ्रमरा:, आगच्छन्ति ।
उत्तरम् :

• सज्जनाः – सन्तः, सुजनाः ।
• भ्रमराः – अलयः, भृगाः, मधुपाः, षट्पदाः।
• आगच्छन्ति – आयान्ति।

4. विरुद्धार्थकशब्दं लिखत।
गुणाः, दूरे, आयान्ति।

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थकशब्दं लिखत।
गुणाः, दूरे, आयान्ति।
उत्तरम् :

• गुणाः × दोषाः, दुर्गुणाः।
• दूरे × समीपे, निकटे, निकषा।
• आयान्ति × गच्छन्ति, यान्ति।

श्लोकः 3

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
धेनवः किं भुक्त्वा दुग्धं यच्छन्ति ?
उत्तरम् :
धेनवः शुष्काणि तृणानि भुक्त्वा दुग्धं यच्छन्ति ।

प्रश्न आ.
धेनवः जलाशयात् किं पिबन्ति ?
उत्तरम् :
धेनव: जलाशयात् तोयं पिबन्ति ।

प्रश्न इ.
लोकमातर: का:?
उत्तरम् :
लोकमातरः धेनवः ।

2. श्लोकात् त्वान्त-अव्यये चित्वा लिखत ।

प्रश्न 1.
श्लोकात् त्वान्त-अव्यये चित्वा लिखत

3. वाक्यत: कर्ता, कर्म क्रियापदं च अन्विष्यत लिखत च ।
दुग्धं यच्छन्ति धेनवः।

प्रश्न 1.
वाक्यत: कर्ता, कर्म क्रियापदं च अन्विष्यत लिखत च ।
दुग्धं यच्छन्ति धेनवः।

4. एकवचने परिवर्तयत।
लोकमातरः धेनवः शुष्काणि तृणानि खादन्ति ।

प्रश्न 1.
लोकमातरः धेनवः शुष्काणि तृणानि खादन्ति ।

श्लोकः 4

1. श्लोकात् ल्यबन्त-अव्ययानि चिनुत ।

प्रश्न 1.
श्लोकात् ल्यबन्त-अव्ययानि चिनुत ।
उत्तरम् :

2. योग्यं रूपं चिनुत ।

प्रश्न अ.
षष्ठी- विहस्य/देवस्य।
उत्तरम् :
देवस्य।

प्रश्न आ.
चतुर्थी- विहाय/गेहाय।
उत्तरम् :
गेहाय।

प्रश्न इ.
प्रथमा- अहम्/कथम्।
उत्तरम् :
अहम्।

श्लोकः 5

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
स्थानभ्रष्टाः के के न शोभन्ते ?
उत्तरम् :
स्थानभ्रष्टा: दन्ताः, केशाः, नखाः, नराः न शोभन्ते।

प्रश्न आ.
किं विज्ञाय मतिमान् स्वस्थानं न परित्यजेत् ?
उत्तरम् :
स्थानभ्रष्टाः दन्ताः, केशाः, नखाः, नराः न शोभन्ते इति विज्ञाय मतिमान् स्वस्थानं न परित्यजेत्।

2. समानार्थकशब्दैः वाक्यं पुनर्लिखत ।
स्थानभ्रष्टाः दन्ताः केशा: नखाः नरा: न शोभन्ते ।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दैः वाक्यं पुनर्लिखत ।
स्थानभ्रष्टाः दन्ताः केशा: नखाः नरा: न शोभन्ते ।
उत्तरम् :

• दन्ताः – रदनाः ।
• केशा: – कचा:, कुन्तलाः।
• नखाः – नखर:, शङ्कवः, कररुहाः।
• नराः – मानवाः, पुरुषाः।

3. श्लोकात प्रथमाविभक्ते: रूपाणि चित्वा लिखत ।

प्रश्न 1.
श्लोकात प्रथमाविभक्ते: रूपाणि चित्वा लिखत ।
उत्तरम् :
प्रथमा – स्थानभ्रष्टाः, दन्ताः, केशाः, नखाः, नराः, मतिमान्, विघ्नविहताः, मध्याः, प्रतिहन्यमानाः, उत्तमजनाः।

Sanskrit Anand Class 9 Textbook Solutions Chapter 2 अव्ययमाला Additional Important Questions and Answers

विशेषण-विशेष्य- सम्बन्धः ।

पृथक्करणम्। तालिकां पूरयत ।

प्रश्न निर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.
गुणाः दूतत्वं कुर्वन्ति।
उत्तरम् :
गुणाः किं कुर्वन्ति?

प्रश्न 2.
केतकीगन्धम् आघ्राय षट्पदाः आयान्ति ।
उत्तरम् :
किं कृत्वा षट्पदा: आयान्ति?

प्रश्न 3.
धेनवः लोकेभ्यः दुग्धं यच्छन्ति।
उत्तरम् :
धेनवः केभ्यः दुग्धं यच्छन्ति?

प्रश्न 4.
मनुजेन सतां वर्त्म अनुसतव्यम्।
उत्तरम् :
मनुजेन केषां वर्त्म अनुसतव्यम्?

प्रश्न 5.
नीचैः विघ्नभयेन न खलु प्रारभ्यते।
उत्तरम् :
कैः विघ्नभयेन न खलु प्रारभ्यते?

प्रश्न 6.

1. ईश्वरेण घ्राणं घातुं दत्तम्।
2. ईश्वरेण द्रष्टुं नेत्रे दत्ते।
3. ईश्वरेण दातुं हस्तयुग्मं दत्तम्।
4. ईश्वरेण चित्तं ध्यातुं दत्तम्।

उत्तरम् :

1. ईश्वरेण घ्राणं किमर्थं दत्तम्?
2. ईश्वरेण द्रष्टुं के दत्ते?
3. ईश्वरेण दातुं किं दत्तम्?
4. ईश्वरेण चित्तं किमर्थ दत्तम्?

विभक्त्यन्तरूपाणि।

• प्रथमा – गुणाः, षट्पदाः, धेनवः, लोकमातरः, स्वल्पम, बहु, षष्ठी, चतुर्थी, अहम, द्वितीया, नरः, कः, दैवम्।
• द्वितीया – दूतत्वम्, केतकीगन्धम्, तृणानि, तोयम, दुग्धम्, परसन्तापम, खलमन्दिरम्, वर्त्म, विघ्नभयेन, विनैः, स्वोद्योगम्।
• चतुर्थी – लोकेभ्यः।
• पञ्चमी – जलाशयात्, तिलेभ्यः।
• षष्ठी – सताम्, वसताम्, सताम्, यस्य।

पद्यांशं पठित्वा जालरेखाचित्रं पूरयत।

1.

2.

लेखनकौशलम् :

समानार्थकशब्द योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

• नासिका- बालकस्य नासिका दीर्घा। बालकस्य नासा / घोणा दीर्घा ।
• नेत्रम् – नेत्रे मुखस्य सौंदर्य वर्धयतः। लोचने / नयने मुखस्य सौंदर्य वर्धयतः।
• षट्पदा:- षट्पदाः रसपानं कर्तुम् आयान्ति। भ्रमराः । भृङ्गाः रसपान कर्तुम् आयान्ति।
• नराः – नराः स्वस्थानं न त्यजेयुः। मानवाः / मनुष्याः स्वस्थानं न त्यजेयुः।
• दैवम् – दैवं पुरुषकार्यम् एव अनुसरति। भाग्यं पुरुषकार्यम् एव अनुसरति।
• वर्त्म – सतां वर्त्म अनुत्सृज्य कार्य कुर्यात्। सतां मार्गम् अनुत्सृज्य कार्यं कुर्यात्।

व्याकरणम् :

शब्दानां पृथक्करणम्

समासाः।

अव्ययमाला Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

सुभाषिते हे संस्कृत भाषेचे ठळक वैशिष्ट्य आहे. सुभाषिते केवळ गेय नसून कमी शब्दांत महत्त्वपूर्ण अर्थ पोहचवतात. प्रस्तुत अव्ययमालेमध्ये केवळ भाषासौंदर्यच दिसत नाही तर धातुंपासून बनणाऱ्या अव्ययांचे प्रयोजन सुद्धा दिसते. ह्यामध्ये प्रत्येक श्लोकात अव्ययांचा वापर केला आहे. ज्यात काही बदल होत नाही ती अव्यये. त्यांपैकी काही अव्यये धातुंपासून बनतात.

Subhashitas or good sayings form the most beautiful part of Sanskrit language. They are not only rhythmic and melodious but convey a very profound meaning in a few words. In this beautiful collection of slokas we shall not only see the beauty of language but also observe the use of avyayas that are derived from dhatus.

This अव्ययमाला has a theme where in each shloka contains some words which are अव्ययs formed from धातुs. अव्ययs are words that don’t change and these are अव्ययs that are formed from धातुs.

श्लोकः 1

श्रोतुं ……………………….. पातु ।।1।। [Greatness of the creation of the creator]

श्लोकः : श्रोतुं करें, वक्तुमास्यं सुहास्यं
घातुं घ्राणं पादयुग्मं विहर्तुम्।
द्रष्टुं नेत्रे हस्तयुग्मं च दातुं
ध्यातुं चित्तं येन सृष्टं स पातु।।1।। (शालिनी)
अन्वयः : येन श्रोतुं कर्णी, वक्तुं सुहास्यम् आस्य, घातुं घाणं, विहर्तुं पादयुग्मं, द्रष्टुं नेत्रे, दातुं हस्तयुग्मं ध्यातुं च वित्त सृष्ट सः (ईश्वरः) पातु।

अनुवादः

ऐकण्यासाठी कान, बोलण्यासाठी सुंदर हास्य असलेले तोंड, वास घेण्यासाठी नाक, फिरण्यासाठी दोन पाय, देण्यासाठी दोन हात आणि ध्यान करण्यासाठी मन ज्याने निर्माण केले तो (ईश्वर) (आमचे) रक्षण
करो.

May he (the Lord) protect us who has created two ears to hear, smiling face to speak, a nose to smell, a pair of feet to move around, two eyes to see, a pair of hands to give and a mind to think/contemplate.

श्लोकः 2.

गुणा: …………………………….. षट्पदाः ।।2।। [Virtues spread on their own]

श्लोकः : गुणा: कुर्वन्ति दूतत्वं दूरेऽपि वसतां सताम्।
केतकीगन्धमाघ्राय स्वयमायान्ति षट्पदाः ।।2।। (शाङ्गधरपद्धतिः) (अनुष्टुभ)
अन्वयः : दूरे वसताम् अपि सतां, गुणा: दूतत्वं कुर्वन्ति। (यथा) षट्पदाः केतकीगन्धम् आघ्राय (मधुपानाय) स्वयम् आयन्ति।

अनुवादः

दूरवर राहणाऱ्या सज्जनांचे गुण (त्यांचे) दूतत्व करतात. (जसे) भुंगे | केवड्याचा सुगंध घेऊन (मध पिण्यासाठी) स्वत:हून येतात.
Virtues become the messengers of the virtuous though residing far away. Just as having smelt the fragrance of Ketaki, the bees themselves come to it.

श्लोकः  3.

भुक्त्वा ……………. लोकमातरः ।।3।। [Great ones act for the welfare of others]

श्लोकः : भुक्त्वा तृणानि शुष्काणि पीत्वा तोयं जलाशयात्।
दुग्धं यच्छन्ति लोकेभ्यो धेनवो लोकमातरः।।3।। (अनुष्टुभ)
अन्वयः : धेनवः शुष्काणि तृणानि भुक्त्वा जलाशयात् तोयं पीत्वा लोकेभ्य: दुग्धं यच्छन्ति । (ता.) लोकमातर: (खलु)।

अनुवादः

गायी सुके गवत (चारा) खाऊन, जलाशयातील पाणी पिऊन लोकांना दूध देतात. (त्या) खरोखरच लोकमाता होत.
Cows who are indeed the mothers of the world give milk to people after eating dry grass and drinking water from the pond.

श्लोकः 4.

यस्य षष्ठी ………….. कथम् ।।5।। [I can’t marry a person who is ignorant.]

श्लोकः : यस्य षष्ठी चतुर्थी च विहस्य च विहाय च।
अहं कथं द्वितीया स्यात्, द्वितीया स्यामहं कथम्।।5।। (अनुष्टुभ्)
अन्वयः : यस्य (कृते) विहस्य (इति) षष्ठी, विहाय (इति) चतुर्थी, अहं कथं च (इति) द्वितीया स्यात् (तस्य) अहं द्वितीया (पत्नी) कथं स्याम्?

अनुवादः

ज्याच्यासाठी विहस्य ही षष्ठी (विभक्ती) आणि विहाय ही चतुर्थी (विभक्ती) आहे (तसेच) अहम्, कथम् ही द्वितीया (विभक्ती) आहे त्याची मी द्वितीया (पत्नी) कशी होऊ?

स्पष्टीकरण वैय्याकरणी वेदवती तिच्या भावी पतीची परीक्षा घेणार होती. गौरांग या तिच्या होणाऱ्या नवऱ्याला तिने विचारले, विहस्य, विहाय आणि अहम् व कथम् ही कोणती रूपे आहेत? त्याला केवळ ‘देव शब्दाची रूपे पाठ असल्यामुळे षष्ठी, चतुर्थी व द्वितीया असे उत्तर दिले. तेव्हा वेदवतीने वरील उत्तर दिले. ती म्हणाली ज्यासाठी अहम् आणि कथम् द्वितीया आहेत, त्याची मी द्वितीया म्हणजेच पत्नी कशी होऊ?

How can I become the wife of a person for whom the word विहस्य is षष्ठी विभक्ति, विहाय is चतुर्थी विभक्ति and अहम् and कथम् are द्वितीया विभक्ति?

Explanation Vedavati, a lady well-versed with grammar wanted to test the groom she would be marrying. In order to test the knowledge of the groom Gaurang, she asked him what the words विहस्य, विहाय and अहम्, कथम् were grammatically. Gaurang had only learnt the forms of the word and that too with great difficulty.

So, for him the words विहस्य and विहाय which are actually अव्ययs seemed to be षष्ठी and चतुर्थी विभक्ति like देवस्य and देवाय respectively and अहम् and कथम् seemed to be द्वितीया विभक्ति like देवम् SoVedavati remarked that she could not become the file meaning wife of such an ignorant person.

श्लोकः 5.

स्थानभ्रष्टा ………………. परित्यजेत् ।।7।। [Everything has its value only when it is in its right place]

श्लोकः : स्थानभ्रष्टा न शोभन्ते दन्ता: केशा नखा नराः।
इति विज्ञाय मतिमान् स्वस्थानं न परित्यजेत्।।7।। (हितोपदेश:) (अनुष्टुभ्)
अन्वयः स्थानभ्रष्टा: दन्ताः, केशाः, नखा: नराः च न शोभन्ते इति विज्ञाय मतिमान् (नर:) स्वस्थानं न परित्यजेत्।

अनुवादः

आपल्या स्थानापासून ढळलेले दात, केस, नखे आणि पुरुष शोभून दिसत नाहीत, हे जाणून बुद्धिमान माणसाने स्वत:चे स्थान सोडू नये.
Knowing that teeth, hair, nails and people that are not in the right place don’t look good, a wise person would not give up his place.

सन्धिविग्रहः

1. स्थानभ्रष्टान – स्थानभ्रष्टाः + न।
2. वक्तुमास्यम् – वक्तुम् + आस्यम् ।
3. केतकीगन्धमानाय – केतकीगन्धम् + आघाय।
4. दूरेऽपि – दूरे + अपि।
5. स्वयमायान्ति – स्वयम् + आयान्ति।
6. लोकेभ्यो धेनवो लोकमातरः – लोकेभ्यः + धेनवः + लोकमातरः।
7. यत्स्वल्पमपि – यत् + स्वल्पम् + अपि ।
8. विघ्नविहता विरमन्ति – विघ्नविहताः + विरमन्ति।
9. पुनरपि – पुन: + अपि।
10. प्रारब्धमुत्तमजना न – प्रारब्धम् + उत्तमजनाः + न।
11. स्यामहम् – स्याम् + अहम् ।
12. केशा नखा नरा: – केशा: + नखा: + नराः।
13. दैवमेवेति – दैवम् + एव + इति।
14. नरस्त्यजेत् – नरः + त्यजेत्।
15. कस्तैलम् – कः + तैलम्।
16. प्राप्तुमर्हति – प्राप्तुम् + अर्हति।

समानार्थकशब्दाः

1. कर्णः – श्रोत्रम्, श्रुतिः, श्रवः, श्रवणम्।
2. आस्यम् – वदनम्, तुण्डम्, आननम्, मुखम्।
3. प्राणम् – नासिका, गन्धवहा, घोणा, नासा।
4. विहर्तुम् – भ्रमितुम्।
5. नेत्रम् – नयनम, लोचनम्, चक्षुः, अक्षः।
6. हस्त: – करः, पाणिः ।
7. पादः – चरणः।
8. चित्तम् – मनः, चेतः, अन्त:करणम्।
9. पातु – रक्षतु।
10. तृणानि – शष्पाणि।
11. धेनवः – गावः।
12. भुक्त्वा – खादित्वा।
13. मातर: – जनन्यः।
14. खलः – दुष्टः, दुर्जनः।
15. सताम् – सज्जनानाम्।
16. वर्त्म – मार्गः, अध्वा,
17. पन्थाः, पथः।
18. अनुत्सृज्य – अत्यक्त्वा।
19. स्वल्पम् – अल्पम्, स्तोकम्।
20. बहु – भूरि, अधिकम्।
21. मन्दिरम् – (अत्र) गृहम्।
22. विघ्नम् – सङ्कटम्, प्रत्यूहः ।
23. पुन: पुन: – वारंवारम् ।
24. द्वितीया – पत्नी, जाया ।
25. विहस्य – हसित्वा ।
26. विहाय – त्यक्त्वा ।
27. प्राप्तुम् – लब्धम्।
28. अनुद्यमः – आलस्यम्।
29. सताम् – सज्जनानाम्।
30. प्रारभ्य – आरभ्य।

विरुद्धार्थकशब्दाः

• शुष्काणि × आणि।
• खलः × सुजनः।
• स्वल्पम् × बहु।
• नीचा: × उत्तमाः।
• प्रारभ्य × समाप्य।
• प्रारब्धम् × समाप्तम्।
• परित्यजन्ति × स्वीकृर्वन्ति।
• अनुद्यमः × उद्यमः।

शब्दार्थाः

1. आस्यम् – mouth – तोंड
2. ध्राणम् – nose – नाक
3. घातुम् – to smell – वास घेण्यासाठी
4. पादः – foot/leg – पाय
5. युग्मम् – pair – जोडी
6. नेत्रे – eyes – डोळे
7. दातुम् – to give – देण्यासाठी
8. चित्तम् – mind – चित्त
9. विहर्तुम् – to wander – फिरण्यासाठी
10. सृष्टम् – created – निर्माण केले
11. षट्पदाः – bees – भुंगे
12. केतकी – fragrance of Ketaki – केवड्याचा
13. गन्धम् – (Screw pine) – सुवास
14. गुणाः – virtues – गुण
15. दूतत्वम् – as a messenger – दूताचे काम
16. सताम् – of good people – सज्जनांचे
17. तृणानि – grass – गवत
18. शुष्काणि – dry – सुकलेले
19. तोयम् – water – पाणी
20. धेनवः – cows – गायी
21. अकृत्वा – without doing – न करून
22. परसन्ताप: – troubling others – दुसऱ्याला त्रास, पीडा
23. अगत्वा – without going – न जाता
24. खलमन्दिर – abode of the wicked – दुष्टाचे घर
25. अनुत्सृज्य – without leaving – न सोडता
26. सताम् – of good people – सज्जनांचा
27. वर्ती – road, path – मार्ग
28. विहस्य – having smiled – हसून
29. बिहाय – having left – सोडून
30. द्वितीया – second, (here) wife – दुसरी, (इथे)पत्नी
31. विघ्न – obstacle – अडथळा
32. विघ्नविहता: – due to obstacles – अडथळ्यांनी हरलेले
33. प्रतिहन्यमानाः – hammered – मारा झालेले
34. मध्यमाः – mediocre – मध्यम प्रतीचे लोक
35. स्थानभ्रष्टा: – not in the proper place – स्थानापासून ढळलेले
36. विज्ञाय – after knowing – जाणून
37. मतिमान् – intelligent – बुद्धिमान
38. दैवम् – fortune – नशीब
39. सञ्चिन्त्य – thinking – विचार करून
40. नरः – man – मनुष्य
41. अनुद्यमेन – without effort – प्रयत्नशिवाय

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Anand Chapter 10 काव्यशास्त्रविनोदः Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 10 काव्यशास्त्रविनोदः

Sanskrit Anand Std 9 Digest Chapter 10 काव्यशास्त्रविनोदः Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

श्लोकः 1

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
विपर्ययः कस्मिन् शब्दे दृश्यते ?
उत्तरम् :
विपर्ययः ‘साक्षराः’ इति पदे दृश्यते।

प्रश्न आ.
विपर्यय: कस्मिन् शब्दे न दृश्यते ?
उत्तरम् :
विपर्ययः ‘सरस’ इति पदे न दृश्यते।

प्रश्न इ.
मानवाः कीदृशाः भवेयुः?
उत्तरम् :
मानवा: साक्षराः भवेयुः।

प्रश्न ई.
मानवाः कीदृशाः न भवेयु:?
उत्तरम् :
मानवा: राक्षसाः न भवेयुः।

2. समानार्थकशब्द लिखत ।
राक्षसः, सरसः

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्द लिखत ।
राक्षसः, सरसः
उत्तरम् :

• राक्षस: – असुरः।
• सरस: – रसपूर्णः।

3. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न 1.
अ) विपरीतोऽपि = …………..
आ) विपरीताश्चेत् = प्रलोकः
उत्तरम् :
अ) विपरीतोऽपि – विपरीतः + अपि।
आ) विपरीताश्चेत् – विपरीताः + चेत्।

श्लोक: 2.

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
वृक्षाग्रवासी कः?
उत्तरम् :
पक्षिराजः वृक्षाग्रवासी।नारिकेलं वृक्षाग्रवासी।

प्रश्न आ.
कः पक्षिराजः?
उत्तरम् :
गरुडः पक्षिराजः अस्ति ।

प्रश्न इ.
क: त्रिनेत्रधारी?
उत्तरम् :
शङ्करः त्रिनेत्रधारी। नारिकेलं त्रिनेत्रधारी।

प्रश्न ई.
कः शूलपाणिः ?
उत्तरम् :
शङ्करः शूलपाणिः।

प्रश्न उ.
क: जलं बिभर्ति ?
उत्तरम् :
घट: मेघः च जलं बिभर्तः। नारिकेलं जलं बिभर्ति।

प्रश्न ऊ.
कः त्वम्वस्त्रं धारयति ?
उत्तरम् :
सिद्धयोगी त्वम्वस्त्र धारयति। नारिकेलं त्वग्वस्वं धारयति।

2. शब्दसमूहस्य कृते एकं संक्षेपशब्द लिखत ।

प्रश्न 1.
अ) यः वृक्षस्य अग्रभागे निवसति – ……………
आ) पक्षिणां राजा – ……………
इ) यस्य त्रीणि नेत्राणि – …………..
ई) शूलं पाणौ यस्य सः – ……………
उ) यः त्वग्वस्त्रं धारयति – …………….
उत्तरम् :
अ) यः वृक्षस्य अग्रभागे निवसति – वृक्षाग्रवासी।
आ) पक्षिणां राजा – पक्षिराजः।
इ) यस्य त्रीणि नेत्राणि – त्रिनेत्रधारी।
ई) शूलं पाणौ यस्य सः – शूलपाणिः।
उ) य: त्वग्वस्त्रं धारयति . त्वग्वस्त्रधारी।

3. योग्यं पर्यायं चिनुत –

प्रश्न 1.
अ. पक्षिराजः वृक्षाग्रे (वसति/न वसति)।
आ. घटः त्रीणि नेत्राणि (धारयति/न धारयति)।
इ. शूलपाणिः जलं (बिभर्ति न बिभर्ति)।
ई. नारिकेलं त्वग्वस्त्रं (धारयति/न धारयति)।
उत्तरम् :
अ. पक्षिराज: वृक्षाग्रे वसति।
आ. घट: त्रीणि नेत्राणि न धारयति।
इ. शूलपाणि: जलं न बिभर्ति।
ई. नारिकेलं त्वग्वस्वं धारयति।

4. समानार्थकशब्दयुग्मं चिनुत लिखत च।
पक्षिराजः, शूलपाणिः, जलम्, मेघः, शङ्करः, वृक्षः, सिद्धयोगी, गरुडः, तरुः, तोयम्, जलदः, तपस्वी।

प्रश्न 1.
पक्षिराजः, शूलपाणिः, जलम्, मेघः, शङ्करः, वृक्षः, सिद्धयोगी, गरुडः, तरुः, तोयम्, जलदः, तपस्वी।
उत्तरम् :

• पक्षिराज: – गरुडः।
• शूलपाणिः – शङ्करः।
• जलम् – तोयम्।
• मेष: – जलदः।
• वृक्षः – तरुः।
• सिद्धयोगी – तपस्वी।

श्लोकः 3.

1. कः कं वदति? ‘पत्रं लिख।’

प्रश्न 1.
कः कं वदति? ‘पत्रं लिख।’
उत्तरम् :
पिता पुत्रं वदति।

2. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
केन आज्ञा दत्ता?
उत्तरम् :
तातेन आज्ञा दत्ता।

प्रश्न आ.
केन आज्ञा न लजिता ।
उत्तरम् :
पुत्रेण आज्ञा न लङ्घिता।

प्रश्न इ.
पत्रं केन लिखितम् ?
उत्तरम् :
पुत्रेण पत्रं लिखितम्।

3. विशेषण-विशेष्य-अन्वितिं पूरयत ।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :
1. कथितः
2. पत्रम्

4. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न 1.
ममाज्ञया, पितुराज्ञा
उत्तरम् :

• ममाज्ञया – मम + आज्ञया।
• पितुराज्ञा – पितुः + आज्ञा।

5. श्लोकात् ‘क्त’ प्रत्ययान्तरूपाणि (क.भू.धा.वि.)
चिनुत लिखत च।

प्रश्न 1.
श्लोकात् ‘क्त’ प्रत्ययान्तरूपाणि (क.भू.धा.वि.)
चिनुत लिखत च।
उत्तरम् :

1. कथितम्
2. लिखितम्
3. लक्षिता

श्लोकः 4.

1. क्रमानुसारं रचयत।

प्रश्न 1.
अ. त्रि-अक्षरयुक्ते शब्दे ‘य’ मध्ये तिष्ठति ।
आ. शब्दस्य आरम्भे ‘न’ विद्यते।
इ. शब्दस्य अन्ते अपि ‘न’ विद्यते।
उत्तरम् :
आ. शब्दस्य आरम्भे ‘न’ विद्यते,
अ. त्रि-अक्षरयुक्ते शब्दे ‘य’ मध्ये तिष्ठति।
इ. शब्दस्य अन्ते अपि ‘न’ विद्यते।

2. प्राप्तम् उत्तरम्  – [ ] [ ] [ ]

प्रश्न 1.
प्राप्तम् उत्तरम्  – [ ] [ ] [ ]

3. सन्धिं कुरुत।

प्रश्न 1.
अ. तस्य + आदिः (अ + आ) ………….
आ. तस्य + अन्तः (अ + अ) ………..
इ. तव + अपि (अ + अ) ………..
ई. अपि + अस्ति (इ + अ) ……….
उत्तरम् :
अ. तस्यादिर्न – तस्य + आदि: + न।
आ. तस्यान्तः – तस्य + अन्तः।
इ. तवाप्यस्ति – तव + अपि + अस्ति।
ई. ममाप्यस्ति – मम + अपि + अस्ति।

4. श्लोकात् षष्ठ्यन्तपदानि चिनुत लिखत च।

प्रश्न 1.
श्लोकात् षष्ठ्यन्तपदानि चिनुत लिखत च।

श्लोकः 5.

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
कस्याः नद्याः वर्णनं सुभाषिते वर्तते?
उत्तरम् :
गङ्गानद्या: वर्णनं सुभषिते वर्तते।

प्रश्न आ.
शतचन्द्रं नभस्तलं कुत्र शोभते ?
उत्तरम् :
गढ़ानद्या: चञ्चलतरे वारिणि शतचन्द्रं नभस्तलं शोभते।

2. विशेषणैः जालरेखाचित्रं पूरयत ।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :

1. प्रतिबिम्बितम्
2. शतचन्द्रम्
3. तारकायुक्तम्

3. विशेषणं लिखत।

प्रश्न 1.
विशेषणं लिखत।
1. …………. वारिणि।
2. ……………नभस्तलम्।
उत्तरम् :
1. चञ्जलतरे वारिणि।
2. तारकायुक्तम् नभस्तलम्।

4. गङ्गा इति शब्दस्य अमरपङ्क्तिं लिखत।

प्रश्न 1.
गङ्गा इति शब्दस्य अमरपङ्क्तिं लिखत।
उत्तरम् :
गङ्गा – जाह्नवी, भागीरथी जहुतनया, विष्णुपदी।

Sanskrit Anand Class 9 Textbook Solutions Chapter 10 काव्यशास्त्रविनोदः Additional Important Questions and Answers

एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
सरसत्वं कदा न मुञ्चति?
उत्तरम् :
‘सरस’ इति पदस्य अक्षराणां क्रम: विपरीतं क्रियते चेत् अपि तस्य सरसत्वं न मुञ्चति।

प्रश्न 2.
‘साक्षरा’ इति पदं विपरीतं क्रियते चेत् किं भवति?
उत्तरम् :
‘साक्षरा’ इति पदं विपरीतं क्रियते चेत् ‘राक्षसा’ इति भवति।

प्रश्न 3.
गङ्गायाः वारिणि किं शोभते?
उत्तरम् :
गङ्गायाः वारिणि तारकायुक्तं शतचन्द्रं नभस्तलं शोभते।

प्रश्न 4.
मृगाः किं खादन्ति?
उत्तरम् :
मृगाः तृणानि खादन्ति।

प्रश्न 5.
मीनाः कुत्र विहरन्ति?
उत्तरम् :
मीनाः जले विहरन्ति।

प्रश्न 6.
सज्जनानां का वृत्तिः?
उत्तरम् :
सन्तोषः इति सज्जनानां वत्तिः।

प्रश्न 7.
अस्याः प्रहेलिकाया: उत्तरं किम् ?
उत्तरम् :
‘नयन’ इति अस्याः प्रहेलिकायाः

प्रश्न 8.
पुत्रेण कस्य आज्ञा न लचिता?
उत्तरम् :
पुत्रेण पितु: आज्ञा न लड़िता।

प्रश्न 9.
कुरङ्गः किं न ईक्षते?
उत्तरम् :
कुरङ्गः धनिनां वक्त्रं न ईक्षते।

प्रश्न 10.
कुरङ्गः किं न शृणोति?
उत्तरम् :
कुरङ्ग: गर्ववचः न शृणोति।

प्रश्न 11.
कुरङ्गः किं खादति?
उत्तरम् :
कुरङ्गः बालतृणानि खादति।

प्रश्न 12.
कुरङ्गः किं न बूते?
उत्तरम् :
कुरङ्गः मृषा चाटून् न बूते।

लकारं लिखत।

• मुशति – मुच्-मुक् धातुः षष्ठगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार : प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• ईक्षसे – ईक्ष् धातुः प्रथमगण; आत्मनेपदं लट्लकार: मध्यमपुरुषः एकवचनम्।
• खादसि – खाद् धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लट्लकार: मध्यमपुरुष: एकवचनम्।
• पे – दूधातुः द्वितीयगण: उभयपदम् अत्र आत्मनेपदं लट्लकार: मध्यमपुरुष: एकवचनम्।
• शृणोषि – शु धातुः पञ्चमगणः परस्मैपदं लट्लकार: मध्यमपुरुष: एकवचनम्।
• धावसि – धाव् धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लट्लकार: मध्यमपुरुषः एकवचनम्।
• शोभते – शुभ् धातुः प्रथमगण: आत्मनेपदं लट्लकार: प्रथमपुरुषः एकवचनम्
• तिष्ठति – ‘स्था-तिष्ठ्’ धातुः प्रथमगण: परस्मैपदं लट्लकार: प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
• जानाति – ‘ज्ञा’ धातुः नवमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• लिख – लिख् धातुः षष्ठगणः परस्मैपद लोट्लकार: मध्यमपुरुष: एकवचनम्

विभक्त्यन्तपदानि।

• प्रथमा – वृक्षाप्रवासी, पक्षिराजः, त्रिनेत्रधारी, त्वग्वसधारी, सिद्धयोगी, घटः, मेघः, वैरिणः, पिशुनाः, तृणम्, जलम्, सन्तोषः, प्रतिबिम्बितम्, तारकायुक्तम्, शतचन्द्रम्, नभस्तलम्।
• द्वितीया – वक्त्रम्, चाटून, तान, बालतृणानि।
• तृतीया – आशया, भवता।
• षष्ठी – सज्जनानाम्, वृत्तीनाम्, धनिनाम्, एषाम्।
• सप्तमी – जगति, चञ्चलतरे, वारिणि।

प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.

1. पितुः आज्ञा न लाविता।
2. पत्रं लिख।
3. बालतृणानि खादसि।
4. त्वं मृषा चाटून् न बूषे।
5. तारकायुक्तं शतचन्द्रं नभस्तलं शोभते।
6. गङ्गायाः वारिणि नभस्तलं प्रतिबिम्बितम्।

उत्तरम् :

1. कस्य आज्ञा न लविता?
2. किं लिख?
3. त्वं किं खादसि?
4. त्वं किं न बूषे?
5. कीदृशं नभस्तलं शोभते?
6. नभस्तलं कुत्र प्रतिबिम्बितम्?

पद्यांशं पठित्वा जालरेखाचित्रं पूरयत।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :
1. राक्षसाः
2. सरस

प्रश्न 2.

उत्तरम् :

1. वक्षाग्रवासी
2. जलं बिभ्रन्
3. त्वग्वस्त्रधारी
4. त्रिनेत्रधारी

प्रश्न 3.

उत्तरम् :

1. प्रतिबिम्बितम्
2. शतचन्द्रम्
3. तारकायुक्तम्

समानार्थकशब्दं योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

1. पुत्र – पत्रं लिख। तनय, पत्रं लिख।
2. नभस् – नभः शोभते। गगनं शोभते।
3. वैरिन – जगति वैरी निष्कारणम् अस्ति। जगति शत्रुः निष्कारणम् अस्ति।

व्याकरणम् :

शब्दानां पृथक्करणम्

काव्यशास्त्रविनोदः Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

काव्यशास्त्रविनोद म्हणजे काव्य आणि शास्त्र यांच्याद्वारे केलेले मनोरंजन.
हा शब्द –
‘काव्यशास्त्रविनोदेन कालो गच्छति धीमताम्।
व्यसनेन च मूर्खाणां निद्रया कलहेन वा।।’
या श्लोकात आला आहे. याचा अर्थ असा – बुद्धिमान लोक काव्य आणि शास्त्र यांद्वारे मनोरंजन करण्यात वेळ वापरतात. तर मूर्ख लोक व्यसन, झोप, भांडण यांत वेळ घालवतात. संस्कृत भाषा सुभाषितांनी नटलेली आहे. काही सुभाषिते इतकी चमत्कृतीपूर्ण असतात की ती समजण्यासाठी आपल्या बुद्धीला ताण द्यावा लागतो. ती सुभाषिते समजायला अवघड असली तरी मनोरंजकसुद्धा असतात.
टीप : – या पद्यातील श्लोक हे माध्यमभाषेत भाषांतरासाठी आहेत आणि त्यांचे स्पष्टीकरणसुद्धा अपेक्षित आहे.

काव्यशास्त्रविनोद means amusement derived from poetry and science. This phrase is a part of the shlok
‘काव्यशास्त्रविनोदेन कालो गच्छति धीमताम्।
व्यसनेन च मूर्खाणां निद्रया कलहेन वा।।’
This means wise people spend their time in deriving amusment through poetry and scriptures but foolish spend their time in addiction, sleep or quarrel. We know that Sanskrit abounds in subhashitas.

Some Subhashitas are so marvellous that understanding them requires us to tickle over brain cells. These are not only challenging but also amusing at times. Note:- These shlokas are for writing the meaning in medium of answer and explanation to them is also expected.

श्लोकः – 1

साक्षरा …………….. मुञ्चति ।।1।।
श्लोकः : साक्षरा विपरीताश्चेद् राक्षसा एव केवलम्।
सरसो विपरीतोऽपि सरसत्वं न मुञ्चति ।।1।।
स्पष्टीकरणम् : साक्षरा: इति पदं विपरीतक्रमेण पठितं चेत् ‘राक्षसाः’ इति भवति। परं ‘सरसः’ इति पदं यथानुक्रमं वा विपरीतक्रमेण पठितं चेत् ‘सरसः’ इत्येव भवति। अत्र कविकल्पना एवं कविकौशलं विभाति।

अनुवादः

‘साक्षर’ हा शब्द उलट केला तर ‘राक्षस’ असा होतो. पण ‘सरस’ हा शब्द उलट केला तरी तो त्याचा सरसपणा सोडत नाही.
स्पष्टीकरण – ‘साक्षर’ मनुष्य जर विपरीत असेल तर तो राक्षसाप्रमाणे वागतो. म्हणजे तो त्याच्या ज्ञानाचा विपरीत वापर करून विघातक कृत्य करतो. पण ‘सरस’ म्हणजे उत्तम प्रवृत्तीचा मनुष्य संवेदनशील असतो. त्याचे वर्तन सरळ अथवा विपरीत परिस्थितीमध्ये सुद्धा बदलणार नाही.

The word ‘साक्षराः’ (literate) if reversed, becomes ‘राक्षसा:’ that is demons. But the word ‘सरस’ which means sensitive or filled with emotion doesn’t leave its sensitivity though reversed.

Explanation – This is poetic imagination which itself is the creativity of the poet. The poet says those who have only bookish knowledge whom we refer to as ‘pothi pandits’ if he is rubbed the wrong way will become evil like demons. Just as intelligent man has created weapons using science which is the wrong usage of knowledge.

On the other hand, a connoisseur is sensitive and even in difficult conditions, he still remains happy, because the word Rasa means आनंद i.e happiness, Rasika is always happy and also makes others happy.

श्लोकः – 2

वृक्षाग्रवासी ………….. न मेघः।
श्लोकः : वृक्षानवासी न च पक्षिराज:
त्रिनेत्रधारी न च शूलपाणिः।
त्वग्वत्रधारी न च सिद्धयोगी
जलं च विभन्न घटोन मेघः।।

स्पष्टीकरणम् : सः वृक्षस्य अग्रे वसति किन्तु पक्षिराजः गरुडः न। तस्य त्रीणि नेत्राणि सन्ति किन्तु सः शूलपाणिः शङ्कर: न। सः वल्कलसदृशं वस्त्रं धारयति किन्तु स: सिद्धयोगी न। सः जलं धारयति किन्तु सः न घटः न च मेषः। अस्य उत्तरं वर्तते नारिकेलफलम्।

अनुवादः

तो वृक्षाच्या टोकावर राहतो पण पक्षीराज (गरुड) नाही. तीन डोळे आहेत पण शंकर नाही. वल्कले धारण करतो पण योगी नाही. पाणी धारण करतो पण घडा नाही व ढगही नाही.

स्पष्टीकरण – हे सुभाषित प्रहेलिका प्रकारातील आहे. प्रहेलिका म्हणजे कोडे. या कोड्याचे उत्तर आहे नारळ, नारळ झाडाच्या टोकावर असतो. त्याला तीन डोळे असतात, त्याला शेंडी असते आणि आत पाणी असते.

It lives on the top of the tree but is not the king of birds (garuda/eagle). It has three eyes but is not the one who holds the Trident (Shiva). It wears barkgarments but is not an accomplished ascetic (yogi), and it holds water but is neither a pot nor a cloud.

Explanation – This is a riddle or prahelika the answer to which is a coconut. A coconut grows on the top of the tree, it has three eyes below the tuft of coir on top, it has bark garments which is the coin and it has water in it.

श्लोकः – 3

तातेन ……………… लड़िता।।3।।
श्लोकः : तातेन कथितं पुत्र पत्रं लिख ममाज्ञया।
न तेन लिखित पत्रं पितुराज्ञा न लड्डिता ।।3।।
स्पष्टीकरणम् : तातेन कथितं, “हे पुत्र, मम आज्ञया पत्रं लिख।” तेन पुत्रेण पत्रं न लिखितम्। तथापि पितुः आशा न लकिता। अर्थसङ्गतिः न दृश्यते। यदि ‘न तेन’ इति एकपदं क्रियते ‘नतेन’ इति पदेन अर्थबोधः भवति। नतेन नाम नमस्वभावेन पुत्रेण पत्रं लिखितम्। अपि च पितुः आज्ञा न लविता।

अनुवादः

वडिलांनी मुलाला सांगितले ‘माझ्या आज्ञेने पत्र लिही!’ त्याने पत्र लिहिले नाही आणि वडिलांची आज्ञा मोडली नाही. स्पष्टीकरण – हा श्लोक ‘कूटश्लोक’ या सुभाषितप्रकाराचे उदाहरण आहे. ‘न तेन’ हा शब्द एकत्र ‘नतेन’ असा वाचला तर ‘त्या नम्र मुलाने’ असा अर्थ होतो. संस्कृत भाषेमधील विभक्तिप्रत्यय व शब्द चमत्कृती येथे दिसून येते.

The father said, “O son, write a letter by my order. He did not write the letter nor did he disobey the father’s order.
Explanation – In this shloka the word has to be read as one word ‘1’ which means ‘by the modest one.’ So, the son who was modest wrote the letter and therefore did not disobey the father’s order. This is an example of a कूटश्लोक.

श्लोकः – 4

न तस्यादिर्न ……………. स पण्डितः।
श्लोकः : न तस्यादिर्न तस्यान्त; यो मध्ये तस्य तिष्ठति।
तवाप्यस्ति ममाप्यस्ति यो जानाति स पण्डितः ।।4।।
स्पष्टीकरणम् : कूटप्रश्न: अयम्।
अस्य उत्तरम् – तस्य आदिः न , तस्य अन्त:न, तस्य मध्ये यः तिष्ठति (तत्) तव अपि अस्ति, मम अपि अस्ति।

अनुवादः

त्याच्या सुरुवातीला ‘न’, त्याच्या शेवटी ‘न’ वमध्ये ‘य’ आहे. तुझ्याकडेही आहे. माझ्याकडेही आहे. जो जाणतो तो पंडित आहे.
स्पष्टीकरण – हा सुभाषिताचा ‘कूटप्रश्न’ प्रकार आहे. ‘नयन’ हे त्याचे उत्तर आहे. कारण यात ‘न’ हे अक्षर सुरुवातीला आणि शेवटी येते तसेच ‘य’ हे अक्षर मध्ये येते.

It doesn’t have a beginning nor does it have an end and it stays in the middle. You too have it and I too have it, the one who knows this is a scholar. Explanation – This is an example of prahelika where the answer is ‘नयन’ means eye’. ‘न’ is at the beginning ‘न’ is at the end and ‘य’ is in the middle which is ‘नयन’.

श्लोक: – 5

गङ्गायाश्चञ्चलतरे ………………. नभस्तलम्।।6।।
श्लोकः : गङ्गायाश्चलतरे वारिणि प्रतिबिम्बितम्।
शोभते तारकायुक्तं शतचन्द्रं नभस्तलम् ।।6।।
स्पष्टीकरणम् । गङ्गायाशजलतरे वारिणि प्रतिबिम्बितम् तारकायुक्तं शतचन्द्र नभस्तलम् शोभते। शतचन्द्र नभस्तलम्। इति काचन समस्या वर्तते। आकाशे चन्द्राणां शतं कथं शक्यते? इत्येषा समस्या।
समस्यापूर्तिः- गङ्गानद्याः जलं कल्लोलयुक्त विद्यते। यदा गगने तारकाः चन्द्रमा: च विलसन्ति तदा चन्द्रमसः शतं प्रतिबिम्बानि गङ्गानद्याः जले दृश्यन्ते । तदा कवि: कल्पनां करोति, ‘नभः शतचन्द्रम्’ इव दृश्यते।

अनुवादः

गंगेच्या चंचल पाण्यामध्ये प्रतिबिंबित झालेले आकाश जणू काही चांदण्यांनी व शेकडो चंद्रांनी युक्त असल्याप्रमाणे शोभून दिसत आहे.
स्पष्टीकरण – ही समस्यापूर्ती आहे. ‘शतचन्द्रं नभस्तलम्’ ही समस्या म्हणजे कोडे आहे. त्याचे उत्तर कवी असे देतो, आकाशात तर शंभर चंद्र असणे शक्य नाही, पण गंगेच्या लाटांवर जेव्हा चांदण्या व चंद्राने भरलेल्या आकाशाचे प्रतिबिंब पडते तेव्हा एकाचवेळी पाण्यात असंख्य चंद्र असल्याचे (पडल्याचे) भासते.

Hundred moons look beautiful along with stars in the sky reflected in the trembling waters of the Ganga.

Explanation – This shloka is an example of समस्यापूर्त where the last part ‘शतचन्द्रं नभस्तलम्’ is given and poets have to compose a shloka to make it meaningful. Now, this is really not possible.

So, to justify this sentence, the poet very beautifully says that the reflection of the moon is seen in the shaking waters of Ganga and this appears as if there are hundreds of moons. The reflection of the moon in the sky with many stars when seen in the trembling river water makes one see hundred moons.

सन्धिविग्रहः

• घटोन – घट: + न।
• यो मध्ये – यः + मध्ये।
• गङ्गायाश्चञ्चलतरे – गङ्गायाः + चलतरे।
• नभस्तलम् – नभः + तलम्।
• मुहुरीक्षसे – मुहुः + ईक्षसे।
• तन्मे – तद् + मे।
• नैषाम् – न + एषाम्।
• यद्वक्त्रम् – यत् + वक्वम्।

समानार्थकशब्दाः

1. तपः – तपस्या।
2. दानव: – दैत्यः ।
3. धनी – धनिक्, श्रीमत्, बहुधनः ।
4. वच: – वाणी, भाषा।
5. वारि – जलम, तोयम, आपः।
6. तारका – नक्षत्रम्, तारा, ज्योतिः।
7. चन्द्रः – हिमांशुः, इन्दुः, विधुः, सुधांशुः, सोमः ।
8. तृणानि – शष्याणि।
9. संतोषः – तुष्टिः।
10. मीन: – मत्स्यः ।
11. पिशुन: – दुर्जनः।
12. लुब्धक: – व्याधः।
13. सज्जनः – सुजनः, सत्पुरुष।
14. वैरिणः – शत्रवः, रिपवः।
15. कुरङ्ग – मृगः, हरिणः, सारङ्गः।
16. पण्डितः – ज्ञानी, विद्वान्।
17. तातः – पिता, जनक:
18. पुत्रः – तनयः, सूनुः आत्मजः

विरुद्धार्थकशब्दाः

• चञ्चलम् × स्थिरम्।
• आदिः × अन्तः
• पण्डित: × मूढः।
• नतः × गर्विष्ठः, उध्दतः।
• विपरीत: × सरलः।
• सरस: × नीरसः।

शब्दार्थाः

1. विपरीत – reverse order – उलट क्रमाने
2. मुञ्चति – does not leave – सोडत नाही
3. सरसत्वम् – best qualities – रसिकता, रसाळपणा
4. साक्षरा: – literate – साक्षर
5. राक्षसा: – demons – दानव
6. चेत् – if – जर
7. वृक्षाग्रवासी – one who resides on top of the tree – वृक्षाच्या टोकावर राहणारा
8. पक्षिराज: – king of birds, eagle – पक्ष्यांचा राजा, गरुड
9. त्रिनेत्रधारी: – I having three eyes, Shiva – तीन डोळे असणारा, शंकर
10. सिद्धयोगी – ascetic – योगी
11. शूलपाणि: – the one who holds त्रिशूल in hand – त्रिशूलधारी (शंकर)
12. त्वग्वस्त्रम् – clothes of bark – वल्कल
13. घट: – pot – घडा
14. मेघः – cloud – ढग
15. बिभ्रत् – holds – धारण करणारा
16. तात: – father – वडील
17. आज्ञया – by order – आज्ञेवरून
18. पत्रम् – letter – पत्र
19. लहिता – crossed – मोडली
20. आदिः – beginning – सुरुवात
21. अन्त – end – शेवट
22. मध्ये – in the middle – मध्ये
23. जानाति – knows – जाणतो
24. पण्डित: – intelligent, scholar – हुशार
25. तिष्ठति – stands – राहते
26. मृगः – deer – हरीण
27. सज्जनः – good person – सज्जन
28. मीन: – fish – मासा
29. लुब्धकः – hunter – शिकारी
30. ग्धीवरः – fisherman – कोळी
31. पिशुन: – wicked – दुर्जन
32. निष्कारण – without reason – निष्कारण
33. जगति – in the world – ह्या जगात
34. वैरिणः – foes, enemies – शत्रु
35. चञ्चल – unsteady – चंचल, हलणारे
36. प्रतिबिम्बित – reflected – प्रतिबिंबित झालेले
37. तारकायुक्त – full of stars – चांदण्यानी युक्त
38. नभः – sky – आकाश

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Anand Chapter 8 मनसः स्वच्छता Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 8 मनसः स्वच्छता

Sanskrit Anand Std 9 Digest Chapter 8 मनसः स्वच्छता Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
निद्रा कदा उत्तमा भवति?
उत्तरम् :
शरीरं मन: च स्वच्छे तर्हि निद्रा उत्तमा भवति।

प्रश्न 2.
स्नानेन किं भवति?
उत्तरम् :
स्नानेन शरीरं स्वच्छं, सतेजः, लघुभारमिव च भासते।

प्रश्न 3.
कदा प्रार्थनां बदामः?
उत्तरम् :
रात्रौ निद्रायाः पूर्व प्रार्थनां वदामः ।

प्रश्न 4.
माता श्यामस्य चरणौ केन मार्जयति?
उत्तरम् :
माता श्यामस्य चरणौ शाटिकाशलेन मार्जयति।

प्रश्न 5.
वयं प्रतिदिनं किमर्थ प्रयतामहे ?
उत्तरम् :
वयं पावित्र्यार्थ, स्वच्छतायै प्रतिदिनं प्रयतामहे ।

2. माध्यमभाषया लिखत।

प्रश्न 1.
मनसः स्वच्छताविषये माता श्यामं कथं बोधितवती?
उत्तरम् :
‘श्यामची आई’ या पुस्तकातील कथेवर आधारित ‘मनस: स्वच्छता’ या पाठात मनाची शुद्धता व आत्मिक समाधान यावर भाष्य केले आहे. श्याम शारीरिक स्वच्छतेबद्दल खूप जागरुक होता. तो लहानपणापासून दररोज न चुकता दोनदा आंघोळ करीत असे. एकदा संध्याकाळी खेळून आल्यावर श्यामने आंघोळ केली.

आईने त्याचे अंग नेहमीप्रमाणे पदराने स्वच्छ पुसले नंतर तिने श्यामला देवपूजेसाठी फुले आणण्यासाठी जा असे सांगितले पण श्याम म्हणाला, ‘माझे तळवे ओले आहेत त्यांना माती लागेल. तू आधी मोझे तळवे पूस. आईने श्यामचे तळवे पुसले. श्याम फुले घेऊन आल्यावर आई त्याच्याजवळ गेली आणि म्हणाली, ‘श्याम पायाला माती लागू नये, म्हणून जसे जपतोस तसेच मनाला मळ लागू म्हणून सुध्दा जप! देवाकडे प्रार्थना कर, शुद्ध बुद्धी दे!’ श्यामचा शरीर स्वच्छ ठेवण्याचा हट्ट बघून आईला कौतुक वाटलेच पण ही संधी साधून तिने श्यामच्या कोवळ्या मनावर एक सुंदर विचार बिंबवला. शरीराप्रमाणेच आपले मन स्वच्छ ठेवणे गरजेचे आहे. श्यामच्या आईने श्यामला दिलेला हा विचार सर्वांनीच आचरणात आणायला हवा.

In the lesson ‘मनसः स्वच्छता।’ Shyam’s mother has given him the moral about purity of mind. Shyam was very keen about his physical cleanliness. He used to take a bath twice a day without fail ever since his childhood.

Once he came home and took bath after playing in the evening. His mother wiped his body clean as she used to do every day. Then she asked Shyam to bring some flowers for worship.

He refused to keep his feet on soil fearing his wet feet would get dirty. Mother spreaded her pallu on the floor then Shyam dried his feet went. After getting the flowers, he came to his mother.

That time his mother told his that just as you take care of your feet not to get dirty also take care about purity of mind. Pray to God for a pure mind. In this way, with the instance of Shyam’s own habit physical cleanliness, mother enlightens Shyam to strive for purity of the mind.

3. अ. सन्धिविग्रहं कुरुत ।

प्रश्न 1.

1. लघुभारमिव
2. इत्यपि
3. इतोऽपि
4. तथैव
5. कदापि

उत्तरम् :

1. लघुभारमिव – लघुभारम् + इव।
2. इत्यपि – इति + अपि।
3. इतोऽपि – इत: + अपि।
4. तथैव – तथा + एव।
5. कदापि – कदा + अपि।

आ. वर्णविग्रहं कुरुत।

प्रश्न 1.
1. पादतलौ
2. स्नानस्य
उत्तरम् :
1. पादतलौ – प् + आ + द् + अ + त् + अ + ल् + औ।
2. स्नानस्य – स् + न् + आ + न् + अ + स् + य् + अ ।

इ. विशेषण-विशेष्य-सम्बन्धः।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :

4. समानार्थकशब्दयुग्मं चिनुत ।
शरीरम्, मृत्तिका, चरणौ, मित्रम्, मनः, मृद्, सुहृद्, चित्तम्, पादी, देहः

प्रश्न 1.
शरीरम्, मृत्तिका, चरणौ, मित्रम्, मनः, मृद्, सुहृद्, चित्तम्, पादी, देहः
उत्तरम् :

• शरीरम् – तनुः, कायः, देहः
• मृत्तिका – मृद्।
• चरणौ – पादौ।
• सुहृद् – मित्रम्, वयस्यः, सखा।
• मन: – चित्तम्, चेतः, अन्त:करणम्।

5. विरुद्धार्थक शब्द लिखत ।
पवित्रम्, शुष्कम्, नीचैः, स्वच्छम्, अधिकम्, सत्वरम् ।

प्रश्न 1.
पवित्रम्, शुष्कम्, नीचैः, स्वच्छम्, अधिकम्, सत्वरम् ।
उत्तरम् :

• पवित्रम् × अपवित्रम्, मलिनम्।
• शुष्कम् × आर्द्रम्।
• नीचैः × उच्चैः।
• स्वच्छम् × अस्वच्छम् ।
• अधिकम् × स्वल्पम्, न्यूनम् ।
• सत्वरम् × शनैः।

6. उपपदविभक्तिं योजयत ।

प्रश्न 1.
1. …………. पूर्वं वयं प्रार्थनां वदामः । (निद्रायाः/निद्रायै)
2. एकदा नित्यमिव खेलित्वा अहं ………. आगतः। (गृहे/गृहम्)

7. उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।।

प्रश्न 1.
मात्रा स्वशाटिका आर्द्रा कृता यतः …..।
अ) सा वर्षायां क्लिन्ना।
आ) तेन पुत्रेच्छा पूर्णा भवेत्।
उत्तरम् :
आ) तेन पुत्रेच्छा पूर्णा भवेत्।

Sanskrit Anand Class 9 Textbook Solutions Chapter 8 मनसः स्वच्छता Additional Important Questions and Answers

उचितं पर्यायं चिनुत ।

प्रश्न 1.

1. बाल्यादेव ……… स्नानं करोमि स्म। (त्रिवार, द्विवार)
2. ……… निद्रायाः पूर्व प्रार्थना करणीया। (दिने, रात्रौ)
3. अहं ……… आगत्य स्नानार्थं गतवान् । (गृहे / गृहम्)
4. सायङ्कालस्य स्नानार्थं ……… जलस्य आवश्यकता न भवति। (अधिकं / अधिकस्य)
5. ………… पुष्पाणि आनय। (देवपूजार्थं / देवपूजया)
6. मम………… आज़े। (पादतलं / पादतलौ)
7. ………… पाषाणे विस्तारय। (वस्त्रं / शाटिकाञ्चल)
8. मातुः वस्त्रम् ………… अभवत्। (शुष्कम् / आम्)

उत्तरम् :

1. द्विवारं
2. रात्रौ
3. गृहम्
4. अधिकस्य
5. देवपूजार्थम्
6. पादतलौ
7. शाटिकाञ्चलम्
8. आर्द्रम्

एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
मनसः स्नानं नाम किम्?
उत्तरम् :
निद्रायाः पूर्वं कृता प्रार्थना नाम मनसः स्नानम्।

प्रश्न 2.
श्यामः कतिवारं स्नानं करोति स्म?
उत्तरम् :
श्यामः द्विवारं स्नानं करोति स्म।

प्रश्न 3.
कस्य स्नानस्य कृते अधिकस्य जलस्य आवश्यकता नास्ति?
उत्तरम् :
सायङ्कालस्य स्नानस्य कृते अधिकस्य जलस्य आवश्यकता नास्ति।

प्रश्न 4.
श्यामस्य माता कश्यं तस्य शरीरं मार्जयति स्म?
उत्तरम् :
श्यामस्य माता स्वशाटिकया तस्य शरीर मार्जयति स्म।

प्रश्न 5.
मात्रा किमर्थ स्वशाटिका आाकृता?
उत्तरम् :
मात्रा पुत्रेच्छा पूर्णा भवेत् एतदर्थ स्वशाटिका आर्द्राकृता।

प्रश्न 6.
माता किं गृहीत्वा आगतवती?
उत्तरम् :
माता दीपं गृहीत्वा आगतवती।

प्रश्न 7.
वस्त्रस्वच्छतार्थ किम् अस्ति?
उत्तरम् :
वस्त्रस्वच्छतार्थ क्षालनचूर्णम् अस्ति।

प्रश्न 8.
शरीरस्वच्छतार्थ किम् अस्ति?
उत्तरम् :
शरीरस्वच्छतार्थ चन्दनफेनकानि अस्ति।

प्रश्न 9.
सर्वे किमर्थं प्रयत्नं कुर्वन्ति?
उत्तरम् :
शरीरं वस्त्राणि च मलिनानि न भवन्तु अत: सर्वे प्रयत्न कुर्वन्ति।

सत्यं वा असत्यं लिखत।

प्रश्न 1.

1. श्यामः बाल्ये एकवारमेव स्नानं करोति स्म।
2. द्विवारं सानस्य अभ्यास: उत्तमः।
3. निद्रायाः पूर्वं स्नानं कृतं चेत् शरीरं बहुभारमिव भासते।
4. निद्रायाः पूर्व स्नानं कृतं चेत् शरीरं स्वच्छं भवति।
5. निद्रायाः पूर्व स्नानं कृतं चेत् शरीरं सतेजः भवति।
6. प्रार्थना नाम शरीरस्य स्नानम् ।
7. शरीरमनसो: स्वच्छतया निद्रा उत्तमा भवति।
8. मातुः वस्त्रं शुष्कम् अभवत्।
9. मात्रा शाटिकाञ्चलं विस्तारितम्।
10. माता श्यामस्य अङ्गं न मार्जितवती।
11. मात्रा शाटिकापरिवर्तनं कर्तुं शक्यते।
12. माता पुत्रार्थ किमपि न करोति।
13. वयं प्रतिदिनं स्वच्छतार्थ प्रयतामहे ।
14. वयं मनसः स्वच्छतायै न प्रयतामहे।
15. शरीरस्वच्छतायै क्षालनचूर्णम् अस्ति।

उत्तरम् :

1. असत्यम्
2. सत्यम्
3. असत्यम्
4. सत्यम्
5. सत्यम्
6. असत्यम्
7. सत्यम्
8. असत्यम्
9. सत्यम्
10. असत्यम्
11. असत्यम्
12. असत्यम्
13. सत्यम्
14. सत्यम्
15. असत्यम्

कः कं वदति।

प्रश्न 1.
“शुष्कय मे अङ्गम्।”
उत्तरम् :
श्याम: मातरं वदति।

प्रश्न 2.
“जलं समाप्त, सत्वरं शुष्कय मे अङ्गम्’
उत्तरम् :
श्याम: मातरं वदति।

प्रश्न 3.
“बाल्यादेव द्विवारं स्नानं करोमि स्म अहम् ।”
उत्तरम् :
श्यामः सर्वान् वदति।

प्रश्न 4.
“देवपूजार्थं पुष्पाणि आनय।”
उत्तरम् :
माता श्यामं वदति।

प्रश्न 5.
“मम पादतलौ अपि स्वच्छीकुरु।”
उत्तरम् :
श्याम : मातरं वदति।

प्रश्न 6.
“अधुना केन वस्रेण मार्जयामि।”
उत्तरम् :
माता श्यामं वदति।

प्रश्न 7.
“तव शाटिकाञ्चलं पाषाणे विस्तारय।”
उत्तरम् :
श्याम: मातरं वदति।

प्रश्न 8.
“प्रार्थय देवं शुद्धबुद्ध्यर्थम्।”
उत्तरम् :
माता श्यामं वदति।

प्रश्न 9.
“मन: मलिनं न भवतु एतदर्थम् अपि प्रयतस्व।”
उत्तरम् :
माता श्यामं वदति।

उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
रात्रौ निद्रायाः पूर्व स्नानं करणीयम् यतः ……….।
a. शरीरं स्वच्छं, सतेज: लघुभारमिव भासते।
b. प्रार्थना करणीया।
उत्तरम् :
रात्रौ निद्रायाः पूर्व स्नानं करणीयं यतः शरीरं स्वच्छं, सतेज: लघुभारमिव भासते।

प्रश्न 2.
निद्रायाः पूर्व प्रार्थना करणीया, यतः ……….।
a. शरीरं स्वच्छं भवति।
b. मनः स्वच्छं भवति।
उत्तरम् :
निद्रायाः पूर्व प्रार्थना करणीया, यत: मन: स्वच्छं भवति।

शब्दस्य वर्णविग्रहं कुरुत।

• निद्रायाः – न् + इ + द् + र + आ + य् + आः।
• प्रार्थनाम् – प् + र + आ + र + थ् + अ + न् + आ + म्।
• स्व च्छे – स् + व् + अ + च + छ् + ए।
• खेलित्वा – + ए + ल् + इ + त् + व् + आ।
• गृहम् – ग् + ऋ + ह् + अ् + म्।
• सायकालस्य – स् + आ + य् + अ + ङ् + क् + आ + ल + अ + स् + य् + ।
• शुष्कय – श् + उ + ष् + क् + अ + य् + अ। .
• अङ्गम् – अ + इ + ग् + अ + म्।
• समाप्तम् – स् + अ + म् + आ + प् + त् + अ + म्।
• उच्चैः – उ + च् + च् + ऐः।
• मार्जयति – म् + आ + र + ज् + अ + य् + अ + त् + इ।
• पुष्पाणि – प् + उ + ष् + प् + आ + ण् + इ।
• आर्द्रम् – आ + र + द् + र + अ + म्।
• मृत्तिकया – म् + ऋ + त् + त् + इ + क् + अ + य् +आ।
• भविष्यत: – भ + अ + व + इ + ष् + य् + अ + त् + अः।
• तर्हि – त् + अ + र + ह् + इ।
• वखम् – व् + अ + स् + त् + र् + अ + म्।
• उक्त्वा – उ + क् + त् + व् + आ।
• मात्रा – म् + आ + त् + र + आ।
• तस्मिन् – त् + अ + स् + म् + इ + न्।
• कर्तुम् – क् + अ + र् + त् + उ + म्।
• पुत्रेच्छा – प् + उ + त् + र् + ए + च् + छ + आ।
• गृहीत्वा – ग् + ऋ + ह् + ई + त् + व् + आ।
• प्रयतस्व – प् + र + अ + य् + अ + त् + अ + स् + व् + अ।
• शब्दाः – श् + अ + ब् + द् + आः।
• प्रयत्नम् – प् + र + य् + अ + त् + न् + अ + म्।

प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.

1. द्विवारं स्नानस्य अभ्यासः उत्तमः।
2. निद्रायाः पूर्वं प्रार्थना करणीया।
3. शरीरः मनः च स्वच्छे तर्हि निद्रा उत्तमा भवति ।
4. पूजार्थं पुष्पाणि आवश्यकानि।
5. पादतलौ आद्रौं स्तः।
6. मृत्तिकया पादतलौ मलिनौ भविष्यतः।
7. शाटिकाचलं पाषाणे विस्तारय।
8. शाटिकापरिवर्तनं कर्तुं न शक्यते।
9. मन: मलिनं न भवतु एतदर्थं प्रयतस्व।
10. प्रार्थय देवं शुद्धबुर्ध्वम्।

उत्तरम् :

1. द्विवारं स्नानस्य अभ्यास: कीदृशः?
2. निद्रायाः पूर्व का करणीया?
3. निद्रा कदा उत्तमा भवति?
4. किमर्थं पुष्पाणि आवश्यकानि?
5. को आज़े स्त:?
6. कया पादतलौ मलिनौ भविष्यतः?
7. शाटिकाञ्चलं कुत्र विस्तारय?
8. किं कर्तुं न शक्यते?
9. किं मलिनं न भवतु एतदर्थं प्रयतस्व?
10. किमर्थं देवं प्रार्थय?

विशेषण-विशेष्य-सम्बन्धः।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :

वान्त/ल्यबन्त/तुमन्त अव्ययानि।

व्याकरणम् :

शब्दानां पृथक्करणम्

समासाः।

मनसः स्वच्छता Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

प्रख्यात समाजसुधारक आणि लेखक पांडुरंग सदाशिव साने उर्फ सानेगुरुजी यांच्या ‘श्यामची आई’ या आत्मकथनपर पुस्तकातून ही कथा घेतली आहे. मनाच्या स्वच्छतेचे महत्व सांगणारी ही कथा डॉ. मंजूषा कुलकर्णी यांनी संस्कृतात अनुवादित केली आहे. ‘श्यामची आई’ म्हणजे मातृप्रेमाचा आदर्शच.

आजच्या चंगळवादी युगात मनाच्या शुद्धतेचे महत्त्व सांगणारी ही कथा आत्मिक समाधानाकडेही नेणारी आहे. लोक मनाच्या शुद्धतेपेक्षा शरीराच्या स्वच्छतेकडेच जास्त लक्ष देतात. या कथेत श्यामची आई त्याला मनाच्या शुद्धतेचे महत्व पटवून

This story is based on a small extract from a celebrated Marathi story collection ‘श्यामची आई’ by a renowned social activist and author Panduranga Sadashiv Sane popularly known as सानेगुरुजी. This story translated by Dr. Manjusha Kulkarni renders a valuable message about the purity of heart.

‘श्यामची आई’ is a legend of motherhood. In the era of materialistic acquisitions, one really needs this message for inner purity which leads to eternal satisfaction. Generally, people focus on keeping their body clean but they don’t bother much about the purity of the mind and heart. In this story a mother addresses her son and tells him to be keen about the purity of the mind and thoughts.

परिच्छेद : 1

बाल्यादेव द्विवारं ……………. मार्जयति स्म।

“बाल्यादेव द्विवार स्नान करोमि स्म अहम्।” श्यामेन कथा आरब्धा। “द्विवार स्नानस्य अभ्यासः उत्तमः एव। रात्री निद्रायाः पूर्व स्नानं कुर्मः चेत् शरीरं स्वच्छं, सतेजः, लघुभारमिव च भासते। निद्रायाः पूर्व वयं प्रार्थनां कुर्मः, एतत् भवति मनसः स्नानम्। शरीरं मनः च स्वच्छे तर्हि निद्रा उत्तमा भवति। एकदा प्रतिदिनमिव खेलित्वा अहं गृहम् आगत्य स्नानार्थं गतवान्।

सायकालस्य स्नानार्थम् अधिकस्य जलस्य आवश्यकता न भवति । स्नानं समाप्य मया उक्तम्, “अम्ब, शुष्कय मे अङ्गम्। जलं समाप्त, सत्वरं शुष्कय मे अङ्गम्” इति उच्चैः अवदम् अहम्। सायङ्काले में माता स्वशाटिकया एव मम शरीरं मार्जयति स्म।

अनुवादः

“लहानपणापासूनच मी दोनदा आंघोळ करत असे,” श्यामने गोष्ट सुरु केली. दोनदा आंघोळ करण्याची सवय चांगलीच! रात्री झोपण्यापूर्वी आपण आंघोळ केली तर शरीर स्वच्छ, तेजस्वी आणि हलके वाटते! रात्री झोपण्यापूर्वी आपण प्रार्थना करतो, हे मनाचे सान! शरीर आणि मन स्वच्छ असेल तर झोप कशी गाढ लागते.

एकदा नेहमीप्रमाणे खेळून झाल्यावर घरी आल्यानंतर मी आंघोळीला गेलो. संध्याकाळच्या आंघोळीसाठी जास्त पाण्याची गरज नसते. आंघोळ उरकून मी म्हणालो, “आई! माझे अंग कोरडे कर गं! पाणी संपले. लवकर कोरडे कर माझे अंग!” मी मोठ्याने ओरडू लागलो. संध्याकाळी माझी आई स्वत:च्या साडीनेच माझे अंग पुसत असे.

Shyam started the story, “Since childhood itself, I used to bathe twice a day. Taking a bath twice is indeed a good habit If we take a bath at the night before going to bed, our body remains clean, glowing and seems light. Before sleeping we pray, that itself is cleansing of the mind.

If body and mind are clean, we get sound sleep. Once like every day having come home after playing I went to take a bath. Much water is not needed for the evening bath. After finishing my bath I said, “O mother! please make my body dry. Water is over. Please dry up my body fast!” I shouted loudly. In the evening my mother used to wipe my body with her own saree.

परिच्छेद : 2

माता आगता, …………… आर्द्रम् अभवत्?

माता आगता, मम अङ्ग मार्जितवती आज्ञां च दत्तवती “देवपूजार्थं पुष्पाणि आनय, श्याम” इति। “मम पादतलौ आद्रौं स्तः। मृत्तिकया मलिनी भविष्यतः। अतः मम पादतली अपि स्वच्छीकुरु।” इति “पादतलौ आद्रौ स्त: तर्हि किं जातं रे श्याम? अधुना केन वस्त्रेण मार्जयामि?” “अम्ब, तव शाटिकाशलं पाषाणे विस्तारय।” श्याम, अतीव हठस्वभावः असि।” इति उक्त्वा मात्रा शाटिकाञ्चल विस्तारितम्। अहं चरणी तदुपरि स्थापयित्वा शुष्कौ कारयित्वा निर्गतवान्। मातु: वस्त्रम् आर्द्रम् अभवत्।

अनुवादः

आई आली. माझे अंग पुसले आणि म्हणाली, “श्याम! देवपूजेसाठी फुले “माझे तळवे ओले आहेत. मातीने खराब होतील. म्हणून माझे तळवे पण स्वच्छ कर!” मी म्हणालो. तळवे ओले असले म्हणून काय झालं रे श्याम? आता कोणत्या कापडाने पुसू?” “आई तुझा पदर दगडावर पसर.” “खूप हट्टी आहेस हो श्याम! असे म्हणून आईने पदर पसरला. मी त्यावर पाय ठेवून कोरडे करून गेलो. आईचा पदर ओला झाला.

Mother came, wiped my body and ordered me, “O Shyam! bring some flowers for worshipping god.” “The soles of my feet are wet. They will get dirty with the mud. Hence wipe my feet too.” “I told mother, So what if your soles get wet Shyam? Now with which cloth should I wipe?” “O mother! spread the pallu of your saree on the rock.”

“OShyam! you are very stubborn!” Saying this the mother spread the pallus of her saree. I went putting my feet on that and drying them. Mother’s saree got wet.

परिच्छेद : 3

तस्मिन् समये …………….. स्वच्छतायै प्रयतामहे?

तस्मिन् समये तया शाटिकापरिवर्तनं कर्तुं न शक्यते इत्यपि मया न चिन्तितम्। परन्तु पुत्रचरणौ मलिनी न भवेताम, पुत्रेच्छा पूर्णा भवेत् एतदर्थ तया स्वशाटिका आा कृता। माता पुत्रार्थ किं किं न करोति, किं किं न सहते, किं किं न समर्पयति ? अहं गृहस्य अन्तर्भागं गतवान, पूजार्थ पुष्पाणि स्थापितवान्।

माता दीपं गृहीत्वा आगतवती उक्तवती च, “श्याम, चरणी मलिनी न भवतः अतः यथा प्रयतसे तयैव मनः मलिनं न भवतु एतदर्थम् अपि प्रयतस्व। प्रार्थय देवं शुद्धबुद्ध्यर्थम्।” भो मित्राणि, कियन्त; मधुराः शब्दाः! पावित्र्याचं स्वच्छतायै वयं प्रतिदिनं प्रयतामहे । वस्त्रस्वच्छतार्थ क्षालनचूर्णम् अस्ति, शरीरा) चन्दनफेनकानि सन्ति। शरीरं वस्त्राणि च मलिनानि न भवन्तु अत: सर्वे प्रयत्नं कुर्वन्ति । अपि वयं मनसः स्वच्छतायै प्रयतामहे?”

अनुवादः

त्यावेळी तिला साडी बदलणं शक्य नव्हते, याचासुद्धा मी विचार केला नाही. पण मुलाचे पाय खराब होऊ नयेत, मुलाची इच्छा पूर्ण व्हावी म्हणून तिने स्वत:ची साड़ी ओली केली. आई मुलासाठी काय काय नाही करत, काय काय सहन नाही करत, कशाचा त्याग नाही करत. मी घरात गेलो, पूजेसाठी फुले ठेवली.

आई दिवा घेऊन आली आणि म्हणाली, “श्याम, तळवे खराब होऊ नयेत म्हणून जशी काळजी घेतोस, तशीच मनसुद्धा अस्वच्छ होऊ नये म्हणून जप हो! देवाला सांग शुद्ध बुद्धी दे!” मित्रांनो ! किती सुंदर शब्द ! पावित्र्यासाठी, स्वच्छतेसाठी आपण दररोज प्रयत्न करतो. कपडे धुण्यासाठी साबण आहे, शरीरासाठी चंदनाचा साबण आहे. शरीर, कपडे खराब होऊ नयेत म्हणून सगळे प्रयत्न करतात. पण आपण मनाच्या पावित्र्यासाठी झटतो का?

That time I did not even think that it was not possible for her to change the saree. But she let her saree get wet. So that her son’s feet don’t get wet, her son’s wish get fulfilled. What a mother wouldn’t do for her child! What all she bears with! What all she sacrifices.

I went inside the house and put flowers for God’s worship, Mother came with a lamp in her hand and said, “O Shyam! Just as you try for not getting feet dirty, exactly likewise try hard, so that your mind won’t get dirty. Pray to god for pure intellect.

My friends!How sweet words! for purity,cleanliness we try everyday. For cleaning clothes we have detergents, for | (cleaning) body there is sandalwood soap. Everyone tries not to make one’s body and clothes dirty. But do we strive to keep our mind clean/pure?

सन्धिविग्रहः

• बाल्यादेव – बाल्यात् + एव।
• प्रतिदिनमिव – प्रतिदिनम् + इव।

समानार्थकशब्दाः

• रात्रिः – निशा, शर्वरी, यामिनी।
• माता – जननी, अम्बा, जन्मदात्री।
• पुष्पाणि – सुमनानि, कुसुमानि, प्रसूनानि।
• वस्त्रम् – वासः, वसनम्।
• इच्छा – आकाङ्क्षा।
• प्रयत्न: – यत्नः।
• देवः – ईश्वरः, ईशः।

विरुद्धार्थकशब्दाः

• रात्रिः × दिनः ।
• पूर्वम् × पश्चात् ।
• पूर्णा × अपूर्णा।
• मधुर: × कटुः/तिक्तः।
• उपरि × अधः।
• शुद्धम् × अशुद्धम्।

शब्दार्थाः

1. द्विवारम् – twice – दोनदा
2. आरब्धा – started – सुरु केली
3. अभ्यास: – practice, habit – पद्धत, सवय
4. सतेज: – glowing – तेजस्वी, निर्मळ
5. लघुभारम् – light – हलके
6. भासते – feels – वाटते
7. प्रार्थना – prayer – प्रार्थना
8. मनसः स्नानम् – cleansing of the mind – मनाची आंघोळ/ स्वच्छता
9. स्नानार्थम् – for bath – आंघोळीकरिता
10. शुष्कय – please dry – कृपया कोरडे कर
11. समाप्तम् – over, finished – संपले
12. स्वशाटिकया – with own saree – स्वत:च्या साडीने
13. मार्जयति – wipes out – पुसते
14. देवपूजार्थम् – for worshiping – देवपूजेसाठी
15. आनय – bring – आण
16. पादतलौ – surface of feet – तळवे
17. आर्द्रः – wet, moist – ओले
18. मृत्तिकया – by soil – मातीने
19. मलिनी – dirty – मळकट
20. अत: – hence – म्हणून
21. अधुना – now – आता
22. शाटिकाशलम् – pallu of sarees – साडीचा पदर
23. पाषाणे – on rock – दगडावर
24. हठस्वभाव: – stubborn – हड़ी
25. स्थापयित्वा – after putting – ठेवून
26. पुत्रेच्छा – son’s wish – मुलाची इच्छा
27. शाटिका – परिवर्तनम् – changing the saree – साडी बदलणे
28. मधुराः – sweet – गोड
29. पुत्रार्थम् – for son – मुलासाठी
30. प्रयतसे – you try – प्रयत्न करतोस
31. शुद्धबुद्ध्यर्थम् – for pure intellect – शुद्ध बुद्धीसाठी
32. पावित्र्यार्थम् – for purity – पावित्र्यासाठी
33. सहते – bears – सहन करते
34. समर्पयति – sacrifices, gives, offers – समर्पित करते
35. प्रयतामहे – we try, strive – आपण प्रयत्न करतो
36. क्षालनचूर्णम् – detergents – कपड्याचा साबण
37. चन्दनफेनकानि – sandalwood soap – चंदन साबण

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Aamod Chapter 14 काव्यशास्त्रविनोदः Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Aamod Solutions Chapter 14 काव्यशास्त्रविनोदः

Sanskrit Aamod Std 9 Digest Chapter 14 काव्यशास्त्रविनोदः Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

श्लोकः 1

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
विपर्ययः कस्मिन् शब्दे दृश्यते ?
उत्तरम् :
विपर्ययः ‘साक्षराः’ इति पदे दृश्यते।

प्रश्न आ.
विपर्यय: कस्मिन् शब्दे न दृश्यते ?
उत्तरम् :
विपर्ययः ‘सरस’ इति पदे न दृश्यते।

प्रश्न इ.
मानवाः कीदृशाः भवेयुः?
उत्तरम् :
मानवा: साक्षराः भवेयुः।

प्रश्न ई.
मानवाः कीदृशाः न भवेयु:?
उत्तरम् :
मानवा: राक्षसाः न भवेयुः।

2. कोष्टकं पूरयत।

प्रश्न 1.
कोष्टकं पूरयत।

(सरसत्वम्, राक्षसत्वम्, विपरीतत्वम्)
उत्तरम् :
1. राक्षसत्वम्
2. सरसत्वम्

3. समानार्थकशब्द लिखत ।
राक्षसः, सरसः

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्द लिखत ।
राक्षसः, सरसः
उत्तरम् :

• राक्षस: – असुरः।
• सरस: – रसपूर्णः।

4. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न 1.
अ) विपरीतोऽपि = …………..
आ) विपरीताश्चेत् = प्रलोकः
उत्तरम् :
अ) विपरीतोऽपि – विपरीतः + अपि।
आ) विपरीताश्चेत् – विपरीताः + चेत्।

श्लोकः 2

2. 1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
वृक्षाग्रवासी कः?
उत्तरम् :
पक्षिराजः वृक्षाग्रवासी।नारिकेलं वृक्षाग्रवासी।

प्रश्न आ.
कः पक्षिराजः?
उत्तरम् :
गरुडः पक्षिराजः अस्ति ।

प्रश्न इ.
क: त्रिनेत्रधारी?
उत्तरम् :
शङ्करः त्रिनेत्रधारी। नारिकेलं त्रिनेत्रधारी।

प्रश्न ई.
कः शूलपाणिः ?
उत्तरम् :
शङ्करः शूलपाणिः।

प्रश्न उ.
क: जलं बिभर्ति ?
उत्तरम् :
घट: मेघः च जलं बिभर्तः। नारिकेलं जलं बिभर्ति।

प्रश्न ऊ.
कः त्वम्वस्त्रं धारयति ?
उत्तरम् :
सिद्धयोगी त्वम्वस्त्र धारयति। नारिकेलं त्वग्वस्वं धारयति।

2. शब्दसमूहस्य कृते एकं संक्षेपशब्द लिखत ।

प्रश्न 1.
अ) यः वृक्षस्य अग्रभागे निवसति – ……………
आ) पक्षिणां राजा – ……………
इ) यस्य त्रीणि नेत्राणि – …………..
ई) शूलं पाणौ यस्य सः – ……………
उ) यः त्वग्वस्त्रं धारयति – …………….
उत्तरम् :
अ) यः वृक्षस्य अग्रभागे निवसति – वृक्षाग्रवासी।
आ) पक्षिणां राजा – पक्षिराजः।
इ) यस्य त्रीणि नेत्राणि – त्रिनेत्रधारी।
ई) शूलं पाणौ यस्य सः – शूलपाणिः।
उ) य: त्वग्वस्त्रं धारयति . त्वग्वस्त्रधारी।

3. योग्यं पर्यायं चिनुत –

प्रश्न 1.
अ. पक्षिराजः वृक्षाग्रे (वसति/न वसति)।
आ. घटः त्रीणि नेत्राणि (धारयति/न धारयति)।
इ. शूलपाणिः जलं (बिभर्ति न बिभर्ति)।
ई. नारिकेलं त्वग्वस्त्रं (धारयति/न धारयति)।
उत्तरम् :
अ. पक्षिराज: वृक्षाग्रे वसति।
आ. घट: त्रीणि नेत्राणि न धारयति।
इ. शूलपाणि: जलं न बिभर्ति।
ई. नारिकेलं त्वग्वस्वं धारयति।

4. समानार्थकशब्दयुग्मं चिनुत लिखत च।
पक्षिराजः, शूलपाणिः, जलम्, मेघः, शङ्करः, वृक्षः, सिद्धयोगी, गरुडः, तरुः, तोयम्, जलदः, तपस्वी।

प्रश्न 1.
पक्षिराजः, शूलपाणिः, जलम्, मेघः, शङ्करः, वृक्षः, सिद्धयोगी, गरुडः, तरुः, तोयम्, जलदः, तपस्वी।
उत्तरम् :

• पक्षिराज: – गरुडः।
• शूलपाणिः – शङ्करः।
• जलम् – तोयम्।
• मेष: – जलदः।
• वृक्षः – तरुः।
• सिद्धयोगी – तपस्वी।

श्लोकः 3.

1. कः कं वदति? ‘पत्रं लिख।’

प्रश्न 1.
कः कं वदति? ‘पत्रं लिख।’
उत्तरम् :
पिता पुत्रं वदति।

2. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
केन आज्ञा दत्ता?
उत्तरम् :
तातेन आज्ञा दत्ता।

प्रश्न आ.
केन आज्ञा न लजिता ।
उत्तरम् :
पुत्रेण आज्ञा न लङ्घिता।

प्रश्न इ.
पत्रं केन लिखितम् ?
उत्तरम् :
पुत्रेण पत्रं लिखितम्।

3. विशेषण-विशेष्य-अन्वितिं पूरयत ।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :
1. कथितः
2. पत्रम्

4. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न 1.
ममाज्ञया, पितुराज्ञा
उत्तरम् :

• ममाज्ञया – मम + आज्ञया।
• पितुराज्ञा – पितुः + आज्ञा।

5. श्लोकात् ‘क्त’ प्रत्ययान्तरूपाणि (क.भू.धा.वि.)
चिनुत लिखत च।
उत्तरम् :

1. कथितम्
2. लिखितम्
3. लक्षिता

श्लोकः 4.

1. क्रमानुसारं रचयत।

प्रश्न 1.
अ. त्रि-अक्षरयुक्ते शब्दे ‘य’ मध्ये तिष्ठति ।
आ. शब्दस्य आरम्भे ‘न’ विद्यते।
इ. शब्दस्य अन्ते अपि ‘न’ विद्यते।
उत्तरम् :
आ. शब्दस्य आरम्भे ‘न’ विद्यते,
अ. त्रि-अक्षरयुक्ते शब्दे ‘य’ मध्ये तिष्ठति।
इ. शब्दस्य अन्ते अपि ‘न’ विद्यते।

2. प्राप्तम् उत्तरम्  – [ ] [ ] [ ]

प्रश्न 1.
प्राप्तम् उत्तरम्  – [ ] [ ] [ ]

3. सन्धिं कुरुत।

प्रश्न 1.
अ. तस्य + आदिः (अ + आ) ………….
आ. तस्य + अन्तः (अ + अ) ………..
इ. तव + अपि (अ + अ) ………..
ई. अपि + अस्ति (इ + अ) ……….
उत्तरम् :
अ. तस्यादिर्न – तस्य + आदि: + न।
आ. तस्यान्तः – तस्य + अन्तः।
इ. तवाप्यस्ति – तव + अपि + अस्ति।
ई. ममाप्यस्ति – मम + अपि + अस्ति।

4. श्लोकात् षष्ठ्यन्तपदानि चिनुत लिखत च।

प्रश्न 1.
श्लोकात् षष्ठ्यन्तपदानि चिनुत लिखत च।

श्लोकः 5.

1. तालिकापूर्ति कुरुत।

प्रश्न 1.

मञ्जूषा-(सज्जनस्य,धीवरः,लुब्धकः,मृगस्य,मीनस्य, पिशुन:)
उत्तरम् :

2. अधोदत्तवाक्यानि श्लोकस्थ-समानार्थक-शब्दैः पुन: लिखत।

प्रश्न अ.
हरिणः शष्पाणि भक्षयति तथापि व्याधः तस्य शत्रुः भवति।
उत्तरम् :
मृगः शष्पाणि भक्षयति तथापि लुब्धकः तस्य वैरी भवति।

प्रश्न आ.
मत्स्य: जलं पिबति तथापि धीवरः तस्य रिपुः भवति।
उत्तरम् :
मीन : तोयं पिबति तथापि धीवर: तस्य वैरी भवति।

प्रश्न इ.
सत्पुरुषः निःस्पृहः वर्तते तथापि दुर्जनः तस्य अरि: भवति।
उत्तरम् :
सज्जन : निस्पृहः वर्तते तथापि पिशुन: तस्य वैरी भवति।

श्लोकः 6.

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
कस्याः नद्याः वर्णनं सुभाषिते वर्तते?
उत्तरम् :
गङ्गानद्या: वर्णनं सुभषिते वर्तते।

प्रश्न आ.
शतचन्द्रं नभस्तलं कुत्र शोभते ?
उत्तरम् :
गढ़ानद्या: चञ्चलतरे वारिणि शतचन्द्रं नभस्तलं शोभते।

2. विशेषणैः जालरेखाचित्रं पूरयत ।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :

1. प्रतिबिम्बितम्
2. शतचन्द्रम्
3. तारकायुक्तम्

3. विशेषणं लिखत।

प्रश्न 1.
विशेषणं लिखत।
1. …………. वारिणि।
2. ……………नभस्तलम्।
उत्तरम् :
1. चञ्जलतरे वारिणि।
2. तारकायुक्तम् नभस्तलम्।

4. गङ्गा इति शब्दस्य अमरपङ्क्तिं लिखत।

प्रश्न 1.
गङ्गा इति शब्दस्य अमरपङ्क्तिं लिखत।
उत्तरम् :
गङ्गा – जाह्नवी, भागीरथी जहुतनया, विष्णुपदी।

श्लोकः 7.

1. रिक्तस्थानं पूरयत।

प्रश्न 1.
अ. त्वं धनिनां ………………………. मुहुः न ईक्षसे।
आ. त्वं मृषा चाटून् न ……………. ।
इ. त्वं एषां ………………. न शृणोषि।
ई. त्वं तान् प्रति …………….. न धावसि।
उ. त्वं काले बालतृणानि …………..।
ऊ. त्वं …………….. निद्रासि।
ऋ. हे कुरङ्ग, तद् …………………. ब्रूहि।
ऋ. भवता किं नाम तपः …………………….।

2. प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न अ.
त्वं धनिनां वक्त्रं मुहुः न ईक्षसे।
उत्तरम् :
त्वं किं मुहुः न ईक्षसे?

प्रश्न आ.
त्वं निद्रागमे निद्रासि।
उत्तरम् :
त्वं कदा निद्रासि?

3. समानार्थकशब्दं चिनुत लिखत च।
वदनम्, असत्यम्, शष्पम्, स्वापः, मृगः, पश्यसि

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दं चिनुत लिखत च।
वदनम्, असत्यम्, शष्पम्, स्वापः, मृगः, पश्यसि
उत्तरम् :

• वक्त्रम् – मुखम, तुण्डम्, वदनम्।
• मृषा – असत्यम्, मिथ्या।
• तृणम् – शष्पम्।
• निद्रा – स्वापः, शयनम्।
• मृगः – हरिणः।
• ईक्षसे – पश्यसि।

4. श्लोकात् षष्ठ्यन्तपदे चिनुत लिखत च।

प्रश्न 1.
श्लोकात् षष्ठ्यन्तपदे चिनुत लिखत च।
उत्तरम् :
तस्य, तव, मम

Sanskrit Aamod Class 9 Textbook Solutions Chapter 14 काव्यशास्त्रविनोदः Additional Important Questions and Answers

एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
सरसत्वं कदा न मुञ्चति?
उत्तरम् :
‘सरस’ इति पदस्य अक्षराणां क्रम: विपरीतं क्रियते चेत् अपि तस्य सरसत्वं न मुञ्चति।

प्रश्न 2.
‘साक्षरा’ इति पदं विपरीतं क्रियते चेत् किं भवति?
उत्तरम् :
‘साक्षरा’ इति पदं विपरीतं क्रियते चेत् ‘राक्षसा’ इति भवति।

प्रश्न 3.
गङ्गायाः वारिणि किं शोभते?
उत्तरम् :
गङ्गायाः वारिणि तारकायुक्तं शतचन्द्रं नभस्तलं शोभते।

प्रश्न 4.
मृगाः किं खादन्ति?
उत्तरम् :
मृगाः तृणानि खादन्ति।

प्रश्न 5.
मीनाः कुत्र विहरन्ति?
उत्तरम् :
मीनाः जले विहरन्ति।

प्रश्न 6.
सज्जनानां का वृत्तिः?
उत्तरम् :
सन्तोषः इति सज्जनानां वत्तिः।

प्रश्न 7.
अस्याः प्रहेलिकाया: उत्तरं किम् ?
उत्तरम् :
‘नयन’ इति अस्याः प्रहेलिकायाः

प्रश्न 8.
पुत्रेण कस्य आज्ञा न लचिता?
उत्तरम् :
पुत्रेण पितु: आज्ञा न लड़िता।

प्रश्न 9.
कुरङ्गः किं न ईक्षते?
उत्तरम् :
कुरङ्गः धनिनां वक्त्रं न ईक्षते।

प्रश्न 10.
कुरङ्गः किं न शृणोति?
उत्तरम् :
कुरङ्ग: गर्ववचः न शृणोति।

प्रश्न 11.
कुरङ्गः किं खादति?
उत्तरम् :
कुरङ्गः बालतृणानि खादति।

प्रश्न 12.
कुरङ्गः किं न बूते?
उत्तरम् :
कुरङ्गः मृषा चाटून् न बूते।

लकारं लिखत।

• मुशति – मुच्-मुक् धातुः षष्ठगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार : प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• ईक्षसे – ईक्ष् धातुः प्रथमगण; आत्मनेपदं लट्लकार: मध्यमपुरुषः एकवचनम्।
• खादसि – खाद् धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लट्लकार: मध्यमपुरुष: एकवचनम्।
• पे – दूधातुः द्वितीयगण: उभयपदम् अत्र आत्मनेपदं लट्लकार: मध्यमपुरुष: एकवचनम्।
• शृणोषि – शु धातुः पञ्चमगणः परस्मैपदं लट्लकार: मध्यमपुरुष: एकवचनम्।
• धावसि – धाव् धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लट्लकार: मध्यमपुरुषः एकवचनम्।
• शोभते – शुभ् धातुः प्रथमगण: आत्मनेपदं लट्लकार: प्रथमपुरुषः एकवचनम्
• तिष्ठति – ‘स्था-तिष्ठ्’ धातुः प्रथमगण: परस्मैपदं लट्लकार: प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
• जानाति – ‘ज्ञा’ धातुः नवमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• लिख – लिख् धातुः षष्ठगणः परस्मैपद लोट्लकार: मध्यमपुरुष: एकवचनम्

विभक्त्यन्तपदानि।

• प्रथमा – वृक्षाप्रवासी, पक्षिराजः, त्रिनेत्रधारी, त्वग्वसधारी, सिद्धयोगी, घटः, मेघः, वैरिणः, पिशुनाः, तृणम्, जलम्, सन्तोषः, प्रतिबिम्बितम्, तारकायुक्तम्, शतचन्द्रम्, नभस्तलम्।
• द्वितीया – वक्त्रम्, चाटून, तान, बालतृणानि।
• तृतीया – आशया, भवता।
• षष्ठी – सज्जनानाम्, वृत्तीनाम्, धनिनाम्, एषाम्।
• सप्तमी – जगति, चञ्चलतरे, वारिणि।

प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.

1. पितुः आज्ञा न लाविता।
2. पत्रं लिख।
3. बालतृणानि खादसि।
4. त्वं मृषा चाटून् न बूषे।
5. तारकायुक्तं शतचन्द्रं नभस्तलं शोभते।
6. गङ्गायाः वारिणि नभस्तलं प्रतिबिम्बितम्।

उत्तरम् :

1. कस्य आज्ञा न लविता?
2. किं लिख?
3. त्वं किं खादसि?
4. त्वं किं न बूषे?
5. कीदृशं नभस्तलं शोभते?
6. नभस्तलं कुत्र प्रतिबिम्बितम्?

पद्यांशं पठित्वा जालरेखाचित्रं पूरयत।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :
1. राक्षसाः
2. सरस

प्रश्न 2.

उत्तरम् :

1. वक्षाग्रवासी
2. जलं बिभ्रन्
3. त्वग्वस्त्रधारी
4. त्रिनेत्रधारी

प्रश्न 3.

उत्तरम् :

1. धनिनां वक्त्रस्य ईक्षणम्,
2. धनिनां गर्ववचस: श्रवणम्,
3. धनिनां प्रति आशया धावनम्,
4. मृषा चाटूभाषणम्

समानार्थकशब्दं योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

• पुत्र – पत्रं लिख। तनय, पत्रं लिख।
• नभस् – नभः शोभते। गगनं शोभते।
• वैरिन – जगति वैरी निष्कारणम् अस्ति। जगति शत्रुः निष्कारणम् अस्ति।

व्याकरणम् :

नाम – तालिका।

सर्वनाम – तालिका।

धातु – तालिका।

समासाः।

धातुसाधितविशेषणानि।

काव्यशास्त्रविनोदः Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

काव्यशास्त्रविनोद म्हणजे काव्य आणि शास्त्र यांच्याद्वारे केलेले मनोरंजन.
हा शब्द –
‘काव्यशास्त्रविनोदेन कालो गच्छति धीमताम्।
व्यसनेन च मूर्खाणां निद्रया कलहेन वा।।’
या श्लोकात आला आहे. याचा अर्थ असा – बुद्धिमान लोक काव्य आणि शास्त्र यांद्वारे मनोरंजन करण्यात वेळ वापरतात. तर मूर्ख लोक व्यसन, झोप, भांडण यांत वेळ घालवतात. संस्कृत भाषा सुभाषितांनी नटलेली आहे. काही सुभाषिते इतकी चमत्कृतीपूर्ण असतात की ती समजण्यासाठी आपल्या बुद्धीला ताण द्यावा लागतो. ती सुभाषिते समजायला अवघड असली तरी मनोरंजकसुद्धा असतात.
टीप : – या पद्यातील श्लोक हे माध्यमभाषेत भाषांतरासाठी आहेत आणि त्यांचे स्पष्टीकरणसुद्धा अपेक्षित आहे.

काव्यशास्त्रविनोद means amusement derived from poetry and science. This phrase is a part of the shlok
‘काव्यशास्त्रविनोदेन कालो गच्छति धीमताम्।
व्यसनेन च मूर्खाणां निद्रया कलहेन वा।।’
This means wise people spend their time in deriving amusment through poetry and scriptures but foolish spend their time in addiction, sleep or quarrel. We know that Sanskrit abounds in subhashitas.

Some Subhashitas are so marvellous that understanding them requires us to tickle over brain cells. These are not only challenging but also amusing at times. Note:- These shlokas are for writing the meaning in medium of answer and explanation to them is also expected.

श्लोकः – 1

साक्षरा …………….. मुञ्चति ।।1।।
श्लोकः : साक्षरा विपरीताश्चेद् राक्षसा एव केवलम्।
सरसो विपरीतोऽपि सरसत्वं न मुञ्चति ।।1।।
स्पष्टीकरणम् : साक्षरा: इति पदं विपरीतक्रमेण पठितं चेत् ‘राक्षसाः’ इति भवति। परं ‘सरसः’ इति पदं यथानुक्रमं वा विपरीतक्रमेण पठितं चेत् ‘सरसः’ इत्येव भवति। अत्र कविकल्पना एवं कविकौशलं विभाति।

अनुवादः

‘साक्षर’ हा शब्द उलट केला तर ‘राक्षस’ असा होतो. पण ‘सरस’ हा शब्द उलट केला तरी तो त्याचा सरसपणा सोडत नाही.
स्पष्टीकरण – ‘साक्षर’ मनुष्य जर विपरीत असेल तर तो राक्षसाप्रमाणे वागतो. म्हणजे तो त्याच्या ज्ञानाचा विपरीत वापर करून विघातक कृत्य करतो. पण ‘सरस’ म्हणजे उत्तम प्रवृत्तीचा मनुष्य संवेदनशील असतो. त्याचे वर्तन सरळ अथवा विपरीत परिस्थितीमध्ये सुद्धा बदलणार नाही.

The word ‘साक्षराः’ (literate) if reversed, becomes ‘राक्षसा:’ that is demons. But the word ‘सरस’ which means sensitive or filled with emotion doesn’t leave its sensitivity though reversed.

Explanation – This is poetic imagination which itself is the creativity of the poet. The poet says those who have only bookish knowledge whom we refer to as ‘pothi pandits’ if he is rubbed the wrong way will become evil like demons. Just as intelligent man has created weapons using science which is the wrong usage of knowledge.

On the other hand, a connoisseur is sensitive and even in difficult conditions, he still remains happy, because the word Rasa means आनंद i.e happiness, Rasika is always happy and also makes others happy.

श्लोकः – 2

वृक्षाग्रवासी ………….. न मेघः।
श्लोकः : वृक्षानवासी न च पक्षिराज:
त्रिनेत्रधारी न च शूलपाणिः।
त्वग्वत्रधारी न च सिद्धयोगी
जलं च विभन्न घटोन मेघः।।

स्पष्टीकरणम् : सः वृक्षस्य अग्रे वसति किन्तु पक्षिराजः गरुडः न। तस्य त्रीणि नेत्राणि सन्ति किन्तु सः शूलपाणिः शङ्कर: न। सः वल्कलसदृशं वस्त्रं धारयति किन्तु स: सिद्धयोगी न। सः जलं धारयति किन्तु सः न घटः न च मेषः। अस्य उत्तरं वर्तते नारिकेलफलम्।

अनुवादः

तो वृक्षाच्या टोकावर राहतो पण पक्षीराज (गरुड) नाही. तीन डोळे आहेत पण शंकर नाही. वल्कले धारण करतो पण योगी नाही. पाणी धारण करतो पण घडा नाही व ढगही नाही.

स्पष्टीकरण – हे सुभाषित प्रहेलिका प्रकारातील आहे. प्रहेलिका म्हणजे कोडे. या कोड्याचे उत्तर आहे नारळ, नारळ झाडाच्या टोकावर असतो. त्याला तीन डोळे असतात, त्याला शेंडी असते आणि आत पाणी असते.

It lives on the top of the tree but is not the king of birds (garuda/eagle). It has three eyes but is not the one who holds the Trident (Shiva). It wears barkgarments but is not an accomplished ascetic (yogi), and it holds water but is neither a pot nor a cloud.

Explanation – This is a riddle or prahelika the answer to which is a coconut. A coconut grows on the top of the tree, it has three eyes below the tuft of coin on top, it has bark garments which is the coir and it has water in it.

श्लोकः – 3

तातेन ……………… लड़िता।।3।।
श्लोकः : तातेन कथितं पुत्र पत्रं लिख ममाज्ञया।
न तेन लिखित पत्रं पितुराज्ञा न लड्डिता ।।3।।
स्पष्टीकरणम् : तातेन कथितं, “हे पुत्र, मम आज्ञया पत्रं लिख।” तेन पुत्रेण पत्रं न लिखितम्। तथापि पितुः आशा न लकिता। अर्थसङ्गतिः न दृश्यते। यदि ‘न तेन’ इति एकपदं क्रियते ‘नतेन’ इति पदेन अर्थबोधः भवति। नतेन नाम नमस्वभावेन पुत्रेण पत्रं लिखितम्। अपि च पितुः आज्ञा न लविता।

अनुवादः

वडिलांनी मुलाला सांगितले ‘माझ्या आज्ञेने पत्र लिही!’ त्याने पत्र लिहिले नाही आणि वडिलांची आज्ञा मोडली नाही. स्पष्टीकरण – हा श्लोक ‘कूटश्लोक’ या सुभाषितप्रकाराचे उदाहरण आहे. ‘न तेन’ हा शब्द एकत्र ‘नतेन’ असा वाचला तर ‘त्या नम्र मुलाने’ असा अर्थ होतो. संस्कृत भाषेमधील विभक्तिप्रत्यय व शब्द चमत्कृती येथे दिसून येते.

The father said, “O son, write a letter by my order. He did not write the letter nor did he disobey the father’s order.

Explanation – In this shloka the word has to be read as one word ‘1’ which means ‘by the modest one.’ So, the son who was modest wrote the letter and therefore did not disobey the father’s order. This is an example of a कूटश्लोक.

श्लोकः – 4

न तस्यादिर्न ……………. स पण्डितः।
श्लोकः : न तस्यादिर्न तस्यान्त; यो मध्ये तस्य तिष्ठति।
तवाप्यस्ति ममाप्यस्ति यो जानाति स पण्डितः ।।4।।
स्पष्टीकरणम् : कूटप्रश्न: अयम्।
अस्य उत्तरम् – तस्य आदिः न , तस्य अन्त:न, तस्य मध्ये यः तिष्ठति (तत्) तव अपि अस्ति, मम अपि अस्ति।

अनुवादः

त्याच्या सुरुवातीला ‘न’, त्याच्या शेवटी ‘न’ वमध्ये ‘य’ आहे. तुझ्याकडेही आहे. माझ्याकडेही आहे. जो जाणतो तो पंडित आहे.
स्पष्टीकरण – हा सुभाषिताचा ‘कूटप्रश्न’ प्रकार आहे. ‘नयन’ हे त्याचे उत्तर आहे. कारण यात ‘न’ हे अक्षर सुरुवातीला आणि शेवटी येते तसेच ‘य’ हे अक्षर मध्ये येते.

It doesn’t have a beginning nor does it have an end and it stays in the middle. You too have it and I too have it, the one who knows this is a scholar. Explanation – This is an example of prahelika where the answer is ‘नयन’ means eye’. ‘न’ is at the beginning ‘न’ is at the end and ‘य’ is in the middle which is ‘नयन’.

श्लोक: – 5

मृगमीनसज्जनानां ……………… जगति ।।5।।
श्लोकः : मृगमीनसज्जनानां तृणजलसन्तोषविहितवृत्तीनाम्।
लुब्धकधीवरपिशुना निष्कारणवैरिणो जगति ।।5।।

स्पष्टीकरणम् : मृगाः तृणानि खादन्ति। मत्स्या: जले विहरन्ति। साधवः सन्तोषं यच्छन्ति। परम् अस्मिन् जगति लुब्धकाः मृगान् धीवरा: मत्स्यान्
तथा दुष्टा: साधून निष्कारणमेव पीडयन्ति। अत्र यथासङ्ख्य – अलङ्कारः विद्यते।

अनुवादः

हरीण, मासा व सज्जन अनुक्रमे गवत, पाणी व समाधान यांवर जगतात तरीही या जगात अनुक्रमे शिकारी, कोळी व दुर्जन हे विनाकारणच त्यांचे वैरी आहेत.

स्पष्टीकरण – हा श्लोक यथासंख्य अलंकाराचे उदाहरण आहे. या अलंकारात कर्तुपदे, कर्मपदे तसेच क्रियापदे वेगवेगळ्या चरणांत गुंफलेली असतात. प्रस्तुत श्लोकात जगातील एक सत्य गोष्ट – ‘दुर्जनांचे सज्जनांना विनाकारण छळणे’ सांगितली आहे.

Deer, fish, and good people have grass, water, and satisfaction respectively for their livelihood. Yes, in this world, the hunter, fisherman and the wicked for no reason make enmity with these.

Explanation – In the Shloka, we see how the poet has beautifully used यथासंख्य अलंकार where the words मृग, तृण and लुब्धक go together मीन, जल and धीवरgo together and सज्जन, संतोष and पिशुन go together. The thought conveyed in the shloka is that people with bad intention for no reason trouble those who are innocent and who don’t otherwise harm others.

श्लोकः – 6

गङ्गायाश्चञ्चलतरे ………………. नभस्तलम्।।6।।
श्लोकः : गङ्गायाश्चलतरे वारिणि प्रतिबिम्बितम्।
शोभते तारकायुक्तं शतचन्द्रं नभस्तलम् ।।6।।
स्पष्टीकरणम् । गङ्गायाशजलतरे वारिणि प्रतिबिम्बितम् तारकायुक्तं शतचन्द्र नभस्तलम् शोभते। शतचन्द्र नभस्तलम्। इति काचन समस्या वर्तते। आकाशे चन्द्राणां शतं कथं शक्यते? इत्येषा समस्या।
समस्यापूर्तिः- गङ्गानद्याः जलं कल्लोलयुक्त विद्यते। यदा गगने तारकाः चन्द्रमा: च विलसन्ति तदा चन्द्रमसः शतं प्रतिबिम्बानि गङ्गानद्याः जले दृश्यन्ते । तदा कवि: कल्पनां करोति, ‘नभः शतचन्द्रम्’ इव दृश्यते।

अनुवादः

गंगेच्या चंचल पाण्यामध्ये प्रतिबिंबित झालेले आकाश जणू काही चांदण्यांनी व शेकडो चंद्रांनी युक्त असल्याप्रमाणे शोभून दिसत आहे.
स्पष्टीकरण – ही समस्यापूर्ती आहे. ‘शतचन्द्रं नभस्तलम्’ ही समस्या म्हणजे कोडे आहे. त्याचे उत्तर कवी असे देतो, आकाशात तर शंभर चंद्र असणे शक्य नाही, पण गंगेच्या लाटांवर जेव्हा चांदण्या व चंद्राने भरलेल्या आकाशाचे प्रतिबिंब पडते तेव्हा एकाचवेळी पाण्यात असंख्य चंद्र असल्याचे (पडल्याचे) भासते.

Hundred moons look beautiful along with stars in the sky reflected in the trembling waters of the Ganga.

Explanation – This shloka is an example of समस्यापूर्त where the last part ‘शतचन्द्रं नभस्तलम्’ is given and poets have to compose a shloka to make it meaningful. Now, this is really not possible.

So, to justify this sentence, the poet very beautifully says that the reflection of the moon is seen in the shaking waters of Ganga and this appears as if there are hundreds of moons. The reflection of the moon in the sky with many stars when seen in the trembling river water makes one see hundred moons.

श्लोक: – 7

यद्वक्त्रं महरीक्षसे ……………. तप्त तपः ।।7।।
श्लोकः : यद्क्वं मुहुरीक्षसे न धनिनां दूषे न चाटून मृषा
नैषां गर्ववचः शृणोषि न च तान् प्रत्याशया धावसि ।
काले बालतृणानि खादसि परं निद्रासि निद्रागमे
तन्मे बूहि कुरङ्ग कुत्र भवता किं नाम तप्तं तपः ।।7।।

स्पष्टीकरणम् : हे कुरङ्ग, यत् त्वं धनिकानां वक्वं मुहुः न ईक्षसे, मृषा चाटून न दूषे, एषां गर्ववचः न शृणोषि, प्रत्याशया च तान प्रति न धावसि काले बालतृणानि खादसि परं निद्रागमे निद्रासि। तत् मे बूहि, भवता किं नाम तपः तप्तम्? एषा कुरङ्गान्योक्तिः वर्तते। सज्जनान् उद्दिश्य एषा अन्योक्तिः।

अनुवादः

अरे हरिणा ! तू धनिकांचे तोंड पुन्हा पाहत नाहीस, उगाच खोटी स्तुती करीत नाहीस, त्यांचे गर्वपूर्ण बोलणे ऐकत नाहीस. त्यांच्या दिशेने आशेने धावत (जात) नाहीस, योग्यवेळी कोवळे गवत खातोस, झोप आल्यावर झोपतोस! मला सांग बरे असे कोणते तप तू केले आहेस?

स्पष्टीकरण – प्रस्तुत श्लोकामध्ये स्थितप्रज्ञ माणसाविषयी हरणाचे रूपक घेऊन भाष्य केले आहे. ही अन्योक्ती असून हरणाच्या रूपकातून मनस्वी माणसाला कवी विचारत आहे की, त्याने असे काय साध्य केले आहे ज्यामुळे त्याला श्रीमंत माणसांवर अवलंबून रहावे लागत नाही. मनस्वी माणसे साधे पण स्वावलंबी आयुष्य जगतात हे या अन्योक्तीतून कवीला सांगायचे आहे.

Oh deer, tell me what penance has been performed by you because of which you do not have to see the face of the rich again and again, nor speak false pleasing words, you do not have to listen to their words filled with pride, not do you have to run behind them with greed. You eat tender grass at the proper time and sleep when you are sleepy.

Explanation – In this Shloka which is अन्योक्ति, the poet is not just addressing the deer and asking the deer how it has such a carefree life but is actually asking the man who leads a carefree life what has he done to get such a life where he doesn’t have to depend on the rich for everything. Generally, one has to depend on the wealthy for everything and per this he needs to please them. But there are those who lead simple lives and don’t have to do so.

सन्धिविग्रहः

• घटोन – घट: + न।
• यो मध्ये – यः + मध्ये।
• गङ्गायाश्चञ्चलतरे – गङ्गायाः + चलतरे।
• नभस्तलम् – नभः + तलम्।
• मुहुरीक्षसे – मुहुः + ईक्षसे।
• तन्मे – तद् + मे।
• नैषाम् – न + एषाम्।
• यद्वक्त्रम् – यत् + वक्वम्।

समानार्थकशब्दाः

1. तपः – तपस्या।
2. दानव: – दैत्यः ।
3. धनी – धनिक्, श्रीमत्, बहुधनः ।
4. वच: – वाणी, भाषा।
5. वारि – जलम, तोयम, आपः।
6. तारका – नक्षत्रम्, तारा, ज्योतिः।
7. चन्द्रः – हिमांशुः, इन्दुः, विधुः, सुधांशुः, सोमः ।
8. तृणानि – शष्याणि।
9. संतोषः – तुष्टिः।
10. मीन: – मत्स्यः ।
11. पिशुन: – दुर्जनः।
12. लुब्धक: – व्याधः।
13. सज्जनः – सुजनः, सत्पुरुष।
14. वैरिणः – शत्रवः, रिपवः।
15. कुरङ्ग – मृगः, हरिणः, सारङ्गः।
16. पण्डितः – ज्ञानी, विद्वान्।
17. तातः – पिता, जनक:
18. पुत्रः – तनयः, सूनुः आत्मजः

विरुद्धार्थकशब्दाः

1. मृषा × सत्यम्।
2. धनी × निर्धनः।
3. चञ्चलम् × स्थिरम्।
4. सज्जनः × दुर्जनः।
5. पिशुनः × सत्पुरुषः।
6. निष्कारण × सकारण।
7. वैरी × मित्रम्।
8. आदिः × अन्तः
9. पण्डित: × मूढः।
10. लहिता × अनुसता।
11. नतः × गर्विष्ठः, उध्दतः।
12. विपरीत: × सरलः।
13. सरस: × नीरसः।

शब्दार्थाः

1. विपरीत – reverse order – उलट क्रमाने
2. मुञ्चति – does not leave – सोडत नाही
3. सरसत्वम् – best qualities – रसिकता, रसाळपणा
4. साक्षरा: – literate – साक्षर
5. राक्षसा: – demons – दानव
6. चेत् – if – जर
7. वृक्षाग्रवासी – one who resides on top of the tree – वृक्षाच्या टोकावर राहणारा
8. पक्षिराज: – king of birds, eagle – पक्ष्यांचा राजा, गरुड
9. त्रिनेत्रधारी: – I having three eyes, Shiva – तीन डोळे असणारा, शंकर
10. सिद्धयोगी – ascetic – योगी
11. शूलपाणि: – the one who holds त्रिशूल in hand – त्रिशूलधारी (शंकर)
12. त्वग्वस्त्रम् – clothes of bark – वल्कल
13. घट: – pot – घडा
14. मेघः – cloud – ढग
15. बिभ्रत् – holds – धारण करणारा
16. तात: – father – वडील
17. आज्ञया – by order – आज्ञेवरून
18. पत्रम् – letter – पत्र
19. लहिता – crossed – मोडली
20. आदिः – beginning – सुरुवात
21. अन्त – end – शेवट
22. मध्ये – in the middle – मध्ये
23. जानाति – knows – जाणतो
24. पण्डित: – intelligent, scholar – हुशार
25. तिष्ठति – stands – राहते
26. मृगः – deer – हरीण
27. सज्जनः – good person – सज्जन
28. मीन: – fish – मासा
29. लुब्धकः – hunter – शिकारी
30. ग्धीवरः – fisherman – कोळी
31. पिशुन: – wicked – दुर्जन
32. निष्कारण – without reason – निष्कारण
33. जगति – in the world – ह्या जगात
34. वैरिणः – foes, enemies – शत्रु
35. चञ्चल – unsteady – चंचल, हलणारे
36. प्रतिबिम्बित – reflected – प्रतिबिंबित झालेले
37. तारकायुक्त – full of stars – चांदण्यानी युक्त
38. नभः – sky – आकाश
39. वक्त्रम् – mouth – तोंड
40. मुहु – again and again – पुनः पुनः
41. चाटून् – flatter – स्तुती
42. मृषा – false – खोटे
43. गर्ववचः – speech filled with pride – गर्वाने बोलणे
44. प्रत्याशया – with greed – आशेने
45. बालतृणानि – grass – कोवळे गवत
46. ब्रुहि – tell me – सांग
47. कुरङ्ग – o deer – हे हरिणा
48. तपः – penance – तप